Etegameno lyokukala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi olya monika ishewe
“Daniel, ngashingeyi siikila embo ndika noshihako, shi kale sigo [ethimbo lyehulilo, OB-1954]. Aantu oyendji otaa ke li konakona, nontseyo otayi indjipala.”—DAN. 12:4.
1, 2. Omapulo geni taga yamukulwa moshitopolwa shika?
KUNENA aantu omamiliyona oyu uvite ko nawa etegameno lyopamanyolo oku ka kala nomwenyo sigo aluhe moparadisa kombanda yevi. (Eh. 7:9, 17) Petameko lyondjokonona yaantu, Kalunga okwa li a holola kutya omuntu okwa shitwa a kale sigo aluhe, ihe hakukala owala nomwenyo omimvo dhontumba nokusa.—Gen. 1:26-28.
2 Aaisraeli oya li ye na etegameno lyokumona ishewe egwaneneno ndyoka Adam a kanitha. Omanyolo gopaKriste gOshigreka otaga yelitha nkene Kalunga te ke shi ninga tashi wapa opo aantu ya kale mOparadisa kombanda yevi sigo aluhe. Omolwashike ano etegameno ndika lyaantu lya li li na okumonika ishewe? Olya hololwa ngiini nokutseyithilwa aantu omamiliyona?
Etegameno lya holekwa
3. Omolwashike itaashi kumitha sho etegameno lyaantu okukala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi lya li lya holekwa?
3 Jesus okwa hunganeka kutya aapolofeti aafundja otaya ka pengitha omalongo ge nokupukitha aantu. (Mat. 24:11) Omuyapostoli Petrus okwa londodha Aakriste a ti: “Aalongi aafundja otaa ka holoka mokati keni.” (2 Pet. 2:1) Omuyapostoli Paulus okwa popi kombinga ‘yethimbo uuna aantu taa ka kala inaa hala okupulakena elongo lyu uka. Ihe otaa ka landula uuhalu wawo yene notaa ki ikongela aalongi mboka taye ya lombwele oohapu tadhi nywitha omakutsi gawo.’ (2 Tim. 4:3, 4) Satana oha pukitha aantu mokulongitha aawiliki aashunimonima yUukwakriste ya holeke oshili kombinga yelalakano lyaKalunga li na ko nasha naantu nevi.—Lesha 2 Aakorinto 4:3, 4.
4. Aawiliki aashunimonima yUukwakriste oye ekelehi etegameno lini?
4 Omanyolo otaga fatulula kutya Uukwaniilwa waKalunga owu li epangelo lyomegulu notawu ka hulitha po omapangelo agehe gaantu. (Dan. 2:44) Pethimbo lyelelo lyaKristus lyOomvula Eyuvi, Satana ota ka edhililwa molumbogo moka ta ka umbilwa, aasi otaa ka yumuka naantu kombanda yevi otaye ke enda yu uka kegwaneneno. (Eh. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Ihe aawiliki aashunimonima yUukwakriste ohaya longo aantu shimwe shi ili. Pashiholelwa, omuwiliki gumwe gwongeleka gwedhina Origen gwokuAleksandria ngoka a li ko methelemimvo etitatu, okwa li a pangula mboka yi itaala kutya Elelo lyaKristus lyOomvula Eyuvi otali ke eta omalaleko nuuyamba kombanda yevi. The Catholic Encyclopedia otayi ti kutya omusita gwongeleka yaKatoolika Augustine gwokuHippo (354-430 E.N.) “okwa li i itaala kutya itapu ka kala elelo lyoomvula dheyuvi.”a
5, 6. Omolwashike Origen naAugustine ya pataneke elongo kutya otapu ke ya elelo lyoomvula eyuvi?
5 Omolwashike Origen naAugustine ya li ya pataneke elongo lyoomvula eyuvi? Origen okwa li a kutha edhiladhilo ndyoka lyomwenyo ihagu si komithigululwakalo dhAagreka. Omuwiliki gwongeleka Werner Jaeger okwa ti kutya Origen okwa li a nwethwa mo unene komadhiladhilo gaPlato kombinga yomwenyo, nokwa li a “kwatele mo edhiladhilo ndyoka lyomwenyo ihagu si momalongo gopaKriste.” Onkee ano, Origen okwa ti kutya omalaleko nuuyamba itaga ka monika kombanda yevi, ihe omegulu.
6 Manga Augustine inaa ninga Omukriste aniwa mepipi lyoomvula 33, okwa li omulanduli gwuufilosofi waPlato mboka wa totwa po kuPlotinus methelemimvo etitatu. Konima sho Augustine i itedhulula aniwa, okwa li a landula natango omalongo gaPlato. Embo The New Encyclopædia Britannica otali ti: “Okwa li a dhana onkandangala ya simana okutula mumwe omalongo gEtestamendi Epe nomithigululwakalo dhaPlato dhuufilosofi wOshigreka.” Embo The Catholic Encyclopedia otali ti kutya Augustine okwa li a fatulula kutya Elelo lyOomvula Eyuvi ndyoka lya popiwa mEhololo ontopolwa 20 “oli li owala ethaneko.” Otali tsikile tali ti: “Efatululo ndika . . . olya li lya taambwa kaawiliki yoongeleka kiilongo yokoAmerika naEuropa, neitaalo lyopetameko kutya otapu ka kala elelo lyoomvula eyuvi kombanda yevi inali longwa we.”
7. Elongo lyiifundja lini lya kanithitha etegameno lyaantu okukala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi, nongiini shika sha ningwa?
7 Etegameno lyaantu okukala nomwenyo kombanda yevi sigo aluhe olya li lya kanithwa omolwedhiladhilo ndyoka lya li apuhe muBabiloni shonale nolya taandele muuyuni auhe kutya omuntu oku na omwenyo ihaagu si ngoka hagu kala owala molutu lwomuntu gwopanyama. Sho Uukwakriste wa taamba elongo ndika, aawiliki yoongeleka oya pengitha Omanyolo opo ga kale ga fa taga longo kutya aantu ayehe aawanawa otaya yi megulu. Palongo ndika, omuntu oku na okukala owala kombanda yevi pakathimbo, shi li emakelo okutala ngele okwa gwana oku ka kala megulu. Oshinima sha faathana osha li sha ningwa nale pwa pita omathelemimvo ogendji shi na ko nasha netegameno lyAajuda lyokukala nomwenyo kombanda yevi sigo aluhe. Sho Aajuda ya li ya taamba kashona nakashona edhiladhilo lyOshigreka ndyoka lya li inaali yela kutya omwenyo ihagu si, etegameno lyawo lyopetameko okukala kombanda yevi olya li lya pingenwa po. Shika inashi yooloka tuu kwaashoka Ombiimbeli tayi ti kombinga yomuntu! Omuntu oye oshishitwa shopalutu, ihe hashopambepo. Jehova okwa lombwele omuntu gwotango a ti: “Owa kuthilwe mevi.” (Gen. 3:19) Aantu oya shitwa okukala sigo aluhe kombanda yevi, ihe hamegulu.—Lesha Episalomi 104:5; 115:16.
Oshili tayi adhima momilema
8. Aalongwantu yamwe momumvo 1600 nasha oya ti ngiini kombinga yetegameno lyaantu?
8 Nonando konyala omalongelokalunga agehe ngoka tagi iti aniwa ogopaKriste ihaga longo kutya aantu oye na etegameno okukala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi, Satana ina pondola aluhe okuposipaleka aantu kaaya mone oshili. Momathelemimvo ga piti yamwe mboka ya lesha Ombiimbeli nuukeka oya mona uuyelele wa tsa woshili sho yu uvu ko iinima yimwe kombinga yankene Kalunga ta ka pa aantu ishewe egwaneneno ndyoka lya kanithwa petameko. (Eps. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) Momumvo 1600 nasha, etoloko lyOmbiimbeli nenyanyangidho lyayo olya kwathela aantu oyendji opo ye yi mone. Mo 1651 omulongwantu gumwe okwa nyola kutya molwaashoka aantu “oya kanitha Oparadisa nOmwenyo Gwaaluhe kombanda yEvi” okupitila muAdam, “aantu ayehe otaya ka mona ompito okukala kombanda yEvi” okupitila muKristus. (Lesha 1 Aakorinto 15:21, 22.) Omunyoli gwuutewo gumwe Omwiingilisa ngoka a tseyika nawa, John Milton (1608-1674), okwa li a nyola embo Paradise Lost (“Oparadisa ya kana”) nembo lya landula ko Paradise Regained (“Oparadisa ya monununwa”). Momambo ge, Milton okwa li u ulike kondjambi ndjoka aadhiginini taya ka mona moparadisa kombanda yevi. Nonando Milton okwa li a longitha ethimbo olindji monkalamwenyo ye okukonakona Ombiimbeli, okwa li a zimine kutya oshili yopamanyolo itayi vulu okuuviwa ko nawa omanga okukala po kwaKristus inaaku holoka.
9, 10. (a) Isaac Newton okwa nyola shika kombinga yetegameno lyaantu? (b) Omolwashike Newton a li a dhiladhila kutya ethimbo lyokukala po kwaKristus olya li natango kokule?
9 Omutseyi nawa gwomwaalu a simana Sir Isaac Newton (1642-1727) okwa li wo e na ohokwe onene mOmbiimbeli. Okwa li e uvite ko kutya aayapuki otaya ka yumukila omwenyo gwomegulu nokupangela pamwe naKristus. (Eh. 5:9, 10) Okwa li a nyola shi na ko nasha naapangelwa yUukwaniilwa a ti: “Aantu otaya ka tsikila okukala kombanda yevi konima yesiku lyepangulo, noitaya ka kala ko owala uule woomvula 1000, ihe sigo aluhe.”
10 Newton okwa li a dhiladhila kutya okukala po kwaKristus okwa li taku ke ya owala konima yomathelemimvo ogendji. Omunandjokonona Stephen Snobelen okwa ti: “Etompelo limwe molwaashoka Newton a ti kutya Uukwaniilwa waKalunga owu li natango kokule monakuyiwa, olyo kutya okwa li a teka omukumo sho a mona uushunimonima wu na ko nasha nelongo lyUukwatatu ndyoka lya li apuhe.” Onkundana ombwanawa oya li ya holekwa natango na Newton ka li e wete ongundu yAakriste ndjoka tayi vulu oku yi uvitha. Okwa nyola a ti: “Omahunganeko ngoka gaDaniel nogaJohannes [ga nyolwa mEhololo] kage na okuuviwa ko manga ethimbo lyehulilo inaali ya.” Newton okwa fatulula a ti: “Daniel okwa ti: ‘Pethimbo mpoka oyendji otaye ke endagula mpaka naampeyaka, nontseyo otayi ki indjipala.’ Onkee ano, Evaangeli oli na okuuvithwa miigwana ayihe manga uudhigu uunene nehulilo lyuuyuni inaali ya. Ongundu onene yi na iiyale miikaha yawo ndjoka tayi ka pita muudhigu uunene, otayi ka kala owala tayi nyengana okuyalulwa, ngele yu uvithilwa Evaangeli manga ehulilo inaali thika.”—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Eh. 7:9, 10.
11. Omolwashike etegameno lyaantu lya kala lya holekwa pethimbo lyaMilton naNewton?
11 Pethimbo lyaMilton naNewton, osha li sha nika oshiponga okupopya omadhiladhilo ngoka itaaga tsu kumwe nomalongo gongeleka. Onkee ano, omanyolo gawo ogendji ge na ko nasha nOmbiimbeli inaga nyanyangidhwa sigo okonima yeso lyawo. Eyelitho lyeitaalo lyethelemimvo eti-16 inali yelitha elongo lyokwaahasa kwomwenyo, noongeleka oonene dhAaprotestande odha tsikile okulonga aantu edhiladhilo lyaAugustine kutya Elelo lyOomvula Eyuvi olya pita nale, ihe itali ya monakuyiwa. Mbela ontseyo oyi indjipala pethimbo lyehulilo?
Ontseyo yashili otayi ki indjipala
12. Ontseyo yashili oya li tayi ki indjipala uunake?
12 Shi na ko nasha ‘nethimbo lyehulilo,’ Daniel okwa li a hunganeke oshinima oshiwanawa shoka tashi ka ningwa. (Lesha Daniel 12:3, 4, 9, 10.) Jesus okwa ti: “Nena aayuuki otaa ka adhima ngetango.” (Mat. 13:43) Ongiini ontseyo yashili yi indjipala pethimbo lyehulilo? Dhiladhila kombinga yiiningwanima mbyoka ya ningwa mondjokonona manga omumvo 1914 inaagu thika, omumvo ngoka ethimbo lyehulilo lya tameke.
13. Charles Taze Russell okwa li a nyola shike konima yokukonakona oshikundathanwa kombinga yokumonununa egwaneneno?
13 Lwopehulilo lyoomvula 1800, aantu yontumba mboka ya li ye na omitima dhu uka oya tameka okukonga euvoko ‘lyoohapu dhoshili.’ (2 Tim. 1:13) Charles Taze Russell okwa li gumwe gwomuyo. Mo 1870 ye nayalwe mboka ya li taya kongo oshili, oya toto po ongundu yokukonakona Ombiimbeli. Mo 1872 oya konakona oshikundathanwa kombinga yokumonununa egwaneneno. Konima yethimbo Russell okwa li a nyola a ti: “Sigo ethimbo ndyoka katwa li twa mono naanaa eyooloko enene pokati kondjambi yongeleka [nenge egongalo lyAakriste aagwayekwa] ndjoka tayi yelekwa ngashingeyi nosho wo ondjambi yaantu aadhiginini muuyuni.” Ondjambi yaadhiginini otayi ka kala “okumona ishewe egwaneneno ndyoka lya li lya nyanyukilwa muEden kuhekukululwa nomutse gwawo, Adam.” Russell okwe shi zimine kutya yalwe oya li ye mu kwathele mokukonakona Ombiimbeli. Oolye mboka?
14. (a) Ongiini Henry Dunn a li u uvu ko Iilonga 3:21? (b) Dunn okwa ti kutya oolye taya ka kala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi?
14 Henry Dunn okwa li gumwe gwomuyo. Okwa li a nyola kombinga ‘yokuninga iinima ayihe iipe, ngashika Kalunga e shi hunganekitha nale nomakana gaahunganeki ye aayapuki.’ (Iil. 3:21) Dunn okwa li e shi kutya okuninga iinima iipe hoka okwa kwatela mo okuninga aantu ya kale ya gwanenena pethimbo lyElelo lyaKristus lyOomvula Eyuvi. Dunn okwa li a konakona wo epulo ndyoka lya li lya limbililika aantu oyendji kutya: Oolye taya ka kala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi? Okwa li a fatulula kutya aantu omamiliyona otaya ka yumuka, otaya ka longwa oshili notaya ka mona ompito okukala neitaalo tali longo muKristus.
15. Oshike George Storrs a li a mono kombinga yeyumuko?
15 Mo 1870, George Storrs okwa li a thiki pehulithodhiladhilo kutya aakeenuuyuuki otaya ka yumuka opo ya mone ompito okukala nomwenyo sigo aluhe. Okwa mona wo mOmanyolo kutya omuyumudhwa ngele okwe etha ompito ndjoka, “ota ka sa, nonando ‘omuyoni ngoka oku na omimvo ethele.’” (Jes. 65:20) Storrs okwa li a kala muBrooklyn, New York, nokwa li omulongekidhinyoli gwoshifo shedhina Bible Examiner.
16. Oshike sha li sha yoolola ko Aakonakonimbiimbeli kUukwakriste?
16 Sho Russell a konakona Ombiimbeli, okwa mono kutya ethimbo olya thika okuuvitha onkundana ombwanawa muuyuni. Onkee ano, mo 1879, okwa tameke okunyanyangidha oshifo Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, shoka hashi ithanwa ngashingeyi Oshungolangelo tayi tseyitha Uukwaniilwa waJehova. Nale aantu owala aashona ya li yu uvite ko oshili kombinga yetegameno lyaantu, ihe pethimbo ndyoka miilongo oyindji ongundu yAakonakonimbiimbeli oya li ya mono Oshungolangelo noku yi konakona. Eitaalo kutya aantu owala aashona taya ka ya megulu, omanga omamiliyona taya ka mona omwenyo gwa gwanenena kombanda yevi, olya yoolola ko Aakonakonimbiimbeli kUukwakriste.
17. Ongiini ontseyo yashili yi indjipala?
17 “Ethimbo lyehulilo” ndyoka lya hunganekwa olya tameke mo 1914. Mbela ontseyo yashili kombinga yetegameno lyaantu oyi indjipala? (Dan. 12:4) Mo 1913, iipopiwa yaRussel oya li ya nyanyangidhwa miifokundaneki 2 000 noya leshwa kaantu 15 000 000. Pehulilo lyo 1914, aantu ye vulithe po 9 000 000 momanenevi gatatu oya li ya tala nale ofilma yomathano tayi fatulula Elelo lyaKristus lyOomvula Eyuvi hayi ithanwa “Photo-Drama of Creation.” Okuza mo 1918 sigo 1925, aapiya yaJehova muuyuni auhe oya li ya pewa oshipopiwa momalaka ge vule 30 shi na oshipalanyolo “Aantu omamiliyona mboka ye na omwenyo ngashingeyi itaya ka sa we” moka etegameno lyomwenyo gwaaluhe kombanda yevi lya li lya fatululwa. Mo 1934 Oonzapo dhaJehova odha li dhu uvu ko kutya mboka ye na etegameno lyokukala nomwenyo sigo aluhe kombanda yevi oye na okuninginithwa. Euvoko ndyoka lyomwenyo sigo aluhe kombanda yevi olye ya pe uulaadhi uupe okuuvitha onkundana ombwanawa yUukwaniilwa. Kunena, etegameno lyokukala kombanda yevi sigo aluhe otali udhitha omitima dhaantu omamiliyona nolupandu okupandula Jehova.
‘Emanguluko’ ekumithi oli li popepi!
18, 19. Onkalamwenyo ya tya ngiini ya hunganekwa muJesaja 65:21-25?
18 Omupolofeti Jesaja okwa li a nwethwa mo a nyole kombinga yonkalamwenyo ndjoka oshigwana shaKalunga tashi ka nyanyukilwa kombanda yevi. (Lesha Jesaja 65:21-25.) Omiti dhimwe ndhoka dha li ko oomvula 2 700 dha piti sho Jesaja a nyola oohapu ndhoka, odhi na natango omwenyo kunena. Dhiladhila ando wu na omwenyo ethimbo ele li thike mpoka wu na oonkondo nuukolele!
19 Pehala lyokukala nomwenyo okathimbo kowala, aantu otaya ka kala nomwenyo ethimbo inaali ngambekwa ye na oompito okutunga, okukuna nokwiilonga. Dhiladhila owala kombinga yuukuume mboka to vulu okupanga. Omakwatathano ngoka gopahole otaga ka tsikila okukoka sigo aluhe. ‘Aana yaKalunga’ itaya ka nyanyukilwa tuu ‘emanguluko’ ekumithi kombanda yevi pethimbo ndyoka!—Rom. 8:21.
[Enyolo lyopevi]
a Augustine okwa ti kutya Elelo lyOomvula Eyuvi lyUukwaniilwa waKalunga kalya li tali ke ya monakuyiwa, ihe olya tameka nale pethimbo lyedhiko lyongeleka.
Oto vulu okuyelitha?
• Ongiini etegameno lyaantu lyokukala nomwenyo kombanda yevi lya li lya holekwa?
• Aaleshi yOmbiimbeli yamwe oya li ya mona ontseyo yini momumvo 1600 nasha?
• Ongiini etegameno lyashili lyaantu lya li lya yela mo nawa sho omumvo 1914 gwa hedha popepi?
• Ongiini ontseyo kombinga yetegameno lyokukala nomwenyo kombanda yevi yi indjipala?