Owe shi tseya tuu?
Mbela omukithi gwoshilundu ngoka hagu ehama aantu kunena ogwa faathana naangoka gwopethimbo lyOmbiimbeli?
Uutumbulilo wopaunamiti “oshilundu” mboka hawu longithwa kunena otawu ulike kombakiteli ndjoka hayi kwaulwa okuza komuntu. Ombakiteli ndjika hayi ithanwa (Mycobacterium leprae) oya li ya monika tango kuDr. G.A. Hansen mo 1873. Aakonakoni oya li ya mono kutya ombakiteli ndjoka otayi vulu okukala omasiku omugoyi momanino ngoka gi ipembwa. Oye shi mona wo kutya aantu mboka haya kala pamwe naanashilundu otaya vulu okukwatwa kusho nonokutya oonguwo dhaantu mboka ya kwatwa kusho otadhi vulu oku shi taandeleka. Ehangano lyUundjolowele mUuyuni olya ti kutya aantu ye vulithe 220 000 mo 2007 oya li ya kwatwa koshilundu.
Osha yela kutya aantu mboka ya li ya kwatwa koshilundu miilongo mbyoka ya popiwa mOmbiimbeli nopethimbo lyOmpango yaMoses oya li hayi ikalekelwa. (Levitikus 13:4, 5) Ihe oshitya shOshihebeli tsaraath sha tolokwa “oshilundu,” itashi ulike owala kaantu mboka ya kwatwa kusho. Tsaraath otashi ulike wo koonguwo negumbo ndyoka lya nyatekwa koshilundu. Oshilundu sha tya ngaaka otashi vulu okukala moonguwo dhomafufu goonzi nenge dholiina nenge mukehe shimwe sha ningwa moshipa. Omathimbo gamwe, otashi vulika shi ze po kokuyogwa, ihe ngele ‘uuzizi nenge uutiligane’ itawu zi po, nena oonguwo nenge oshipa shoka oshi na okufikwa po. (Levitikus 13:47-52) Ngele oshi li kekuma ohali kala ‘lya ziza kashona nenge lya nika uutiligane.’ Ekuma ndyoka lya kwaulwa nali kokolwe nokukumunwa po e tali ekelwahi kokule naantu. Ngele osha galuka, nena ekuma ndyoka nali hanagulwe po niitungitho oyi na okweekelwahi. (Levitikus 14:33-45) Yamwe otaya ti kutya oshilundu shomoonguwo nenge shomekuma, otashi vulika kunena osho hashi ithanwa oshushi. Ihe shika itashi vulu okukolekwa thiluthilu.
Omolwashike okuuvitha kwomuyapostoli Paulus muEfeso kwa li kwe eta epiyagano mokati kaahambudhi yoshisiliveli?
Aahambudhi yoshisiliveli yomuEfeso oya li ya yambapala mokuhambula ‘iiyelekela yoshisiliveli yaArtemis,’ oshikalungakiintu shokugandja elago muukongo nomoluvalo shoka sha li aniwa omugameni gwaEfeso. (Iilonga 19:24) Mboka haye shi galikana oya li ya ti kutya osha gwa “megulu” nosha li sha tulwa motempeli yaArtemis muEfeso. (Iilonga 19:35) Otempeli oya li ya talika ko yi li ehala lyiikumithalonga iheyali mbyoka ya li ya longwa pethimbo lyonale. Engathithi lyaagalikani yasho olya li hali yi kuEfeso muMaalitsa/Apilili omumvo kehe ya ka dhane iituthi yokusimaneka Artemis. Aatalelipo oyendji mboka ya li ye ya mo oya li ya hala okulanda iinima yi na ko nasha nelongelokalunga lyasho. Yimwe oya li ye yi longitha ongiidhimbulukithi nenge ongiiketi. Yimwe oya li ye yi yambele oshikalungakiintu nenge ye yi longitha momaukwanegumbo gawo sho ya shuna. Omanyolo gonale gomuEfeso oga popya kombinga yiiyelekela yaArtemis ya hambulwa moshingoli noshisiliveli, nagalwe oga tumbula kondandalunde aalongi yoshisilivelilela.
Paulus okwa li a longo aantu kutya omathano ngoka ga ‘hongithwa iikaha kage shi ookalunga.’ (Iilonga 19:26, OB-1954) Onkee ano, sho aahambudhi yoshisiliveli ya mono kutya itaya ka mona we iiyemo yasha, oya tukulile Paulus oshipotha omolwokuuvitha kwe. Demetrius gumwe gwomaahambudhi yoshisiliveli okwa li a holola uumbanda wawo sho a ti: “Ano ngashingeyi ope na oshiponga shi li popepi kutya iilonga mbika yetu otayi ka dhinika nokuli haashika ashike, ihe ope na wo oshiponga oshikwawo kutya otempeli yakalunga omukiintu a simana, Artemis, otayi ka dhinika, nesimano lye enene otali ka shunduka, nonando oye kalunga ngoka ha simanekwa kaantu ayehe yomuAsia noyomuuyuni auhe.”—Iilonga 19:27.