MWAHA WA EKAAPA | APWANNE SIYENSIYA ONNAMURACEELA PIIPILIYA?

Siyensiya Onavolowela Hai Okumi Anyu

Siyensiya, mwawiiwanana ni liivuru mmoha, ori “ohuserya moohihiyererya ichu sa mweelaponi ni mikhalelo saya yoowo onarweela mu otholathola, waalikhela ni weererya.” Ola muteko woovila ni woovelaveliha. Alipa oohuserya annapaka saweererya ni waalikhela mu isumana, miyeeri naari mu iyaakha sincipale. Ikwaha ikina muteko aya honakumiherya mphurelo, nyenya mu ikwaha sincipale awo annaphwanya mphurelo ntakhara achu. Muthokororye sootakiherya vakhaani.

Empresa ya Europa ennampharihela oliyaato oolipa wi epake ekaruma yeeyo enarehererya maahi yaakhaviheryaka achu osepa ireca seiyo inarweela wa owurya maahi oonanara. Ikaruma ntoko yeela sinnaphariheliwa mu ipahu sa maphacuwelo, ntoko mwaacikinye a 2010 o Haiti.

Osulu wa elapo yavathi, awaaya a satelite annapaka yeeyo eniichaniwa Global Positioning System (GPS). Woopacerya aapakiwe wi aphariheliweke ni anakhoco, GPS onnaakhaviherya maxoofero, alipa aweeciha maceeke, apophoro ophitaanyerya alipa aweeca ni meco wi ephwanye ephiro aya. Ninnathamalela nthowa na alipa oohuserya opaka echu yeela, GPS onnakhweiha ophiya weiwo muchu onachuneiye oyawo.

Nyuwaano munnampharihela telefone, komputatore naari interneti? Nyuwaano munnoona wi ekumi anyu yooya vahoolo naari yooreheryeya nthowa na oya vahoolo wa oloola? Nyuwaano munneeca ni nceeke? Wakhala wi ti hiiha, munnaphura moorweela wa muteko wa alipa oohuserya anapharaaya ntakhara achu. Siyensiya onnavolowela okumi anyu mmikhalelo mincipale saphaama.

OYA VAHOOLO WA SIYENSIYA AMUTANO

Echunaka waaceererya miteko saya, alipa oohuserya annatholathola ichu soovitheya sa elapo. Alipa oohuserya akina annapwahiherya ehuseryaka makupa awiiseela a atomo, nyenya akina annamaliha iyaakha macikhwi macikhweene yeereryaka wiiwexexa ophacuwa wa ichu. Vaavaa anatitelelaaya ohuserya ichu soohooneya naari soohiphareya, anamahuserya akina annaphiyerya wuupuwela wi waakhanle wi Muluku onaromoliwa mu Piipiliya ookhala, awo yaahaala owerya omphwanya.

Alipa oohuserya akina oovuwa ni anamiruku annaya vahoolo. Awo anneerano yeeyo namarepa Amir D. Aczel iichanneiye ntoko “masu oorweela mu ohuserya anavaanya okhala wa Muluku.” Ntoko yootakiherya, mulipa oohuserya mmoha oovuwa aaloca wi “weemererya ichu soopatuxiwa tahi nthowa na weemererya wi Muluku ookhala.” Akina analoca wi miteko sa Muluku a Mpiipiliyani ti sa “masica” ni “soothatuwa sa elapo.”a

Nyenya, ti waphaama opaka nikoho nla: Apwanne siyensiya ookhalano masuwelelo mancipale a elapo wi awerye ophiyerya makuchuwelo aphaama? Naakhulo nookhweya ti nawi, hooye. Siyensiya onnaya vahoolo, nyenya alipa oohuserya ancipale anneemererya wi nlelo sookhalavo ichu inahalela osuweliwa naari akhweya soohiweryeya osuwela. Muhuserya mmoha Steven Weinberg aaloca: “Haniwerya osuwela soothene.” Muhusiha oovuwa o Kra-Pretanya, Martin Rees, aarepa: “Sookhalavo ichu achu ahinahaalaaya owerya wiiwexexa.” Eparipari ti yawii, ichu sincipale sa mweelaponi, opacerya eseelula ya mmwiilini ophiyerya elapo yoothene, sookhalavo ichu sincipale siyensiya amutano ohinahaaleiye wiiwexexa. Moone sootakiherya inacharela:

● Alipa oohuserya ichu irino okumi haniiwexexa phaama echu eneereya mpuwa mwa iseelula. Iseelula inapharihela hai ikuru, inapaka hai iproteina, nave inakawanyeya hai, ala makoho alipa oohuserya nlelo ahiphwannyaaya maakhulo.

● Ikuru sa omoriha sinnanivolowela elukuluku yoothene ya nihiku. Ikuru iho nlelo hasinasuweliwa wa alipa oohuserya. Awo haniiwexexa phaama ti mwawiihai ikuru iho inammorihaaya muchu vachayani vaavaa onacupheiye ni mukhalelo ikuru iho ineerihaaya wi mweeri weeceke moorukurerya elapo.

● Anamahuserya a ichu soohikhalano ekumi annaloca wi 95% a ichu inapaka makupa a erimu ni elapo ti soohooneya ni soohiphwanyeya ni ikhankoonya sa alipa oohuserya. Awo anakawanya ichu seiyo soohisuweliwa mmakupa meeli: ichu soovitheya ni ikuru soovitheya. Mukhalelo wa ichu seiya nlelo hosuweliwe.

Sookhalavo ichu ikina soohisuweliwa seiyo inaahaleeliha alipa oohuserya. Ntakhara heeni ela ti yoochuneya? Namarepa mmoha a miyaha sa alipa oohuserya aaloca: “Ichu nsuwenlaahu ti savakhaani opwaha inahalela. Wa miyaano, ohuserya ichu sa mweelaponi ti wootikhiniha.”

Waakha wi munuupuwela wi siyensiya onnamuraceela Piipiliya ni yoororomela ya okhala wa Muluku, muthokororye ela: Woona wi alipa oohuserya ni ikhankoonya saya sakuru anawerya osuwela ichu vakhaani pahiru, apwanne waahaala okhala woophwanelela waakuvela okhooca miyaha seiyo siyensiya ohinaweryeiye othariha? Mooluluwanya, mwaha mmoha wa Encyclopedia Britannica waaloca: “Ivinre iyaakha sawaakhwana 4.000 sa ohuserya, soosuweliwa ichu sa mweelaponi waapwaha Apaapulu akhalai.”

Anamoona a Yehova annacicimiha yoolakelela ya muchu mmwaha yoola. Ninniilipixerya ochara ohoolela wa Piipiliya: “Witchachala wanyu oróriwe tátchu othene.” (Afilipi 4:5) Ni moonelo yoola ninnoowopani wi mwaalikhele ti mwawiihai siyensiya ni Piipiliya aniiwananaaya.

[Nsu na vathi]

Piipiliya ni Miyaha Seeparipari sa Siyensiya

Piipiliya tahi liivuru a masuwelelo a siyensiya. Nyenya mwawaakhwanela, anamarepa a Piipiliya yaaloca miyaha inaatikhiniha alipa oohuserya olelo. Muthokororye sootakiherya iha.

Ophacuwa wa erimu ni elapo yavathi

Alipa oohuserya annaloca wi elapo yavathi ephacunwe iyaakha macikhwi macikhweene 4 nave wi erimu ephacunwe iyaakha macikhwi macikhweene 13 naari 14 muculi. Piipiliya hanaloca elukuluku elapo ni erimu ipatuxiwaaya. Haavo makupa analoca wi elapo yavathi epatuxiwe mu iyaakha macikhwi vakhaani muculi. Yoorepa yoopacerya ya Piipiliya ennaloca: “Wopatxeryani Muluku àpatunse erimu ni elapo ya vathi.” (Maphatxuwelo 1:1, Bibiliya Nsu na Muluku, BNM) Masu yaala annaakhaviherya alipa oohuserya osuwela ti liini ichu sawooneya sa veelaponi ipatuxiwaaya mwawiiwanana ni malakiheryo aya a ohuserya.

Oreheryiwa wa elapo yavathi ntakhara achu

Maphatxuwelo ecima 1 onnapharihela nsu “nihiku” wi yooniherye ohiyana wa ilukuluku elapo yaareheryiwaaya wi ikumi sa mukhalelo woohiyana ikhalekemo. Makupa ookuchula a saweereya seiya waari opatuxiwa wa muchu. Piipiliya hanaloca olekela wa “mahiku” mathanu nammoha a opatuxa. Ohiya yeeyo, ennaakhaviherya alipa oohuserya amutano waalikhela saweereya seiyo ni waalakhanyerya elukuluku ene. Noosuwela wi “mahiku” mathanu nammoha a opatuxa yaanamaliha elukuluku yincipale opwaha mahiku a iwora 24.

Weemela wa elapo yavathi

Piipiliya onnaloca wi elapo yavathi ethomeiwe vasulusulu “ohirivo etxhu.” (Yobi 26:7, BNM) Yoorepa ela henaloca wi elapo yavathi ephareliwe ni echepo etokweene naari ni khapa mutokweene, ntoko yaalociwaaya khalai. Ohiya yeeyo, Piipiliya onnaakhaviherya alipa oohuserya wi etholathole. Moovira wa elukuluku, Nicolaus Copernicus ni Johannes Kepler yaaloca mukhalelo elapo eneecaaya moorukurerya nsuwa seecihiwaka ni ikuru soohooneya. Isaac Newton aahooniherya ti mwawiihai ikuru sa omoriha inahoolelaaya weeca wa ichu soothene wirimu.

Sooleeliherya sa osepa ireca ni okhalano epewe

Liivuru a Onamukucho ookhalano sooleeliherya saavahiwe Aisarayeli mmukhalelo yaahaalaaya osepa omwaramwaxeya wa ireca soovalihana, ophitaanyerya epewe. Vooloca sa epewe, nlamulo nnaphwanyeya mu liivuru a Malamulo 23:12, 13, BNM, naanalamulela wi Aisarayeli eyeeheke ikokhola ocai wa mixakala saya. Awo yaaleeliwa ‘wuuheela mari aya’ vachayani. Alipa oohuserya ni alipa ookumi ahoona ochuneya wa yooleeliherya yeela pahiru mu iyaakha 200 sa hiihaanoru.

Sooleeliherya sa Piipiliya munaalakhanyaanyu sirempwe iyaakha masana masaneene oculi. Vano anamarepa ala a Piipiliya yuupulunle hai miyaha seiya seeparipari achu oohuserya a elukuluku aya yahaasuwenlaaya? Mwaneene a Piipiliya onnaakhula: “Mupuwelo aka ni annyu, merelo aka ni annyu ari òhiyana ntoko erimu erakamenlaya vathi.”​—Yesaya 55:9, BNM.