Liivuru Yoowo Onaphwanela Wiiwexexiwa
Mweeparipari, Piipiliya liivuru akhalai. Piipiliya opacenrye orempwa iyaakha 3.500 khalai. Yaari elukuluku ya olamulelo wa Shang o Xina nave iyaakha ekonto muculi ehaakumve opacerya malapelo a Putista o Intiya.—Moone ekaaxa “Sooleeliherya Vooloca sa Piipiliya.”
Wi liivuru awerye waakhaviherya achu, owo onaphwanela okhala awiiwexexeya. Piipiliya liivuru a mukhalelo yoowo. Mookwakwaleya owo onnaakhula makoho oochuneyaxa a okumi.
Ntoko yootakiherya, apwanne montoko wiikoha: ‘Ntakhara heeni nryaahu vaava?’ Nikoho nenla ninnawuukhula achu ovinyerya khalai ophiyerya olelo. Nyenya naakhulo nnaphwanyeya mu icima piili soopacerya sa liivuru a Mpiipiliyani a Maphatxuwelo. Piipiliya onnaloca saweereya sa iyaakha macikhwi macikhweene khalai naari “wopatxeryani” vaavaa erimu ni itheneeri saya vamoha ni elapo yavathi saapatuxiwaaya. (Maphatxuwelo 1:1) Piipiliya onnathariha mukhalelo wa opatuxiwa elapo yavathi, ichu irino okumi ni achu—ophitaanyerya yoolakelela ya soothene seiya.
OREMPWALE WI IWEXEXIWE
Piipiliya onnavaha ekano yeeyo enanikhaviherya ovootha makacamiho a nihiku nnihiku. Ekano eyo ti yookhweya wiiwexexa. Moone mikhalelo miili.
Woopacerya, masu a Piipiliya tookhweya, tookwakwaleya nave tooluluwanya. Ohiya opharihela masu mancipale naari oosiphela, Piipiliya orino masu oophwanelela aniiwanana ni masuwelelo ahu. Miyaha soovila sinnalociwa mmasu nnapharihelaahu nihiku nnihiku.
Ntoko yootakiherya, Yesu aapaka maphwanaphwaniho ookhweya awiiwanana ni miteko sa achu wi ahusihe ichu soochuneya seiyo saatannya mirima saya. Maphwanaphwaniho mancipale yaawo Yesu aalonceiye mu Mwaha wa Vamwaakoni anaphwanyeya mu liivuru a Mpiipiliyani a Mateu icima 5 ophiyerya 7. Alocaka sa mphurelo wa mwaha wa Yesu, mulipa oohuserya mmoha aaloca wi yoolakelela aya “hori osareiha maaru ahu ni masu, nyenya onihoolela ni onikhaviherya ophimelela saweera sahu.” Nyuwaano munanwerya waalakhanya icima seiya mu aminutu 15 naari 20, nave munahaala otikhina osuwela wi masu a Yesu tookhweya nave ta mphurelo.
Echu ekina eneeriha wi Piipiliya akhale awiiwexexeya ori muchaka awe woothene. Piipiliya tahi liivuru a mihapo naari ithale. Moohiyana, owo onnaloca sa “achu oovuwa ni achu vyakala” ophitaanyerya “sawuukhula saya, soowehererya, soohesa ni soohakalaliha saya”—The World Book Encyclopedia. Ti wookhweya wiilikanyiha ni saweereya seiya sa achu eeparipari ni ohuserya ichu soochuneya.—Aroma 15:4.
ONNAPHWANYEYA WA OOTHENE
Wi muwerye omwiiwexexa liivuru, onaphwanela okhala mu elocelo musuwenlaanyu. Olelo Piipiliya onnaphwanyeya mu elocelo munaweryaanyu wiiwexexa, moohipwacha elapo munakhalaanyuwo. Moone yeeyo eneeriha wi eyo ekhale yooweryeya.
Otaphuleliwa. Woopaceryani, Piipiliya aarempwe mu elocelo ya Eheepri, Aramaiko ni Ekiriki. Ela yaaneeriha wi aalipa a waalakhanya ekhale vakhaani. Wi aphwanyeye mu ilocelo ikina, alipa ootaphulela anniilipixerya vancipale. Ninnathamalela muteko aya, woona wi olelo Piipiliya ootaphuleliwa mu ilocelo sawaakhwana 2.700. Ela enataphulela wi 90% a achu annawerya waalakhanya makupa a Piipiliya mu elocelo aya.
Okaiwa. Khalai Piipiliya aarempwa va ichu soohilekela ntoko manyapara a axinama ni papiru. Wi ikhapeleliwe michaka iho, saaphwanela okopiyaariwa ni mata. Nyenya soorepa iho sakhala soovila, nave achu ancipale hiyaawerya okhalano. Nyenya ni opakiwa wa ekhankoonya ya orepa ya Gutenberg mu iyaakha 550 khalai, yaapakiwa Apiipiliya ancipale. Ennalociwa wi Apiipiliya anteero naari makupa awe macikhwi macikhweene annakaiwa.
Haavo liivuru mukina a malapelo onalikana ni Piipiliya mmikhalelo seiya. Chiryene, Piipiliya liivuru onaphwanela wiiwexexiwa. Nyenya, onanwerya okhala woovila omwiiwexexa. Nto nookhalavo nikhaviheryo. Munii mphwanye woowi? Nave munii mphure hai? Moone maakhulo mmwaha onacharela.
[Eruku va epaaxina 4]
Piipiliya onnaakhula makoho oochuneyaxa a okumi
[Ekaaxa va epaaxina 5]
Sooleeliherya Vooloca sa Piipiliya
• Piipiliya orino aliivuru 66.
• Piipiliya ookhalano saweereya, malamulo, sooloherya, macipo, masiposipo ni ikaarata.
• Orempwale mweelukuluku ya iyaakha 1.600 opacerya 1513 E.E.K. ophiyerya 98 E.K.
• Alopwana 40 ooveereliwa ti Muluku yaamurepa Piipiliya.
[Ekaaxa va epaaxina 5]
Wi musuwele sincipale vooloca sa okhala wa okumi, moone eproxura A Vida—Teve um Criador? elaleeryiwe ti Anamoona a Yehova. Ennaphwanyeya tho mu www.jw.org/pt.
[Ekaaxa va epaaxina 5]
Wi muhuserye sincipale vooloca sa Piipiliya, moone eproxura A Bíblia—Qual É a Sua Mensagem? elaleeryiwe ti Anamoona a Yehova. Ennaphwanyeya tho mu www.jw.org/pt.