YAWEEREYA YA OKUMI
Yehova Ookireeliha Vancipale Opwaha Mukhalelo Kuupuwelaka
‘KAAHISUWELA wi kaaphwanela okhala piyoneero. Nyenya apwanne muteko woopiyoneero ti waphaama?’ Nla naari nikoho miyaano kiipakelaaka. Miyo kaanasiveliwa vancipale ni muteko aka o Alemanya, yoowo waari orumihela yoolya mu makupa orakamela o Afrika, ntoko Tar es Salaam, Elisapetivile ni Asmara. Mu elukuluku yeele, miyaano nkuupuwela wi nihiku nimoha, kaahaala omurumeelaka Yehova mmuteko wa elukuluku yoothene mmapuro yaale ni makina o Afrika!
Vaavaa kaawenryaaka ovootha minikwa nave kikhala piyoneero, Yehova aahikihulela mikhora ntakhara okumi waarino mareeliho mancipale, yaawo miyaano kahaaweryaaka waanyiherya. (Éfe. 3:20) Eyo yeeren’ye hai? Kihaakumve othariha, hankooni nikookele woopaceryani.
Miyaano kiyariwe o Perlin, Alemanya, mu miyeeri vakhaani emanle okhumelela Ekhoco Etokweene Yanawiili ya elapo yoothene mu 1939. Waacamela omakuchuwelo wa ekhoco mu 1945, Perlin naari nipuro nenlo maceeke mancipale yaaphuwihaayavo ipompa. Ovonyiwa ipompa waaheereya waacamela mukumaahu nave miyaano ni emusi aka naahichawela mpuro yoowo yahaaphiyavo maceeke. Voocharela naahoona wi yaamukhala phaama ochawela o Erfruti, epooma yeeyo amama yaayariwaayawo.
Miyaano ni asitiithi aka vamoha ni murokoraka, variyari va eyaakha 1950
Amama aka ilukuluku soothene yaanaavya eparipari. Vaya yiiha ewaalakhannye aliivuru a mafiloosofo nave yaalikhenle ikerexa soohiyanahiyana, nyenya nlelo hiyeeliwa murima. Nyenya variyari va eyaakha ya 1948, Anamoona a Yehova eeli yaamana mukhora ahu. Amama yaahaawopa wi evolowe nave yaahaapakela makoho awaaca. Ehivinrevo ewora emoha awo yaahiloca ni miyaano vamoha ni murokoraka: “Koophwanya eparipari “ Evinrevo mahiku vakhaani, amama aka, murokoraka vamoha ni miyaano naahipacerya oya mmithukumano o Erfruti.
Mu 1950, naahichikela okhala o Perlim nave naanathukumana mmuloko wo Perlin-Kreuzberg. Voocharela naahithaamela empa ekina yo Perlim nave naaya muloko wa Perlim-Tempelhof. Moovira wa elukuluku, amama yaahipatisiwa, nyenya miyo nivano kiisoona okhala oohireheryeya. Ntakhara heeni?
KIVOOTHAKA WOOVELELA
Echu yaakihiiha oya vahoolo waari woovelela. Kaanaya mmuteko woolaleerya, nyenya variyari va iyaakha piili, nkaloca ni akaneene a vaate. Nave kaahipacerya okhala vamoha ni anna ni arokora yaawo yaari oolipa murima nave yoonihenrye osivela yaaraayano ni Yehova. Akina a yaawo yaakophonle mu mapuro a alipa oophariwa o Nasista naari mu mapuro oowaleliwa o Alemanya makupa Onakhumawo Nsuwa. Akina yaahihela va yawoopiha otaphuwa waya wi soolaleeryiwa sahu ivolowe o Alemanya makupa Onakhumawo Nsuwa. Yootakiherya ya anna yaawo yaatannya murima aka vancipale. Miyo kaanuupuwelela: ‘Waakhanle wi awo aahela va yawoopiha ekumi ni otaphuwa waya ntakhara Yehova ni anna, echu ekhaani kinaphwanelaaka opaka ori weeravo echu wi kivoothe woovelela.’
Echu yoopacerya kaapankaaka wi kivoothe woovelela waari opaka makupa mmukipici wavameekhaaya yoowo weeren’ye mu 1955. Mu ekaarata emoha yaakhumme mu Informante,a munna Nathan Knorr aarepa wi owo waahaala okhala mmoha wa mikipici mitokweene savameekhaaya seiyo saahaala opakiwa ni marehereryo ahu. Owo aaloca wi, wakhala wi alaleeryi oothene aapaka makupa, naahaala okhalano “mweeri waphaamasa wa olaleerya naaryaahuno.” Ti yeeyo chiri yeeren’ye! Ehivinrevo elukuluku yawaaca, miyo kaahiiveleela wa Yehova, nave mu 1956, kaahipatisiwa vamoha ni apapa ni murokoraka aka. Nyenya nlelo kaanoova opaka yoolakelela ekina yoochuneyaxa.
Miyaano kaanasuwela wi muteko waphaamaxa kaaphwanelaaka opaka wari okhala piyoneero, nyenya saahiviravo iyaakha nlelo kihenrevo echu. Voopacerya, kaahilakelela ohuserya mukhalelo wa ompaka nakoso mu ilapo sookhopela. Voocharela, kaahipacerya olapa wi kikhaleno mavyakelo vakhaani mmuteko aka. Mwa yeeyo, mu 1961, kaaheemererya muteko o Hampurku, epooma etokweene aneemelavo apophoro o Alemanya. Vaavaa kaamalihaaka elukuluku yincipale kisiveliwaka ni muteko aka, nchuno naka na ovolowa mmuteko wa elukuluku yoothene naanavukuwa. Vano tiheeni kaaphwanelaaka weera?
Yehova aari aphaama wa miyo. Owo aahaapharihela anna osivela wi ekikhaviherye okuha mu nipuro noopacerya ichu soomunepani. Asinthamwene oohiyanahiyana yaahikhala mapiyoneero nave ekhala yootakiherya wa miyo. Opwaha yeeyo, munna Eriki Mundti, yoowo aawaleliwe mu nipuro naachu oophariwa, aahikiceenyerya omuroromela Yehova. Owo aahikileela wi, mu nipuro na achu oophariwa, anna akina yiiroromela mukhataaya ohoolo waya yaahiceecheya omunepani. Nto yaale yaamuroromela Yehova moomalela yaahititelela okhala oororomeleya nave voocharela ekhala apoco oolipa mmulokoni.
Vaavaa kaapacenryaaka opiyoneero, mu 1963
Echu ekina yaakikhavihenrye yaari masu a munna Martin Poetzinger, yoowo ohoolo waya aarumenle mu Nikhuuru Noolamulela. Wi aalipihe anna, owo aanaloca: “Olipa murima echu yaphaama yeeyo muchu onaphwaneleiye okhalano!” Kimanle wuupuwelela masu awo, kaahihiya muteko aka nave kipacerya orumeela ntoko piyoneero mu Yunyu a 1963. Ela yaari yoolakelela yaphaama mu okumi aka! Sivinre miyeeri miili, kihipacenrye waavya muteko muvyaani, kaahiwompwa wi kirumeele ntoko piyoneero avameekheiye. Mu iyaakha vakhaani ohoolo waya, Yehova aahikireeliha vancipale opwaha mukhalelo kuupuwelaaka. Miyaano kaahiwompwa wi kivolowe ekalaasi 44 ya Exikola ya Kiliyati.
KIHUSERYAKA ECHU YOOKHWELEYASA O KILIYATI
Echu yoochuneyaxa kihusenryaaka osikola yo Kiliyati, xaxaxa ni munna Natan Nnorr vamoha ni Lyman Swingle, yaari: “Muhihiye mwawaakuveya muteko anyu.” Awo yaaniceenyerya otitelela mmuteko ahu, naamwi nikumanaka ni makacamiho. Munna Knorr aanaloca: “Munaya otikitheryeya mu eheeni? Apwanne munaya otikitheryeya mu sootakhala, mu atupusi naari mu ohaawa? Naari munaya othokororyaka miri, ithutu ni ithoi soohakalala saachu? Muhuserye waasivela achu!” Nihiku nimoha, munna Swingle aahithariha ntakhara heeni akina annahiya muteko aya mwawaakuveya. Nto owo hawenrye olipiha murima awe ophiyerya wi aamoriha miithori. Mwa yeeyo, owo aamaaliha mwaha awe vakhaani wi awerye omaala winla. Yaweereya yeele yaatannya murima aka nave yaakikhaviherya olakelela wi nkirwa kimuthananiha Kristu vamoha ni asinnawe.—Mat. 25:40.
Miyaano, Claude, ni Heinrich nrumeelaka ntoko mamisiyonariyu o Lupumpashi, o Konko mu 1967
Nimanle oleeliwa weiwo naayaahuwo orumeela, mapetelita araru yaarwa onikoha ti woowi naayaahuwo. Awo yaaloca ichu saphaama vooloca sa elapo ti elapo. Nyenya vaavaa miyaano kaakhunlaka wi: “Kinaya o Repuplika Temokratika o Konko”, awo yaamaala nave yii: “Wulu, munaya o Konko! Yehova ooreeliheeni!” Mu elukuluku yeele, o Repuplika Temokratika o Konko miselo saaloca sa ekhoco, ni wiiphiwa wa achu. Nto miyaano kaatikitheryen’ye mu malakiheryo yaawo kaahusenryaaka o Kiliyati. Naakwaanse esikola mu Setempuru a 1967. Mu elukuluku vakhaani ohoolo waya, miyaano, Henrich Dehnbostel ni Claude Lindsay naahicimula niyaaka o Kinshasa epooma yo Repuplika Temokratika o Konko.
KAAKHELAKA OVYAKIHA WOOCHUNEYA
Vaavaa naaphin’yaahu o Kinshasa, naamaliha miyeeri miraru nihuseryaka Efaransa. Nave voocharela naahiwela nceeke niyaaka o Lupumpasi, weiwo khalai wiichaniwa o Elisapetivile. Nipooma nenla nnaphwanyeya ohico wo Konko, waacamela munlaano ni elapo yo Sampiya. Hiyaano naakhala mu empa ya mamisiyonariyu yeeyo yaari veeri va epooma yeele.
Makupa awaaca o Lupumpasi hiwantonko olaleeryiwawo. Naatepa ohakalala woona wi naari achu oopacerya olaleerya michaka saphaama wa achu ancipale yaakhala weiwe. Mmahiku vakhaani, naakhalano soohuserya sawaaca nave hinaawerya weeciha soothene. Navetho naanaalaleerya asitokweene a alamuleli ni mapilisa. Achu awaaca yaanacicimiha vancipale Masu a Muluku ni muteko ahu woolaleerya. Achu awaaca yaaloca Esuwayili. Mwa yeeyo, miyaano ni Claude naahilakelela ohuserya elocelo yeeyo. Ehivinrevo elukuluku yawaaca, naahithanleliwa mmuloko wa elocelo ya Esuwayili.
Naamwi naarino saweererya saphaama, naahihoolela tho makacamiho. Wiiliwiili naanakacamiheya ni anakhoco oohapaliwa naari ni mapilisa oopwaalu yaawo yaaloca ichu sincipale sawootha ntakhara hiyo. Mu ekwaha emoha, neera nipakaka muthukumano wa muloko mu empa ya mamisiyonariyu. Mootutusa, nikhuuru nimoha na mapilisa naavolowa mpa nave enikusa oothene enikeriha o komantu. Mapilisa yaanikhinyererya okiraathi vachayani ophiyerya iwora khumi sa ohiyu, voocharela enirowiha.
Mu 1969, kaahithanliwa ntoko ooweherya aweeceeca. Mu ekulucu yeele, kaaya mu makupa a ntakhwa no Afrika, eyo enooniherya wi naaphwanela weeca iwora sawaaca niviraka mu mphiro wa matope veeri va ntakhwa ntokotoko. Muceche mmoha yoowo kaasekuryaaka, aahikhalavo mwanakhu ni asaana awe yoowo aakona vathi va ekaama aka. Miyaano nkinacuwala mukhalelo aakiviiheiye “mahiku oothene” ohaakumve osavo ni onyakula wawe woovuwa. Nave tho kinnuupuwelela phaameene ilukuluku kaakhalaaka ni anna akina nooraahu mooro ohiyu nlocaka miyaha sa Piipiliya.
Nikacamiho ntokotoko naahoolelaahu naari na anna oohiroromeleya, yaawo yaakhaviherya epartitu ya Kitawala.b Akina a yaawo yaahivolowa mmulokoni nave ekhalano mirici. Nyenya anna ni arokora ahu oororomeleya hiyeemerenrye owokiwa ni yaawo yaari “miyala sammaahini ihinooneya.” (Yuda 12) Moovira wa elukuluku, Yehova aaheeliha muloko nave aareherya wunnuwa waphaama.
Mu eyaakha ya 1971, kaahiwompwa oya opeteli, yeeyo yaari o Kinshasa. Miyaano kaanapaka miteko soohiyanahiyana: kaanarehererya ikorespontensiya, sa sooveka sa soolaleeryiwa, ni miyaha mikina siiwanana ni muteko woolaleerya. Opeteli kaahihuserya meerelo a orehererya phaama muteko wa elapo etokweene yeeyo yaarino marehereryo ookotakota. Mu ikwaha ikina, ikorespontensiya seiyo Epeteli yaarumihaaya ni nceeke wi ekerihe mmilokoni, saanalekela ophiya mu miyeeri sammoori wi saakheliwe. Nikacamiho naariwo ti nawi maceeke yaakuha ikorespontensiya iho mu apophoro, nave apophoro awo yaanamaliha isumana sawaaca nthowa na manaxi yunnuwa mmaahini yaawo yeeriha wi pophoro aake. Naamwiihiiha, muteko waahititelela olapiwa moohipwacha nikacamiho nenla ni makina.
Echu yaatempe okisivela waari woona mukhalelo anna yaapakaaya mithukumano mitokotoko sa muceche ni ichu sa vakhaani yaaraayano. Awo yaapharihela miri wi epake epalku, ni mithala wi eteke mucheko nave yaapharihela marekele wi exireno mucheko. Wi epake mipaco, yaapharihela marekele yaamakaaya mpuphuru nave yaapharihela maphaani wi echuneleno vasulu naari opaka meesa. Nave woona wi hiyaarino ipereko yaapharihela mikoi wi ewerye olipihano. Miyaano kaanakhala ootikhina owoona anna ni arokora evoothaka makacamiho yaawo ni mavyakelo. Kaanamusivela mmoha ti mmoha a yaawo, nave kaahikhalano munkhela ni yaawo elukuluku waachunen’yaaya wi kiye nipuro nikina.
KIRUMEELAKA O KENIYA
Mu 1974, miyaano kaahithaamiheryiwa o Epeteli yo Keniya, o Nairopi. Waakhalawo muteko muncipale wa opaka, woona wi Epeteli yo Keniya yaanakhaviherya muteko woolaleerya mu ilapo khumi sawaacamela, nave muteko ahu waahiwatiihiwa mu ilapo ikina sa seiyo. Mu ikwaha sincipale kaahithanliwa osekurya ilapo seiyo, xaxaxa elapo yo Etiyopiya, weiwo annihu yiikariwaaya nave ehoolelaka soohooxa itokotoko. Ancipale a yaawo yaanakhalihiwa moonanara naari okerihiwa mukalaposo. Ophiyerya wi akina yaahiiphiwa. Nyenya anna yaari oororomeleya ni oovilela nthowa nawi yaahikhalano onthamwene woolipa ni Yehova navetho wa mukina ni mukhwaawe.
Mu 1980, yaaheereya echu yootikhiniha mu okumi aka: miyaano kaahipaka othela ni Gail Matheson. Gail to Kanata nave naari mu exikola emohamoha Okiliyati. Hiyaano naanalocihana moorweela wa ikaarata. Gail aarumeela ntoko misiyonaariya o Poliviya. Ivinrevo iyaakha khumi napiili, naahikumana wanaawiili o Nova York. Mu elukuluku vakhaani ohoolo waya, naahipaka othela o Keniya. Gail aanakhalano moonelo woomunepani vooloca sa ichu vyakala, nave ti muchu yoowo onahakalala ni yeeyo oreiyeno. Owo nlelo ti mukhaviheryi aka ookhweleya nave nthamwene kinamusivelaaka vancipale.
Mu 1986, miyaano ni Gail naahithanliwa orumeela mmuteko wa weeceeca, nave miyaanotho kaarumeela mu Nikhuuru na Efiliyale. Mmuteko wa weeceeca, naanasekurya ilapo sincipale seiyo saathokororyiwa ni Epeteli yo Keniya.
Kiperekhaka mwaha va muthukumano wa muceche o Asmara mu 1992
Miyaano kinnuupuwelela phaama marehereryo oothene yaapakiwe ntakhara muthukumano wa muceche o Asmara (o Eritreiya). Yaari eyaakha ya 1992, mu elukuluku yeele muteko ahu waari wootaphuwa mmuceche yoole. Moothananiha, nipuro naaphwannyaahu wi nipakevo muthukumano aari arumasiya oonanara ene. Mpuwa aatepa onanara opwaha vaate. Mu nihiku na muthukumano, kaahitikhiniheya ni mukhalelo anna yaawenryaaya oreherya makupa ampuwa a arumasiya wi nikhale nipuro noophwanelela omulapelamo Yehova. Imusi ikina saahiruuha ikuwo sooreera nave mwa mavyakelo yaakhuneela makupa oothene onanara wi ehooniwe. Ole waari muthukumano woohakalaliha ni wootannya murima, nave achu awaakhwana 1.279 yaahiphiya.
Muteko wa weeceeca yaari matorokelo matokweene wa hiyo, woona wi esumana ti esumana nakhala mu nipuro noohiyana ni makina. Mu ekwaha emoha, naahikhala mu empa yooreeraxa yacamenle oseresere wa ephareya. Mu ekwaha ekina, naahikhala mmusakalani wa malantha mwemmo waakhalamo anamalapa, nave ipa soorapamo saari ocai a meeturu nsana. Nyenya echu yoochuneyaxa hiwaari mapuro yaawo naarumeelaahuwo. Ichu soochuneyaxa nikhapelenlaahu mmuupuweloni ti mahiku nimalinhaahu mmuteko woolaleerya ni mapiyoneero vamoha ni alaleeryi amvai. Vaavaa naakhenlaahu muteko ahu muvyaani, naaphwanela waalaanya asinthamwene oohiyanahiyana oochuneya yaawo naahaalaahu okhalano munkhela mutokotoko.
MAREELIHO O ETIYOPIYA
Variyari va omakuchuwelo wa eyaakha ya 1980 ni omapacereryo wa eyaakha ya 1990, muteko ahu waahirepihiwa mu ilapo ikina seiyo saakhaviheryiwa ni Epeteli yo Keniya. Mwa yeeyo, ifiliyale ni ikupweete soohiyanahiyana saahitikitheryiwa mmapuro yaawo. Mu 1993, kaawompwa wi kiye o ekupweete yo Etiyopiya, yeeyo eri o Atis-Apepa. Ivinrevo iyaakha makhumi anna emurumeelaka Yehova moovitheya, wookuchulani yaaheemereryiwa ni alamuleli.
Kirumeelaka ntoko aweeceeca mu ekulucu yo Etiyopiya mu 1996
Yehova onnareeliha muteko o Etiyopiya. Anna ni arokora anceene aavolowa mmuteko woopiyoneero. Ovinyerya eyaakha ya 2012, aporsentu awaakhwana 20 a alaleeryi annarumeela ntoko mapiyoneero a elukuluku yoothene. Opwaha yeeyo, anna awaaca aavyakihiwa mu isikola soomuluku, nave marehereryo aateka Ipa sa Omwene sawaakhwana 120. Mu 2004, emusi ya Opeteli yaahithaamela nipuro nivyaani. Mu nipuro nimohamoha na Epeteli yookhalawo Empa ya Muthukumano wa Ekulucu, nave eyo echu yoohakalaliha wa anna oothene.
Moovira wa iyaakha, miyaano ni Gail naahikhala asinthamwene awaacameleya a anna ni arokora ahu osiveliwa o Etiyopiya. Hiyaano ninnaasivela vancipale oothene yaawo nthowa na osivela ni oreera waya murima. Mu iyaakha ivirale ophiyerya olelo, noopacerya ohoolela makacamiho a okumi, nave nthowa na yeeyo waanachuneya othaamiheryiwa o Epeteli yo Europa a Veeri. Anna a wenno annanikhapelela moosivela, nyenya nlelo nookhalano munkhela ni asinthamwene ahu o Etiyopiya.
YEHOVA OHUNNUWIHA
Hiyaano noowerya woona vakhivirukhiviru mukhalelo Yehova unnuwinheiye muteko awe. (1 Kor. 3:6, 9) Ntoko yootakiherya, vaavaa kaalaleenryaaka alipa awaavya maluku asisapo yaawo yaakhumme o Konko mu ekwaha yoopacerya o Ruwanta, elukuluku yeele o Ruwanta haariwo mulaleeryi. Olelo aakhalawo anna ni arokora opwaha macikhwi makhumi mararu mu elapo yeele. Mu 1967, o Repuplika Temokratika o Konko yaariwo alaleeryi awaakhwana macikhwi mathanu nammoha. Olelo akhalawo macikhwi awaakhwana 230, nave achu opwaha milyawu mmoha yaahiphiya va Mukonelo mu eyaakha ya 2018. Vano alaleeryi mu ilapo seiyo saakhapeleliwa ni Epeteli yo Keniya ahaaceereryeya ophiyerya macikhwi nsana nimoha.
Mu iyaakha makhumi mathanu ivirale, Yehova aahaapharihela anna oohiyanahiyana wi ekikhaviherye ovolowa mmuteko wa elukuluku yoothene. Naamwi nlelo kiri muchu a woovelela, koohuserya omuroromela Yehova moomalela. Soothene kikumannaakano o Afrika sookikhaviherya okhala muchu opisa murima ni ohakalala ni yeeyo kiryaakano. Miyaano ni Gail nootikhiniheya ni anna ni arokora ahu ookhweleya yaawo ari yootakiherya ya owaakhela aleco, ovilela ni omuroromela Yehova. Nave kinnamuthamala Muluku nthowa na okooniherya mahala awe kihinaphwanelaaka waakhela. Moohikhwa minikwa, Yehova ookireeliha vancipale opwaha kuupuwelaaka!— Sal. 37:4.
a Yoowo moovira wa elukuluku wiichaniwa Orummwa Wahu wa Omwene nave olelo oraceelihiwa ni Yoochariha ya Mithukumano—Okumi Ahu Weekiristu ni Orummwa.
b Nsu nawi “kitawala” nnarweela mu nsu na Esuwayili nenlo nnataphulela “owerya, ohoolela, naari olamulela.” Yoolakelela ya epartitu yeela yaari ya epoliitika— wi elapo yo Konko yiilamuleleke meekhaaya ohiya olamuliwa ni elapo yo Pelxika. Makhuuru a Kitawala yaanawerya ohuserya ni weeriha wi soolaleeryiwa sa Anamoona a Yehova sihimwaramwaseye. Awo yaanakhoromanya mahusiheryo a Piipiliya wi ewerye okhaviherya muupuwelo aya wa epoliitika, sookhovelela sa onamulosiwe ni meecelo oohiphwanelela.