Tohi he Tohi Tapu Numera 25—Tagi Aue
Tagata Tohia: Ieremia
Matakavi Tohia: Tata ki Ierusalema
Katoatoa he Tohia: 607 F.V.N.
KUA felauaki mooli e higoa he tohi nei i loto he tau Tohiaga Tapu omoomoi. Ko e tagi aue ha kua momoko lahi ke he malaia tokaimaka he fakamauaga tuai he tau tagata ne fifili he Atua, ko e moumouaga ha Ierusalema he 607 F.V.N. ne fakahoko e Nepukanesa, ko e patuiki ha Papelonia. Ke he vagahau Heperu ne fakahigoa e tohi nei ke he kupu fakamua, ʼEh·khahʹ!, kakano “Oi te!” Ne fakahigoa he tau tagata fakaliliu he Septuagint Heleni e tohi nei ko e Threʹnoi, kakano “Tau Tagi Fekapai; Tau Tagi Aue.” Kua fakaaoga he Talmud ha Papelonia e kupu Qi·nohthʹ, kakano “tau Tagi Fekapai; tau Tagi Tatuki.” Ko Jerome, ne tohi ke he vagahau Latini, ne fakahigoa ko e Lamentationes, ne moua mai e higoa faka-Peritania.
2 He tau Tohi Tapu faka-Peritania, ne fakamau e Tagi Aue he mole e tohi a Ieremia, ka e he kanona Heperu, i loto he Hagiographa, po ke Tau Tohi, ne fa mahani ke fakamau mo e Lologo a Solomona, Ruta, Fakamatalaaga, mo Eseta—ko e potaaga tote ne fakahigoa ko e Meghil·lohthʹ (Tau Vakai) ne Lima. He falu Tohi Tapu foou faka-Heperu, ne fakamau ai he vahāloto ha Ruta po ko Eseta mo e Fakamatalaaga, ka e he tau lagaki i tuai ne pehē ke fakamau he mole a Ieremia, tuga ni he Tohi Tapu ha tautolu he vahā nei.
3 Ne nakai talahau he tohi e higoa he tagata tohia. Ka e, nakai taumaleku ko Ieremia ne tohi. He Septuagint Heleni, ne tu ai e hafagiaga nei: “Ti mole ai e fakapaea a Isaraela mo e vao a Ierusalema, ne nofo hifo a Ieremia mo e tagi tautau he tagi aue pihia ki Ierusalema mo e pehē.” Ne manatu a Jerome kua fakavai e tau kupu nei ti utakehe e ia mai he tohi haana. Ka ko e talahauaga ko e Tagi Aue ha Ieremia kua leva tigahau e talia he tau Iutaia mo e kua fakamooli ai he fufuta faka-Syriac, ko e Vulgate faka-Latini, ko e Takumu ha Ionatana, mo e Talmud Papelonia, mo e falu foki.
4 Ne lali falu tagata tuhituhi ke pehē mena nakai tohi e Ieremia e Tagi Aue. Ka e, ne fatiaki he A Commentary on the Holy Bible e fakamooliaga ko Ieremia ne tohia “e fakamaamaaga maaliali ki a Ierusalema he veveheaga 2 mo e 4, ne fakamooli ai ko e tau fakamauaga ne tohi he tagata ne ono mata ki ai; tuga foki e aga manamanatu lahi mo e agaaga fakaperofeta he tau poeme katoa i loto, mo e puhala ne tohi aki, tau alaga kupu, mo e tau manatu, ko e tau aga oti ni ha Ieremia.”a Na loga e talahauaga he Tagi Aue ne tatai mo e tohi a Ieremia, tuga e momoko lahi ati “tafe hifo e vai (tau hihina) he tau mata” (Aue 1:16; 2:11; 3:48, 49; Iere. 9:1; 13:17; 14:17) mo e tau mena vihiatia ke he tau perofeta mo e tau ekepoa ha ko e ha lautolu a matahavala. (Aue 2:14; 4:13, 14; Iere. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Kua fakakite he tau kupu ia Ieremia 8:18-22 mo e Iere. 14:17, 18 na maeke a Ieremia ke tohi ke he puhala maanu e Tagi Aue.
5 Laulahi ne talia e magaaho ne tohi ai he nakai leva e veli ha Ierusalema he 607 F.V.N. Ne mata agaia ke he loto a Ieremia e matakutakuina he pātakai mo e tugi he maaga, ti kitia maaliali e ita lahi haana. Taha e tagata hokotaki tala ne talahau kua nakai fakakite katoatoa e tau faahi oti he maanu ke he taha ne matakavi, ka e fa fatiaki tumau ke he loga he tau poeme. Ti pehē a ia: “Ko e tau manatu gō nei . . . ko e taha fakamooliaga malolō lahi kua matutaki e tohi ke he tau mena tutupu mo e tau logonaaga ne lali ke fakakite mai.”b
6 Kua fiafia lahi e tau pulotu he Tohi Tapu ha ko e puhala ne tukutuku aki e Tagi Aue. Lima la e veveheaga, ti lima e poeme ne tohi ai. Ke he vagahau ne tohi aki he kamataaga, ko e tau veveheaga fā fakamua ne fakavahega ke he tau matatohi pauaki, ne igatia e faahi kupu mo e kamata aki e taha matatohi he tau matatohi 22 he alafapete faka-Heperu. Ka ko e veveheaga ke toluaki ne 66 e kupu, ti 3 tumau e faahi kupu ne kamata aki e matatohi taha ia ato holo atu ke he taha matatohi. Ne nakai tohi e poeme ke limaaki ke he tau matatohi pauaki, ka e 22 e kupu he katoa.
7 Ne fakakite he Tagi Aue e maanu lahi mahaki ha kua pātakai, tapaki, mo e moumou e Nepukanesa a Ierusalema, ti nakai fakaai ke tatai mo e ha tohi ha kua maaliali mo e momoko e puhala ne tohi aki. Ne fakakite he tagata tohia e momoko lahi ke he moumouaga, matematekelea, mo e fakagogoa ne kitia e ia. Ko e hoge, pelu, mo e falu mena matakutakuina ne fakamatematekelea aki e maaga—ko e tau mena oti nei ko e fakahala mai ni he Atua, ha ko e agahala he tau tagata, tau perofeta, mo e tau ekepoa. Pete ia, kua tumau e amaamanaki mo e tua ki a Iehova, ti kua tuku atu ki a ia e tau liogi ma e fakafoouaga.
KAKANO NE AOGA AI
13 Ne fakakite he tohi he Tagi Aue e mauokafua katoatoa ha Ieremia ke he Atua. He uhouho e fakatutuku mo e pehia he kaumahala, mo e nakai fai amaamanaki mafanatia ne puna mai he tagata, ne tatali atu e perofeta ke he fakamouiaga mai he lima he Atua mua ue atu he lagi mo e lalolagi katoatoa, ko Iehova. Kua lata e Tagi Aue ke fakalagalaga e omaoma mo e fakamooli he tau tagata tapuaki mooli oti, ka e he magaaho taha kua foaki e hatakiaga matakutakuina ki a lautolu ne fakatikai e higoa mua ue atu mo e kakano he higoa ia. Ne nakai fai fakamauaga tuai ne fakakite foki e maaga ne tagi ki ai ke he vagahau fakaalofa mo e aamohia. Kua aoga mooli ke fakamaama e fakahala lahi he Atua ki a lautolu ne matutaki ke totoko, maō e tau ua, mo e nakai fakatokihala.
14 Kua aoga foki e Tagi Aue he fakakite e fakamooliaga ke he loga he tau hatakiaga mo e tau perofetaaga faka-Atua. (Aue 1:2—Iere. 30:14; Aue 2:15—Iere. 18:16; Aue 2:17—Levi. 26:17; Aue 2:20—Teu. 28:53) Mailoga foki kua foaki mai he Tagi Aue e tau fakamatalaaga maaliali ke he fakamooliaga he Teutaronome 28:63-65. Lafi ki ai, ne lagaloga e hagaao he tohi ke he falu vala he tau Tohiaga Tapu. (Aue 2:15—Sala. 48:2; Aue 3:24—Sala. 119:57) Ne fakamooli he Tanielu 9:5-14 e Tagi Aue 1:5 mo e 3:42 he fakakite kua hoko e matematekelea ha ko e tau agahala ni he tau tagata.
15 Kua fakamamahi loto mooli e matematekelea tokaimaka ha Ierusalema! Ke he tau mena oti nei, ne talahau mauokafua he Tagi Aue to fakakite e Iehova e fakaalofa-totonu mo e fakaalofa noa mo e to manatu e ia a Siona mo e liuaki mai a ia. (Aue 3:31, 32; 4:22) Kua fakakite mai e amanaki ke he ‘tau aho fou’ tuga e vahā i tuai he tau Patuiki ko Tavita mo Solomona ne pule i Ierusalema. Ka e mau agaia e maveheaga ha Iehova mo Tavita ma e kautu tukulagi! “Ko e fakaalofa a Iehova kua nakai fakaoti ai . . . Ko e fou mai ia he tau pogipogi oti.” To matutaki ai ki a lautolu ne fakaalofa ki a Iehova, i lalo hifo he pule he haana Kautu pule tututonu, ko e tau mena momoui oti ne ha ha i ai to kalaga mo e fakaaue: “Ko Iehova ko e haku a tufaaga haia.”—5:21; 3:22-24.
[Tau Matahui Tala]
a He 1952, ne tauteute e J. R. Dummelow, lau 483.
b Studies in the Book of Lamentations, 1954, Norman K. Gottwald, lau 31.