Tohia Mooli Kia e Josephus?
I loto he Tohi XX he haana tohi Jewish Antiquities, ko e tagata fakamau tala tuai he senetenari fakamua ko Flavius Josephus ne hagaao ke he mate ha “Iakopo, ko e matakainaga ha Iesu ne fakahigoa ko e Keriso.” Tokologa e tagata pulotu ne pehē kua mooli e talahauaga nei. Pete ia, ne tuahā e falu ke he mooli he taha talahauaga he tohi ia ni hagaao ki a Iesu. Ko e tohiaga nei ne iloa ai ko e Testimonium Flavianum, ne pehē:
“Liga ko e magaaho tonu nei ko Iesu, ko e tagata pulotu, kaeke kua tonuhia ke ui a ia ko e tagata, ha ko ia ne taute e tau gahua homo ue atu—ko e faiaoga ke he tau tagata pehēnei kua fiafia ke fanogonogo ke he kupu mooli. Ne futia mai e ia ki a ia e tokologa he tau Iutaia, mo e tokologa foki he tau Tagata Motu Kehe. Ko ia [ko e] Keriso; he magaaho ne fakaohooho a Pilato, he tau patu ia tautolu, nukua fakahala e Keriso ke he akau fakalava, ko lautolu ne fakaalofa ki a ia he magaaho fakamua ne nakai tiaki a ia, ha kua fakakite a ia ki a lautolu he liu moui he aho ke toluaki, tuga ne talahau tuai he tau perofeta tapu e tau mena nei mo e totou hogofulu afe e falu mena homo ue atu foki hagaao ki a ia; ti ko e tau faoa Kerisiano, ne moua e higoa mai ia ia, nukua nakaila galo ia he vahā nei.”—Josephus—The Complete Works, fakaliliu e William Whiston.
Tali mai he matahiku he senetenari ke 16 aki, ne hoko e fetoko lahi mahaki he vahāloto he tau tagata ne talitonu kua mooli e tau kupu nei mo lautolu ne tuahā ne tohia ai e Josephus. Ko Serge Bardet, ko e tagata Falani fakamau tala tuai mo e pulotu he tau tohi tuai, ne lali ke maama e tau manatu he fetoko nei ne kua vihi lahi ke he fā e senetenari kua mole. Ne taute fakailoa e ia e kumikumi haana he tohi ne mataulu Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (The Testimonium Flavianum—A Historical Study With Historical Considerations).
Ko Josephus ne nakai ko e tagata tohia he tau tohi faka-Kerisiano. Ko ia ko e tagata fakamau tala tuai hagaao ke he tau tagata Iuta; ti ko e matapatu kakano he taufetoko kua hagaao ke he tuaga ha Iesu “ko e Keriso.” He kumikumi ki ai, ne talahau e Bardet ko e matahigoa nei kua tatai tonu “ke he tau puhala oti ne fakaaoga he vagahau Heleni e kupu ke lata mo e tau higoa he tau tagata.” Ne lafi e Bardet mai he onoonoaga he Kerisiano Iutaia, “he fakaaoga e Josephus e kupu Christos kua nakai pehē ko e mena kua nakai fakaai ke pihia” ka ko e vala he tali “ne kua hepe lahi e tau tagata kutikuti ke nakai kitia.”
Liga fai tagata matahavala kia he mogo fakamui ne fakalahilahi e tala ia he fifitaki e puhala tohia ha Josephus? He fakaaoga e tau fakamooliaga he fakamauaga tuai mo e tau tohi, ne talitonu e Bardet kaeke kua fifitaki ai kua teitei ni ke tuga ko e mana a ia. Liga ko e tagata matahavala ke fifitaki pihia kua “moua e lotomatala ke fifitaki ke hakotika pihia ni, ko e pihia laia tali mai he fakamauaga tuai,” kakano “kua taaki tonu ni tuga ha Josephus.”
Ti ko e uka he ha? He iloa e matapatu he lekua, ne talahau fakamahino e Bardet “ko e tuahā ke he Testimonium—ka fakatatai ke he laulahi he tau tohiaga i tuai—kakano ni ha kua hūhū toko hagaao ke he Testimonium.” Ne matutaki a ia ke talahau ko e tau tuaga ne talia he tau senetenari kua mole ne fakavē fakalahi ke he “tau manatu fakafualoto” ka e nakai ke he kumikumi fakamitaki he tala ne hihiga lahi ke talia e tonuhia mooli he tala.
Nakaila iloa ia to hiki po ke nakai hiki he kumikumiaga ha Bardet e manatu he tau pulotu hagaao ke he Testimonium Flavianum. Taha e tagata ne talia ai, ko e pulotu talahaua he lotu Iutaia faka-Heleni mo e faka-Kerisiano fakamua atu ko Pierre Geoltrain. Nukua leva e onoono a ia ke he Testimonium ko e tohi nakai mooli, ti fakafiufiu foki ki a lautolu kua talitonu na mooli e tohi ia. Ka kua hiki e manatu haana. Kua pehē a ia ko e kumikumiaga ha Bardet e kakano ati lagā mai e hiki ia. Kua fakailoa e Geoltrain he mogonei “kua nakai lata ha tagata ke pehē kua ‘nakai mooli e talahauaga’ ha Josephus.”
Ka ko e Tau Fakamoli a Iehova kua loga atu e kakano mauokafua ke talia a Iesu ko e Keriso—ne haia ni he Tohi Tapu.—2 Timo. 3:16.