Kumikumi ma e Tohi Fakaaoga he Feleveiaaga he Moui mo e Fekafekauaga

OKETOPA 1-7

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 9-10

“Leveki e Iesu Haana a Tau Mamoe”

(Ioane 10:1-3) Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, ko e tagata nakai hu atu ke he gutuhala ki loto he lotopa mamoe, ka e hake ki ai ke he taha fahi, ko e kaiha a ia mo e fofo mena. ² Ka ko ia kua hu atu ke he gutuhala, ko e leveki mamoe ni a ia. ³ To vevete mai he leveki e pahala kia ia; kua fanogonogo foki e tau mamoe ke he hana leo. Kua ui ni a ia ke he hana tau mamoe ke he tau higoa ha lautolu; kua takitaki foki e ia a lautolu.

(Ioane 10:11) Ko au ko e leveki mamoe mitaki; kua tuku atu he leveki mamoe mitaki hana moui ke hukui aki e tau mamoe.

(Ioane 10:14) Ko au ko e leveki mamoe mitaki; kua kitia e au haku a tau mamoe; kua kitia foki au he haku a tau mamoe;

nwtsty media

Lotopa Mamoe

Ko e lotopa mamoe ko e pā ne talaga ke puipui e tau mamoe mai he tau tagata kaihā mo e tau manu favale. Tuku he tau leveki mamoe e tau fuifui ha lautolu he puipuiaga he lotopa mamoe he pō. He vahā Tohi Tapu, ko e tau lotopa mamoe ne nakai fai fakamaluaga ti kehekehe e talaga mo e lahi, fa mahani ko e pā maka ne taha ni e gutuhala. (Nu 32:16; 1Sa 24:3; Sef 2:6) Tutala a Ioane he hu atu “ke he gutuhala” he lotopa mamoe ne kua puipui he “leveki e pahala.” (Ioa 10:1, 3) He lotopa mamoe he maaga, ne liga molea taha e fuifui ne nonofo i ai he pō, ti mataala tumau e leveki he pahala ke puipui e tau mamoe. He mogo popipogi, to hafagi he leveki he pahala e gutuhala ma e tau leveki mamoe. Igatia e leveki mamoe mo e fakapotopoto e fuifui haana he hea atu ke he tau mamoe, to mailoga he tau mamoe e leo he leveki mamoe ha lautolu ti mumui atu ki a ia. (Ioa 10:3-5) Ne hagaao a Iesu ke he matagahua nei ke fakatai e puhala ne leveki e ia e tau tutaki haana.​—Ioa 10:7-14.

w11 5/15 lau 7 para. 5

Tau Magafaoa Kerisiano​—“Kia Mataala”

⁵ He vagahau fakatai, ko e fakafetuiaga he vahāloto he leveki mamoe mo e tau mamoe haana kua fakavē ke he iloaaga mo e falanaki. Kua iloa he leveki mamoe e tau mena oti hagaao ke he tau mamoe haana, ti iloa mo e falanaki e tau mamoe ke he leveki mamoe. Ne mailoga mo e omaoma a lautolu ke he leo haana. “Kua kitia e au haku a tau mamoe; kua kitia foki au he haku a tau mamoe,” he talahau e Iesu. Ne nakai kitia po ke, iloa teao e ia e fakapotopotoaga. Ko e kupu Heleni ne talahau “kitia” ne kakano ko e “iloa hokulo he tagata.” E, kua iloa lahi he Leveki Mamoe Mitaki e tau mamoe haana. Kua iloa takitaha e ia e tau manako, tau lolelole, mo e tau malolō ha lautolu. Nakai galo he ha tautolu a Fakafifitaki ha mena taha he tau mamoe haana. Ti iloa katoatoa he tau mamoe e leveki mo e falanaki ke he haana a takitakiaga.

(Ioane 10:4, 5) Ka uta e ia hana tau mamoe, ti mua a ia ki ai; ti mumui atu ai e tau mamoe kia ia, ha kua iloa e lautolu hana leo. ⁵ Ka e nakai mumui atu a lautolu ke he tagata kehe, ka e fehola kehe ai; ha kua nakai iloa e lautolu e tau leo he tau tagata kehe.

cf lau 124-125 para. 17

“Ko e Tau Fakatai Hokoia ne Vagahau Atu Ai a Ia kia Lautolu”

¹⁷ Mai he kitekiteaga fakatagata, ne tohia e George A. Smith he haana tohi The Historical Geography of the Holy Land: “He falu magaaho ne olioli a mautolu he tupou la he okioki ke he taha tapa vai i Iutaia, ne o hifo mai tolu po ke fā e leveki mamoe mo e ha lautolu a tau fuifui mamoe. Ne fio auloa e tau fuifui mamoe, ti manamanatu a mautolu to maeke fēfē la e tau leveki mamoe takitaha ke liu fakapotopoto mai haana. Ka e he mole atu e fakainu mo e fefeua, ne igatia o hake e tau leveki mamoe ki luga he tau faahi kehekehe he matiketike, ati takitaha ai mo e hea ke he leo mahani ha lautolu; ti igatia e mamoe mo e o mai he putuputuaga ke he ha lautolu ni a leveki, ti ō fakalataha ai e tau fuifui mamoe tuga ni he o mai fakalataha a lautolu.” Ne moua e Iesu e puhala mitaki lahi ke fakakite aki e manatu haana, kakano ka mailoga mo e omaoma e tautolu e tau fakaakoaga haana mo e ka muitua e tautolu e takitakiaga haana, maeke mogoia a tautolu ke o mai ki lalo hifo he levekiaga “he leveki mamoe mitaki.”

(Ioane 10:16) Ti kua fai mamoe kehe au, nakai ha he lotopa nai; ko lautolu foki kua lata he takitaki mai e au, to fanogonogo foki a lautolu ke he leo haku; ati taha ai e fuifui mamoe, mo e leveki mamoe ne tokotaha.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 10:16

takitaki mai: Po ke “tamai.” Ko e vepi Heleni aʹgo kua maeke ke kakano “ke tamai (ki loto)” po ke “ke takitaki,” fakavē ni ke he vala tala. Taha tohi fakamau tuai Heleni liga he 200 V.N. ne fakaaoga e kupu Heleni ne tatai (sy·naʹgo) ne fa tohi “ke fakapotopoto.” He fakapotopoto, takitaki, puipui, mo e fagai he Leveki Mamoe Mitaki ko Iesu e tau mamoe ne haia he lotopa nai (hagaao foki ko e “fuifui mamoe gahoa” ia Luk 12:32) mo e tau mamoe kehe haana. Eke a lautolu nai mo taha ai e fuifui mamoe i lalo hifo he leveki mamoe ne tokotaha. Peehi he fakatai nei e kaufakalataha ka moua he tau tutaki ha Iesu.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 9:38) Ti pehe age ai a ia, Ko e Iki na e, kua tua tuai au; ti hufeilo ai a ia kia ia.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 9:38

hufeilo . . . kia ia: Po ke “fakatokotui ki a ia; fakaveli fakafohifo ki a ia; fakaheke atu a ia.” He fakaaoga e vepi Heleni pro·sky·neʹo ke hagaao ke he tapuaki ke he atua po ke tupua tā, ne fakaliliu “ke tapuaki.” (Mat 4:10; Luk 4:8) He vala tala nei, ko e tagata ne fakamaulu ne fanau mai ko e matapouli kua mailoga a Iesu ko e hukui he Atua ati hufeilo a ia ki a Iesu. Ne onoono a ia ki a Iesu nakai ko e Atua po ke tupua tā ka ko e “Tama he Atua” ne talahau tuai, ko e Mesia he ha ha i ai e pule faka-Atua. (Ioa 9:35) He fakatokotui a ia ki a Iesu ne liga taute e ia he puhala ne tuga e tau tagata ne totoku he tau Tohiaga Tapu Heperu. Ne fakatokotui a lautolu ka feleveia mo e tau perofeta, tau patuiki, po ke falu hukui he Atua. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Pa 1:16; 2Pa 4:36, 37) He tau magaaho loga, ko e hufeilo ne taute ki a Iesu kua fakakite e loto fakaaue ma e fakakiteaga faka-Atua po ke fakamooliaga he taliaaga faka-Atua.​—Kikite tau vala fakaako ia Mat 2:2; 8:2; 14:33; 15:25.

(Ioane 10:22) Kua eke i Ierusalema e galue he fakaulufale, ko e vaha makalili foki.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 10:22

galue he fakaulufale: Ko e higoa Heperu ma e galue nei ko e Hanukkah (chanuk·kahʹ), kakano “Fakatapuaga.” Ne valu e aho he taute ai, kamata he aho ke 25 aki he mahina ha Chislev, tata ke he vahā makalili, (kikite vala fakaako he vaha makalili he kupu nei mo e Apenetiki B15) ke fakamanatu e liu fakatapu he faituga i Ierusalema he 165 F.V.N. Ko e Patuiki Suria ko Antiochus IV Epiphanes kua fakakite e vihiatia haana ma Iehova ko e Atua he tau Iutaia, he moumou e faituga Haana. Ma e fakatai, ne tā e ia e fatapoa i luga he fatapoa lahi mahaki, ne huhunu e tau poa he tau aho takitaha he magahala fakamua. He Chislev 25, 168 F.V.N., ke fakakelea katoatoa e faituga ha Iehova, ne poa e Antiochus e puaka he fatapoa ti pīpī e puke mai he kakano he puaka ke he faituga katoa. Tugi e ia e tau gutuhala he faituga, moumou e tau poko he tau ekepoa, ti uta e fatapoa auro, ko e laulau he areto ne fakatokatoka, mo e fakatuaga lamepa auro. Liu a ia mogoia fakaulu e faituga ha Iehova ke he atua pouliuli ko Zeus ha Olympus. Ua e tau he mole, ko Judas Maccabaeus ne liu fofō e maaga mo e faituga. He mole e fakameā he faituga, ne liu fakaulu ai he Chislev 25, 165 F.V.N., tolu e tau he mole e taute e Antiochus e poa fakalialia he fatapoa ki a Zeus. Liu matutaki mogoia e tau poa huhunu ki a Iehova he tau aho takitaha. Nakai fai talahauaga pauaki ne moua he tau Tohiaga Tapu ne omoomoi ke fakakite na age e Iehova ki a Judas Maccabaeus e kautūaga ti poaki ki a ia ke liu fakafoou e faituga. Pete ia, ne fakaaoga e Iehova e tau tagata taane mai he tau motu kehe, tuga a Kuresa ha Peresia ke taute e falu poakiaga ma e tapuakiaga Haana. (Isa 45:1) Kua tonu mogoia ke fakahiku na liga fakaaoga e Iehova e tagata mai he tau tagata haana ne fakatapu ke fakakatoatoa e finagalo Haana. Fakakite he tau Tohiaga Tapu ne lata he faituga ke tū mo e fakaaoga ke maeke he tau perofetaaga hagaao ke he Mesia, fekafekauaga haana, mo e poa haana ke fakamooli. Ko e tau poa he tau Levi kua lata ke foaki foki ato hoko e magaaho ka foaki he Mesia e poa ne mua ue atu, ko e moui haana ma e tau tagata. (Tan 9:27; Ioa 2:17; He 9:11-14) Ne nakai poaki ke he tau tutaki he Keriso ke fakamanatu e Galue he Fakaulufale. (Kol 2:16, 17) Ka kua nakai ha ha i ai ha fakamauaga na totoko e Iesu po ke tau tutaki haana e fakamanatuaga he galue nei.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 9:1-17) Kua haele age a ia, kua fioia e ia e tagata kua matapouli tali he fanau mai. ² Ti hūhu hana tau tutaki kia ia, kua pehe age, Rapai na e, ko hai ne hala, ko ia nai, po ke hana tau matua? he fanau mai ai a ia mo e matapouli. ³ Kua tala age a Iesu, Nakai hala e tagata nai, po ke hana tau matua; ka kia fakailoa ai e tau gahua he Atua ia ia. ⁴ Ko e mena lata ke eke e tautolu e tau gahua hana ne fakafano mai au, he aho; ka hoko ke he po, ti nakai maeke ia taha ke gahua ai. ⁵ Ko au ko e maama he lalolagi, he nofo au ke he lalolagi. ⁶ Kua vagahau atu e tau kupu ia, ti anu hifo ai a ia ke he kelekele; ti eke ai e pelapela ke he anu, kua goigoi aki e tau mata he matapouli ke he pelapela; ⁷ Kua pehe age foki kia ia, Fano a, holoholo ke he takeleaga i Siloa, (ko e hana kakano ka fakamatala Ko e fakafano). Ati fano ai a ia, kua holoholo, ti liu mai kua ala tuai. ⁸ Ati tala age ai a lautolu ne katofia mo ia, mo lautolu ne kitia fakamua a ia ka kua matapouli, Ka e nakai kia ko ia hanai ne nofo mo e kaiole? ⁹ Kua pehe ni falu, Ko ia hanai; ka kua pehe falu, Tuga a ia ni; ka ko ia kua pehe mai, Ko au ni hanai. ¹⁰ Ati tala age ai a lautolu kia ia, Po ke fakaala fefe hau a tau mata? ¹¹ Kua tala age a ia, kua pehe age, Ko e taha tagata, ne higoa ko Iesu, ne eke e ia e pelapela, mo e goigoi aki haku tau mata, ti pehe mai a ia kia au, Fano a ke he takeleaga i Siloa mo e holoholo ai a koe. Ati fano ai au, mo e holoholo ai, ti ala ai au. ¹² Ti tala age ai a lautolu kia ia, Ti ko e fe a ia? Kua pehe age a ia, Nakai iloa e au. ¹³ Ati takitaki ai e lautolu e tagata ne matapouli ke he tau farasaio. ¹⁴ (Ko e sapati foki ne eke ai e Iesu e pelapela, mo e fakaala ai hana tau mata). ¹⁵ Ati liu foki hūhu e tau farasaio kia ia, Po ke ala fefe hau a tau mata. Kua pehe age a ia kia lautolu, Ne tuku mai e ia e pelapela ke he haku a tau mata, ti holoholo ai e au, ti kua ala tuai au. ¹⁶ Ti pehe age ai e falu he tau farasaio, Nakai ko e tagata mai he Atua a ia, ha ko e mena nakai omaoma e ia ke he sapati. Ka kua pehe falu, Kua maeke kia he taha tagata hala ke eke e tau fakamailoga pehena? Ati veveheua ai na lautolu. ¹⁷ Ti liu foki tala age a lautolu ke he matapouli, Po ke heigoa hau a talahau kia ia, he fakaala e ia hau a tau mata? Kua pehe age a ia, Ko e perofeta ni a ia.

OKETOPA 8-14

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 11-12

“Fifitaki e Fakaalofa Noa ha Iesu”

(Ioane 11:23-26) Kua tala age a Iesu kia ia, To tu mai ni hau a tugane. ²⁴ Kua pehe age a Mareta kia ia, Kua iloa e au, to tu mai ni a ia ke he tutuaga he aho fakamuiaki. ²⁵ Kua tala age a Iesu kia ia, Ko au nai ko e liu tu mai, mo e moui; ko ia ke tua mai kia au, pete ni he mate a ia, ka to moui ni a ia. ²⁶ Ko e tau tagata momoui oti, ke tua mai kia au, nakai mamate tukulagi ni; kua talia nakai e koe e mena ia?

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 11:24, 25

Kua iloa e au, to tu mai ni a ia: Manatu a Mareta kua tutala a Iesu hagaao ke he liu tu mai anoiha he aho fakamuiaki. (Kikite vala fakaako ia Ioa 6:39.) Ofoofogia e tua haana ke he fakaakoaga ia. Ko e falu takitaki lotu he vahā haana ne fakahigoa ko e tau Satukaio ne fakatikai na fai liu tu mai, pete ko e fakaakoaga maaliali a ia he tau Tohiaga Tapu ne omoomoi. (Tan 12:13; Mar 12:18) He taha faahi, talitonu e tau Farasaio ke he agaaga kua nakai maeke ke mate. Ka kua iloa e Mareta ne fakaako e Iesu ke he amaamanakiaga he liu tu mai ti taute foki e tau liu tu mai, ka e nakai tuga a Lasalo ne kua fai aho he mate.

Ko au nai ko e liu tu mai, mo e moui: Hafagi he mate mo e liu tu mai ha Iesu e puhala ma lautolu kua mamate ke liliu momoui. He mole e liu tu mai ha Iesu, tuku age e Iehova ki a ia e malolō ke fakaliu tu mai a lautolu kua mamate mo e foaki age e moui tukulagi. (Kikite vala fakaako ia Ioa 5:26.) Ia Fki 1:18, ui e Iesu a ia “ko au kua moui atu nai,” ne ha ha ai e “tau kei a Hate mo e mate.” Ko e mena ia, ko Iesu e amaamanakiaga ma lautolu ne momoui mo e mamate. Mavehe e ia ke hafagi e tau tukuaga ti fakamomoui a lautolu kua mamate, ko lautolu ka pule mo ia ke he lagi po ke he lalolagi foou ka pule ki ai e fakatufono haana he lagi.​—Ioa 5:28, 29; 2Pe 3:13.

(Ioane 11:33-35) Ti kua fioia e Iesu a ia ha ne tagi, mo e tau tagata Iutaia, ne o mai mo ia, ha ne tagi hake, ati mamahi ai hana finagalo, mo e fakaatukehe. ³⁴ Ati pehe age ai, Ko e fe ne tuku ai e mutolu a ia? Kua pehe age a lautolu kia ia, Ko e Iki na e, haele mai a koe ke kitia. ³⁵ Kua tagi a Iesu.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 11:33-35

tagi: Ko e kupu Heleni ma e “tagi” kua fa hagaao ke he tagi fakaleolahi. Ko e vepi ia foki ne fakaaoga hagaao ki a Iesu he magaaho ne talahau tuai e ia e moumouaga ka hoko ki Ierusalema.​—Luk 19:41.

mamahi . . . mo e fakaatukehe: Ko e fakaaoga fakalataha he tau kupu ua nei he vagahau fakamua kua fakamaama e tau logonaaga malolō lahi ha Iesu he magaaho nei. Ko e vepi Heleni “mamahi” (em·bri·maʹo·mai) ne fa fakamaama e logonaaga malolō, ka e he vala tala nei kua fakakite na lauia lahi mahaki a Iesu ati mamahi a ia. Ko e kupu Heleni ma e “fakaatukehe” (ta·rasʹso) kua kakano ke tupetupe. Hagaao ke he taha pulotu, he vala tala nei kua kakano ai “ke fakatupu e logonaaga malipilipi he loto; ke lahi e uhu po ke momoko.” Ko e vepi ia foki ne fakaaoga ia Ioa 13:21 ke fakamaama e tali ha Iesu ke he afokau ha Iuta.​—Kikite vala fakaako ia Ioa 11:35.

hana finagalo: Kakano “i loto he agaaga.” Ko e kupu Heleni pneuʹma ne liga fakaaoga ke kakano ko e malolō omoomoi mai he loto he tagata ati fakatupu a ia ke talahau mo e taute e tau mena he taha puhala.​—Kikite Glossary, “Spirit.”

Kua tagi: Ko e kupu ne fakaaoga (da·kryʹo) ko e vepi he nauna Heleni ma e “tau hihina mata” ne fakaaoga he falu kupu tohi tuga ia Luk 7:38; Gah 20:19, 31; He 5:7; Fki 7:17; 21:4. Tuga na hagaao lahi ke he tau hihina mata ka e nakai ke he tagi fakaleolahi. He Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ko e vepi Heleni nei kua fakaaoga ni ke he kupu nei, ti kehe mai ia Ioa 11:33 (kikite vala fakaako) ke fakamaama e tagi ha Maria mo e tau Iutaia. Iloa e Iesu to fakaliu tu mai e ia a Lasalo, ka kua momoko lahi mahaki a ia ke kitia e tau kapitiga fakahele haana kua maanu. He omoomoi he fakaalofa hokulo mo e fakaalofa hofihofi noa ma e tau kapitiga haana, ne tagi a ia. Fakakite fakamaaliali he tala nei kua ha ha ia Iesu e logonaaga mafanatia ma lautolu kua mamate e tau fakahele ha ko e mate faka-Atamu.

(Ioane 11:43, 44) Kua vagahau atu e tau kupu ia, ati ui ai a ia mo e leo lahi, Lasalo na e, ati hau a ki fafo. ⁴⁴ Ti fano ai ki fafo a ia ne mate, kua lili gaia e tau hui mo e tau lima ke he tau ie ne tanu aki, kua pipi foki hana tau mata ke he holoholo. Ati tala age ai a Iesu kia lautolu, Vevete e mutolu a ia, ti tuku atu a ia ke fano.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 11:49) Ka ko e taha ia lautolu, ko Kaiafa, ko e ekepoa ne mua a ia ke he tau ia, kua tala age a ia kia lautolu, Nakai iloa ni e mutolu ha mena;

nwtsty vala fakaako ia Ioa 11:49

ekepoa ne mua: He gahuahua a Isaraela ko e motu tu tokotaha, ne nofo e ekepoa ne mua he kotofaaga ia he moui katoa haana. (Nu 35:25) Ka e he haia a Isaraela i lalo hifo ha Roma, ko e tau takitaki ne kotofa e Roma kua ha ha i ai e pule ke kotofa mo e utakehe e ekepoa ne mua. (Kikite Glossary, “High priest.”) Ko Kaiafa ne kotofa he tau Roma, ko e pulotu iloilo he fakatufono ne leva e tu ke he kotofaaga haana ka fakatatai ke he tau tagata ne hukui e ia. Ne kotofa a ia he kavi 18 V.N. ti nofo mau he kotofaaga ia ato kavi 36 V.N. He talahau ko Kaiafa ko e ekepoa ne mua ke he tau ia, ko e tau 33 V.N., kua liga kakano a Ioane he magahala ne tu a Kaiafa ko e ekepoa ne mua kua putoia foki e tau ia ne tamate a Iesu.​—Kikite Apenetiki B12 ma e matakavi ne liga tu ai e fale ha Kaiafa.

(Ioane 12:42) Ka e tokologa e tau iki ne tua kia ia, ka e nakai fakakite atu ai, ha ko e tau farasaio, neke vega a lautolu he sunako.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 12:42

tau iki: Ko e kupu Heleni ma e “tau iki,” ne liga hagaao ke he tau tagata he hopoaga tokoluga Iutaia, ko e Saneheturini. Kua fakaaoga e talahauaga ia he Ioa 3:1 ke hagaao ki a Nikotemo, ko e taha tagata he hopoaga ia.​—Kikite vala fakaako ia Ioa 3:1.

vega a lautolu he sunako: Po ke “vevehe kehe; nakai fakaatā ke he sunako.” Ko e kupu fakamaama Heleni a·po·sy·naʹgo·gos ne fakaaoga ni he kupu nei mo e ia Ioa 12:42 mo e 16:2. Ko e tagata kua vega to fakaheu mo e vihiatia ko e taha kua nakai kapitiga ke he falu. Ko e vevehe kehe pihia mai he falu Iutaia to lauia kelea fakatupe ma e magafaoa. Ko e tau sunako ne fakaaoga pauaki ma e fakaakoaga, kua fakaaoga foki mo hopoaga he matakavi ne ha ha i ai e pule ke fakahala he fahi mo e vevehe kehe.​—Kikite vala fakaako ia Mat 10:17.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 12:35-50) Ati tala age ai a Iesu kia lautolu, Toe tote he ha i ai e maama ia mutolu; ati o fano a he toka ai e maama ia mutolu, neke moua a mutolu he pouli kikio; ko ia ke fano he pouli nakai kitia e ia e mena ke fano ki ai. ³⁶ Kia talia e mutolu e maama he toka ai e maama ia mutolu, kia uta a mutolu mo fanau he maama. Kua tala age e Iesu e tau mena na, ati haele ai a ia kua fakamumuli kia lautolu. ³⁷ Ne eke e ia e tau fakamailoga lalahi ki mua ha lautolu, ka e nakai talia e lautolu a ia, ³⁸ Kia fakamoli ai e kupu he perofeta ko Isaia, ne pehe mai, Ko e Iki na e, ko hai kia kua talia ha mautolu a tala? Kua fakakite atu foki kia hai e lima he Iki? ³⁹ Ko e mena ia nakai maeke foki e lautolu ke talia ha kua pehe mai foki a Isaia, ⁴⁰ Kua fakapouli e ia ha lautolu a tau mata, mo e fakamao e ia ha lautolu a tau loto, neke kikite ha lautolu a tau mata, neke manamanatu ha lautolu a tau loto, neke fakamafoki mai foki a lautolu, mo e fakamalolo ai e au a lautolu. ⁴¹ Kua tala mai e Isaia e tau kupu na he kikite atu a ia ke he hana lilifu, mo e vagahau mai kia ia. ⁴² Ka e tokologa e tau iki ne tua kia ia, ka e nakai fakakite atu ai, ha ko e tau farasaio, neke vega a lautolu he sunako. ⁴³ Ha ko e mena mua ha lautolu a manako ke he fakahekeaga mai he tau tagata, ka e tote e manako ke he fakahekeaga mai he Atua. ⁴⁴ Kua ui atu foki a Iesu, mo e pehe atu, Ko e tagata ke tua mai kia au, nakai tua mai a ia kia au, ka ko ia ne fakafano mai au. ⁴⁵ Ko e tagata foki kua kikite mai kia au, kua kikite atu a ia kia ia ne fakafano mai au. ⁴⁶ Kua hau au ko e maama he lalolagi, kia nakai tumau muatua e pouli ke he taha ke tua mai kia au. ⁴⁷ Kaeke foki ke fanogonogo taha ke he haku a tau kupu, ka e nakai talia ai, nakai fakahala e au a ia; ha ko e mena nakai hau au ke fakahala e lalolagi, ka kia fakamomoui e au e lalolagi. ⁴⁸ Ko e tagata ke totoko mai kia au, mo e nakai talia e ia haku a tau kupu, ha ha ia ia taha ke fakahala a ia; ko e kupu ne vagahau atu e au ke fakahala aki a ia ke he aho fakamuiaki; ⁴⁹ Ha ko e mena nakai vagahau noa au, hoko au; ka ko e Matua ne fakafano mai au, ko ia ni ne tuku mai kia au e poaki ke he tau mena ke tala atu ai e au, mo e tau mena ke vagahau ai e au. ⁵⁰ Kua iloa foki e au ko e hana poaki ni ko e moui tukulagi haia. Ko e hanai, ko e tau mena kua vagahau e au, tuga ne tala mai ai e Matua kia au, ke pihia foki he vagahau e au.

OKETOPA 15-21

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 13-14

“Ta Atu e Au e Fakafifitaki kia Mutolu”

(Ioane 13:5) Ati liligi ai e ia e vai ke he kapiniu holoholo, ti kamata ai a ia ke holoholo e tau hui he hana tau tutaki, mo e fakamōmō aki ke he holoholo ne pipi aki a ia.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 13:5

holoholo e tau hui he hana tau tutaki: I Isaraela i tuai, ko e tau senetolo ko e tau afialoalohui kua mahani mau. Ko e alo kua pipi ke he hui mo e tepu hui, ti kiva e tau hui he tagata fano fenoga mai he tau puhalatū mo e tau fonua efu po ke pelapela. Ko e mena ia, kua aga mau ma e tagata ke aaki e tau senetolo haana ato hū atu ke he kaina ti ko e tagata fakamokoi he kaina to eketaha ke holoholo e tau hui he tagata ahiahi haana. Loga e fakamauaga he Tohi Tapu ke he aga nei. (Ke 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luk 7:37, 38, 44) Magaaho ne holoholo e Iesu e tau hui he tau tutaki haana, fakaaoga e ia e aga mau nei ke fakaako ki a lautolu e mahani fakatokolalo mo e ke fekafekau ke he taha mo e taha.

(Ioane 13:12-14) Kua oti tuai he holoholo e ia ha lautolu a tau hui; kua toto foki hana tau tapulu, mo e liu foki takoto; ti pehe age a ia kia lautolu, Kua iloa nakai e mutolu e mena kua eke e au kia mutolu? ¹³ Kua tokutoku mai e mutolu au, ko e Akoako mo e Iki; ti kua mitaki ha mutolu ne talahau mai, ha ko au ni haia. ¹⁴ Hanai, kaeke foki ko e Iki au, mo e Akoako, ti holoholo ni e au e tau hui ha mutolu; kua lata ia mutolu ke feholoholoaki ha mutolu a tau hui.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 13:12-14

lata: Po ke “i lalo he poakiaga ke.” Ko e vepi Heleni he kupu nei kua fa fakaaoga ke he puhala fakatupe ne kakano “ke fai fakalagoaga ke he taha; ke taui atu e taha mena ke he taha.” (Mat 18:28, 30, 34; Luk 16:5, 7) He kupu nei mo e falu foki, kua fakaaoga ke he kakano fakalaulahi he poaki ke, po ke i lalo he poakiaga ke taute e taha mena.​—1Io 3:16; 4:11; 3Io 8.

(Ioane 13:15) Ha kua ta atu e au e fakafifitaki kia mutolu, kia tuga he eke e au kia mutolu, kia eke pihia ni e mutolu.

w99 3/1 lau 31 para. 1

Tagata Mua Ue Atu ne Taute e Gahua Fakatokolalo

He holoholo e tau hui he tau tutaki haana, ne fakatoka e Iesu e fakaakoaga malolō lahi he mahani fakatokolalo. Mooli, nakai lata e tau Kerisiano ke manamanatu kua uho lahi a lautolu ti kua lata e falu ke fekafekau tumau ki a lautolu, po ke kumi ke he tau tuaga lilifu mo e matalahi. Ka kua lata a lautolu ke muitua ke he fakafifitakiaga ne fakatoka e Iesu ne “nakai hau a ia kia fekafekau mai e tau tagata kia ia, ka kia fekafekau atu a ia, kia foaki atu foki hana moui mo lukutoto ke hukui aki e tau tagata tokologa.” (Mataio 20:28) Ē, lata e tau tutaki ha Iesu ke taute fakamakai e tau gahua fakatokolalo ma e taha ke he taha.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 14:6) Kua tala age a Iesu kia ia, Ko au nai ko e puhala, mo e kupu moli, mo e moui; nakai hau taha ke he Matua, ka noa mo au.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 14:6

Ko au nai ko e puhala, mo e kupu moli, mo e moui: Ko Iesu ko e puhala ha kua puhala ni ia ia ati maeke ke o atu ke he Atua he liogi. Ko ia foki e “puhala” ma e tau tagata ke fakafeilo ke he Atua. (Ioa 16:23; Rom 5:8) Ko Iesu ko e kupu moli kakano kua vagahau mo e moui fakatatau a ia ke he kupu mooli. Fakamooli foki e ia e tau perofetaaga loga ne fakakite e matapatu gahua haana ke fakahoko e finagalo he Atua. (Ioa 1:14; Fki 19:10) Ko e tau perofetaaga nei “kua ē [po ke fakamooli] ia kia ia.” (2Ko 1:20) Ko Iesu ko e moui ha ko e puhala he lukutoto ti maeke e tau tagata ke moua e “moui tukulagi.” (1Ti 6:12, 19; Efe 1:7; 1Io 1:7) To eke foki a ia mo “moui” ma e tau miliona ka liliu tutū mai mo e amaamanakiaga ke momoui tukulagi he Parataiso.​—Ioa 5:28, 29.

(Ioane 14:12) Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, ko ia ne tua mai kia au, to eke e ia ni e tau gahua ne eke e au; to eke foki e ia e tau mena ke mua ke he tau mena nai, ha ko e mena fano au ke he haku a Matua.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 14:12

tau mena ke mua ke he tau mena nai: Nakai talahau e Iesu ko e tau gahua ofoofogia ka taute he tau tutaki haana to mua atu ke he tau gahua fakamana ni haana. Ka e talahau fakatokolalo e ia to lahi atu e gahua fakamatala mo e fakaako atu ha lautolu ke he haana. To lahi e matakavi ka o atu e tau tutaki haana ki ai, hokotia ke he tau tagata tokologa, mo e loa e magaaho ka fakamatala. Fakakite fakamaaliali he tau kupu ha Iesu kua amanaki a ia ke matutaki he tau tutaki haana e gahua haana.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 13:1-17) Ka e nakala hoko ke he galue he paseka, kua fioia e Iesu kua hoko mai hana vaha kia tokai e ia e lalolagi nai, ka e fano ke he Matua; kua fakaalofa a ia ke he hana tau tagata ha he lalolagi, ti fakaalofa ni a ia kia lautolu kua hoko ke he fakaotiaga. ² Kua eke e kaiaga mena ke he afiafi, ka kua tuku tuai he tiapolo e manatu ke he loto a Iuta Isakariota, ko e tama a Simona ke afo a ia; ³ Kua fioia e Iesu kua tuku he Matua e tau mena oti kana ke he hana tau lima, kua haele mai foki a ia mai he Atua, ko e liu atu foki ne fai ke he Atua; ⁴ Ti tu a ia ki luga ke he kaiaga mena, kua tuku kehe hana tau tapulu, kua toto e holoholo, kua pipi aki a ia. ⁵ Ati liligi ai e ia e vai ke he kapiniu holoholo, ti kamata ai a ia ke holoholo e tau hui he hana tau tutaki, mo e fakamōmō aki ke he holoholo ne pipi aki a ia. ⁶ Ti hoko atu ai a ia kia Simona Peteru, ti pehe atu a ia kia ia, Ko e Iki na e, ke holoholo kia e koe haku a tau hui? ⁷ Kua tala age a Iesu, kua pehe age kia ia, Ko e mena kua eke e au, nakai la iloa ainei e koe, ka to iloa fakamui e koe. ⁸ Kua pehe age a Peteru kia ia, Nakai holoholo e koe haku a tau hui tukulagi. Ti tala age a Iesu kia ia, Kaeke ke nakai holoholo e au a koe ti nakai fai mena a koe fakalataha mo au. ⁹ Ti pehe age a Simona Peteru kia ia, Ko e Iki na e aua neke kuenaia ko e tau hui haku, ka ko e tau lima foki haku, katoa mo e hoku ulu. ¹⁰ Ti pehe age a Iesu kia ia, Ko ia kua koukou, nakai aoga kia ia ke holoholo ka ko e tau hui hokoia, ti kua mea oti a ia; kua mea foki a mutolu, ka e nakai ko mutolu oti kana. ¹¹ Ha ko e mena kua fioia ne ia a ia ke afo a ia; ko e mena ia ne pehe mai ai, Nakai mea a mutolu oti kana. ¹² Kua oti tuai he holoholo e ia ha lautolu a tau hui; kua toto foki hana tau tapulu, mo e liu foki takoto; ti pehe age a ia kia lautolu, Kua iloa nakai e mutolu e mena kua eke e au kia mutolu? ¹³ Kua tokutoku mai e mutolu au, ko e Akoako mo e Iki; ti kua mitaki ha mutolu ne talahau mai, ha ko au ni haia. ¹⁴ Hanai, kaeke foki ko e Iki au, mo e Akoako, ti holoholo ni e au e tau hui ha mutolu; kua lata ia mutolu ke feholoholoaki ha mutolu a tau hui. ¹⁵ Ha kua ta atu e au e fakafifitaki kia mutolu, kia tuga he eke e au kia mutolu, kia eke pihia ni e mutolu. ¹⁶ Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, nakai mua e fekafekau ke he hana iki; ti nakai ni mua e fekau kia ia ne fakafano a ia. ¹⁷ Kaeke kua iloa e mutolu e tau mena nai, uhoaki a mutolu kaeke kua eke e mutolu.

OKETOPA 22-28

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 15-17

“Nakai ko e Tau Tagata he Lalolagi a Mutolu”

(Ioane 15:19) Kane mai ko e tau tagata he lalolagi a mutolu po kua fakaalofa e lalolagi ke he hana tau tagata; ka e nakai ko e tau tagata he lalolagi a mutolu, ka kua fifili e au a mutolu mai he lalolagi, ko e mena ia kua fakavihia ai he lalolagi a mutolu.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 15:19

lalolagi: He vala tala nei, ko e kupu Heleni koʹsmos kua hagaao ke he lalolagi he tau tagata ka e nakai putoia e tau fekafekau he Atua, ko e fakatokaaga he tau tagata nakai tututonu kua vevehe kehe mai he Atua. Ko Ioane ni e tagata tohia Evagelia ne fatiaki a Iesu he talahau ko e tau tutaki haana ne nakai ko e tau tagata he lalolagi po ke nakai fai vala ke he lalolagi. Ko e manatu taha ia kua lagaua foki e fakakite he liogi fakahiku ha Iesu mo e tau aposetolo fakamooli haana.​—Ioa 17:14, 16.

(Ioane 15:21) Ka to eke e lautolu e tau mena oti ia [“he totoko,” NW] kia mutolu, ha ko e haku a higoa, he nakai iloa e lautolu a ia ne fakafano mai au.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 15:21

ha ko e haku a higoa: He Tohi Tapu ko e kupu “higoa” ne fa hagaao ke he tagata ne ha ha ai e higoa, haana mahani, mo e tau mena oti kua hagaao ki a ia. (Kikite vala fakaako ia Mat 6:9.) Ke he higoa ha Iesu, kua hagaao foki ke he pule mo e tuaga ne tuku age he Matua haana ki a ia. (Mat 28:18; Flp 2:9, 10; He 1:3, 4) Fakamaama ai e Iesu e kakano ne taute he tau tagata he lalolagi e tau mena he totoko ke he tau tutaki haana: he nakai iloa e lautolu a ia ne fakafano mai a Iesu. He iloa e Atua ka lagomatai a lautolu ke maama mo e mailoga e kakano he higoa ha Iesu. (Gah 4:12) Putoia he mena nei e tuaga ha Iesu ko e Pule ne kotofa he Atua, ko e Patuiki he tau patuiki nukua lata e tau tagata oti ke fakafeilo he omaoma ki ai ke moua e moui.​—Ioa 17:3; Fki 19:11-16; fakatatai Sal 2:7-12.

(Ioane 16:33) Kua tala age e au e tau mena nei kia mutolu, kia moua ai e mutolu e monuina ia au, to moua foki e mutolu e matematekelea ke he lalolagi, kia fakamanavalahi a mutolu, kua kautu au ke he lalolagi.

it-1 lau 516

Fakamanavalahi

Kua lata e Kerisiano ke fakamanavalahi ke tumau e nakai fai ila mai he tau mahani mo e tau gahua he lalolagi ne fai fī ki a Iehova ko e Atua, mo e ke tumau e fakamooli ki a Ia pete he fehagai mo e vihiatia he lalolagi. Tala age e Iesu Keriso ke he tau tutaki haana: “To moua foki e mutolu e matematekelea ke he lalolagi, kia fakamanavalahi a mutolu, kua kautu au ke he lalolagi.” (Ioa 16:33) Nakai muitua e Tama he Atua ke he fakaohoohoaga he lalolagi, ka e kautū a ia ke he lalolagi he nakai fai vala ki ai. Ko e fakafifitakiaga mooli ha Iesu Keriso ko ia kua kautū mo e fua he puhala mitaki katoatoa haana ka lagomatai e taha ke fakamanavalahi ke fifitaki a ia he tumau ke vevehe kehe mo e nakai ilaila mai he lalolagi.​—Ioa 17:16.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 17:21-23) Kia taha a lautolu oti ke tuga a koe, ma Matua na e, ha i loto ia au, ko au foki ha i loto ia koe, kia taha a lautolu ki loto ia taua; kia talia ai he lalolagi ne fakafano mai e koe au. ²² Ko e monuina foki ne foaki mai e koe kia au, kua foaki atu e au kia lautolu, kia taha a lautolu, tuga na taua ne taha; ²³ Ko au ha i loto ia lautolu, ko koe foki ha i loto ia au, kia fakakatoa a lautolu kia taha; kia iloa ai foki he lalolagi, ne fakafano mai e koe au, mo e fakaalofa mai a koe kia lautolu, tuga hau a fakaalofa mai kia au.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 17:21-23

taha: Po ke “kaufakalataha.” Liogi a Iesu kia “taha” e tau tutaki mooli haana, he kaufakalataha ke gahua auloa ma e taha e finagalo ke tuga a ia mo e Matua haana kua “taha,” he fakakite e manatu kaufakalataha. (Ioa 17:22) Ia 1Ko 3:6-9, ne fakamaama e Paulo e vahega kaufakalataha nei he tau fekafekau Kerisiano he gahua auloa a lautolu fakalataha mo e Atua.​—Kikite 1Ko 3:8 mo e tau vala fakaako ia Ioa 10:30; 17:11.

kia fakakatoa a lautolu kia taha: Po ke “kia fakalataha katoatoa.” He kupu nei, matutaki e Iesu e kaufakalataha katoatoa mo e fakaalofa mai he Matua. Fakatatau e mena nei mo e mena ne talahau ia Kol 3:14: “Fakaalofa ko e pipi haia ke fakamaopoopo ai.” Latatonu e kaufakalataha katoatoa nei. Nakai kakano to tatai oti e tau aga, tuga e tau lotomatala, tau mahani, mo e loto manamanatu. Ka e kakano kua fakalataha e tau tutaki ha Iesu ke he gahua, taofiaga, mo e fakaakoaga.​—Rom 15:5, 6; 1Ko 1:10; Efe 4:3; Flp 1:27.

(Ioane 17:24) Ma Matua na e, ko e haku a loto hanei kia lautolu ne foaki mai e koe kia au, kia fakalataha a lautolu mo au ke he mena ha i ai au, kia kitia e lautolu haku a monuina, ne foaki mai e koe kia au; ha ko e mena fakaalofa mai a koe kia au, ka e nakala fakave e lalolagi.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 17:24

fakave e lalolagi: Ko e kupu Heleni “fakave” ne tohi “ke fanau” ia He 11:11, ne kua fakaaoga foki hagaao ke he ‘tau fanau.’ He fakaaoga e talahauaga “fakave e lalolagi,” liga hagaao ai ke he fanauaga he tau fanau ha Atamu mo Eva. Matutaki e Iesu e “fakave e lalolagi” mo Apelu, liga ko e tagata fakamua ka fakahao mo e fakamua ke “tohia [e] higoa ke he tohi he moui tali mai he fakaveaga he lalolagi.” (Luk 11:50, 51; Fki 17:8) Ko e tau kupu nei ha Iesu he liogi ke he Matua haana kua fakamooli ai he vahā fakamua atu​—ato fanafanau a Atamu mo Eva​—ne fakaalofa e Atua ke he Tama fuataha haana.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 17:1-14) Kua tala age e Iesu e tau kupu ia, ati haga hake ai hana tau fofoga ke he lagi, kua pehe atu, Ma Matua na e, kua hoko mai e aho. Tuku mai a e fakahekeaga ke he hau a Tama, kia tuku atu foki he hau a Tama e fakahekeaga kia koe. ² Ha ko e mena kua foaki mai e koe kia ia e pule ke he tau tagata oti kana, kia age e ia e moui tukulagi kia lautolu oti kana ne foaki mai e koe kia ia. ³ Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia. ⁴ Kua tuku atu e au e fakahekeaga kia koe ke he lalolagi, kua fakaoti e au e gahua ne tuku mai e koe kia au, ke eke e au. ⁵ Hanai foki, ma Matua na e, kia tuku mai a e koe kia au e fakahekeaga fakalataha mo koe, ko e fakahekeaga ne toka ia taua mo koe, ka e nakala eke e lalolagi. ⁶ Kua fakakite atu e au hau a higoa ke he tau tagata ne foaki mai e koe kia au mai he lalolagi; hāu ni a lautolu, ka kua foaki mai e koe a lautolu kia au; kua oma foki e lautolu hau a kupu. ⁷ Hanei, kua iloa ai e lautolu, ko e tau mena oti ne foaki mai e koe kia au, mai ia koe ni a ia. ⁸ Ha ko e tau kupu ne tuku mai e koe kia au, kua tuku atu e au kia lautolu; kua talia mai foki e lautolu mo e iloa moli e lautolu, ne hau au mai ia koe; kua talia foki e lautolu, ne fakafano mai e koe au. ⁹ Kua liogi au ma lautolu, ka e nakai liogi au ma e lalolagi; ka ko lautolu, ne foaki mai e koe kia au, ha ko e hāu ni a lautolu. ¹⁰ Ko e haku a tau mena oti, ko e hāu ni a ia; ko e hau a tau mena, ko e haku ni a ia; kua moua foki e au e fakahekeaga ia lautolu. ¹¹ Nakai nofo mau au ke he lalolagi, ka ko lautolu, ha he lalolagi ni a lautolu; ti ko e fina atu ne fai au kia koe. Ko e Matua tapu na e, kia leveki e koe a lautolu ke he hau a higoa, ko lautolu ne foaki mai e koe kia au; kia taha a lautolu tuga na taua. ¹² Ne leveki e au a lautolu ke he hau a higoa he nofo au ia lautolu ke he lalolagi; ne leoleo e au a lautolu ne foaki mai e koe kia au, ti nakai malaia taha ia lautolu, ka ko e tagata he malaia hokoia, kia fakamoli ai e Tohi. ¹³ Hanai, ko e fina atu ne fai au kia koe, kua tala atu foki e au e tau mena nai he ha ha he lalolagi au, kia moua e lautolu haku a olioli, kia katoatoa ai ki loto ia lautolu. ¹⁴ Kua tuku atu e au hau a kupu kia lautolu; kua fakavihia he lalolagi a lautolu, ha ko e mena nakai ko e tau tagata he lalolagi a lautolu; tuga na au, nakai ko e tagata he lalolagi au.

OKETOPA 29–NOVEMA 4

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 18-19

“Talahau e Iesu e Kupu Mooli”

(Ioane 18:36) Kua tala age a Iesu, Nakai ko e kautu he lalolagi nai haku a kautu; ane mai ko e kautu he lalolagi nai haku a kautu, po kua tau haku a tau fekafekau, neke tuku atu au ke he tau tagata Iutaia; ka ko e ainei nakai mai i hinai haku a kautu.

(Ioane 18:37) Ati tala age ai a Pilato kia ia, Ti ko e patuiki kia a koe? Kua tala age a Iesu, Haia ni, ko au ko e patuiki. Ko e mena hanai ne fanau mai ai au, mo e hau ai au ke he lalolagi, kia talahau e au e kupu moli. Ko lautolu oti kana ha ha he kupu moli, kua fanogonogo mai a lautolu ke he haku a leo.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 18:37

kia talahau: He fakaaoga ke he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ko e tau kupu Heleni “ke fakamatala” (mar·ty·reʹo) mo e “fakamooli” (mar·ty·riʹa; marʹtys) ne laulahi e kakano. Ko e tau talahauaga ua ia kua fakaaoga ma e kakano ke fakamooli ke he tau vala tala ne iloa fakatagata, ka e maeke foki ke putoia e manatu “fakailoa; fakamooli; vagahau mitaki hagaao ki ai.” Nakai ni fakamooli mo e fakapuloa e Iesu e tau kupu mooli ne talitonu a ia ki ai ka e moui foki a ia he puhala ne lalago e moolioli he kupu fakaperofeta mo e tau maveheaga he haana Matua. (2Ko 1:20) Ko e finagalo he Atua ma e Kautu mo e haana Pule faka-Mesia ne talahau tuai fakamatafeiga. Ko e moui katoa ha Iesu he nofo he lalolagi ti fakahiku ke he mate haana, kua fakamooli e tau perofetaaga oti hagaao ki a ia, putoia e tau ata ke he tau mena ne tatali po ke tau fakatai ne fakamau hifo he maveheaga he Fakatufono. (Kol 2:16, 17; He 10:1) Ti ke he kupu mo e gahua, liga ko Iesu ne ‘talahau e kupu moli.’

kupu moli: Nakai hagaao a Iesu ke he tala mooli fakalaulahi, ka e ke he kupu mooli hagaao ke he finagalo he Atua. Ko e vala uho he finagalo he Atua, ko Iesu “ko e tama a Tavita,” kua fekafekau ko e Ekepoa ne Mua mo e Pule he Kautu he Atua. (Mat 1:1) Fakamaama e Iesu ko e matapatu kakano ne hau a ia ke he lalolagi he tau tagata, moui haana he nofo he lalolagi, mo e fekafekauaga haana ke fakailoa e kupu mooli hagaao ke he Kautu ia. Fakailoa he tau agelu e fekau taha ia ato hoko ai mo e he magaaho ne fanau a Iesu i Petelehema i Iutaia, ko e maaga ne fanau a Tavita.​—Luk 1:32, 33; 2:10-14.

(Ioane 18:38a) Kua pehe mai a Pilato kia ia, [“Ko e,” NW] heigoa e kupu moli?

nwtsty vala fakaako ia Ioa 18:38a

Ko e heigoa e kupu moli?: Ko e hūhū ha Pilato ne liga hagaao ke he kupu mooli fakalaulahi, nakai ke he “kupu moli” pauaki ne tutala a Iesu ki ai. (Ioa 18:37) Kaeke ko e hūhū mooli anei to tali ai e Iesu. Ka e liga hūhū fakauaua po ke nakai talitonu a Pilato ke tuga kua talahau, “Kupu mooli? Ko e heigoa e mena ia? Nakai fai mena pihia!” Ti nakai fakatali a Pilato ke moua e tali ka e fano kehe a ia ti hu atu ki fafo ke he tau Iutaia.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 19:30) Kua talia e Iesu e vineta, ati pehe age ai a ia, Kua fakaoti tuai. Kua fakatalofe hana fufuga, ati tuku atu ai hana agaga.   

nwtsty vala fakaako ia Ioa 19:30

ati tuku atu ai hana agaga: Po ke “mate a ia; oti e fafagu haana.” Ko e kupu “agaga” (faka-Heleni ko e pneuʹma) ne liga kua maama ke hagaao ke he “fafagu” po ke “malolō he moui.” Kua lalago e mena nei he fakaaoga e vepi Heleni ek·pneʹo (kakano “ke fafagu ki fafo”) he tau tala ne tatai ia Mar 15:37 mo Luk 23:46 (ne tohi “matulei” po ke, he taha puhala foki ne totoku he tau vala fakaako he tau kupu nei, “fakaoti haana fafagu”). Falu ne talahau ko e fakaaoga he talahauaga Heleni “tuku atu” kua kakano na fakaoti pauaki e Iesu e taufetului ke tumau e moui, ha kua fakaoti tuai e tau mena oti. Makai a ia ke “liligi . . . hana moui ke mate.”​—Isa 53:12; Ioa 10:11.

(Ioane 19:31) Kua ole age e tau tagata Iutaia kia Pilato, kia pakipaki ha lautolu a tau hui, ti uta kehe a lautolu, neke toka ai e tau tino ki luga he satauro ke he sapati, ko e aho ke taute ai, ko e aho homo atu foki e sapati ia.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 19:31

ko e aho homo atu foki e sapati ia: Ko e Nisana 15, ko e aho he mole e Paseka, ko e aho sapati tumau pete ne aho he faahi tapu ne hoko ai. (Le 23:5-7) Ka tatai e Sapati pauaki nei mo e Sapati ne mahani mau (ko e aho ke fituaki he faahi tapu faka-Iutaia, ne kamata mai he toaga laā he Aho Faraile ke he toaga laā he Aho Faiumu), ko e Sapati “homo atu foki.” Ko e sapati ia he mole e aho ne mate a Iesu ko e Aho Faraile. He magahala mai he 29 ke he 35 V.N., ko e tau ni he Nisana 14 ne hoko he Aho Faraile ko e tau 33 V.N. Ti ko e fakamooliaga nei ne lalago e fakahikuaga ko e Nisana 14, 33 V.N., ne mate a Iesu.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 18:1-14) Kua tala age e tau kupu ia, ati o ai a Iesu mo e hana tau tutaki ke he fahi atu he vailele ko Ketarono, ha i ai e kaina; kua o a lautolu ki ai mo e hana tau tutaki. ² Kua iloa foki e Iuta e mena ia, ko ia ne afo a ia, ha ko e mena mahani a Iesu ke haele ka ai fakalataha mo e hana tau tutaki. ³ Kua moua foki e Iuta e kau, mo e tau fekafekau mai he tau ekepoa ne mua mo e tau farasaio, kua fina atu a ia ke he mena ia mo e tau hulu, mo e tau lamepa, mo e tau kanavaakau. ⁴ Kua fioia foki e Iesu e tau mena oti ko e hohoko ha ne fai kia ia, ti haele atu a ia, kua pehe age kia lautolu, Ko hai kia ne kumi e mutolu? ⁵ Kua tala age a lautolu kia ia, Ko Iesu ko e Nasareta. Ti tala age a Iesu kia lautolu, Ko au hanai. Kua tutu fakalataha foki mo lautolu ko Iuta, ko ia ne afo a ia. ⁶ Kua pehe age a Iesu kia lautolu, Ko au hanai, ati tukumuli ai a lautolu, mo e veveli ke he kelekele. ⁷ Ati liu foki hūhu atu ai a Iesu kia lautolu, Ko hai kia ne kumi e mutolu? Kua tala mai a lautolu, Ko Iesu ko e Nasareta. ⁸ Ti tala age a Iesu, Kua tala atu tuai e au kia mutolu, ko au hanai; hanai, kaeke ke kumi mai e mutolu au, ati toka ai a lautolu nai ke o; ⁹ Kia fakamoli ai e kupu ne talahau e ia, Ko lautolu ne foaki mai e koe kia au, nakai malaia taha. ¹⁰ Ko Simona Peteru foki, ne toka ia ia e pelu, kua aki ai e ia, mo e ta aki e fekafekau he ekepoa ne mua, kua motupū ai hana teliga matau; ko Maliko e higoa he fekafekau. ¹¹ Ati tala age ai a Iesu kia Peteru, Kia toka e pelu hau ke he hana tokaaga; nakai kia inu au ke he kapiniu ne ta mai kia au he haku a Matua? ¹² Ati tapaki atu ai a Iesu he kau, mo e takitaki, mo e tau fekafekau he tau tagata Iutaia ti lili e lautolu a ia. ¹³ Ati takitaki fakamua ai e lautolu a ia kia Ana, ha ko e matua fugavai haia a Kaiafa, ko e ekepoa ne mua a ia ke he vaha ia. ¹⁴ Ko Kaiafa foki haia ne tala age ke he tau tagata Iutaia, kua aoga ka mate taha tagata ke hukui aki e motu.