Puhala ne Moua e Au e Tali ke he Nakai Fakafili Tonu
Ne Talahau e Ursula Menne
Tali mai he manatu e au, na manako lahi au ke kitia e tau tagata oti kua taute fakatatai mo e fakamitaki. Ko e manako nei haaku ti hokotia au ke tuku he fale puipui i Communist East Germany. Moua e au i ai, ko e matakavi matakehe ia e tali ke he nakai fakafili tonu. To fakamaama e au.
FANAU au he 1922 i Sihamani he taone ko Halle ne fai fakamauaga tuai ke molea e 1,200 e tau. Haia he kavi ke he 200 kilomita he faahi toga ki lalo ha Berlin, ko Halle e taha he tau matakavi fakamua ne malolō lahi e Porotesano. Ko e tehina haaku ko Käthe ne fanau he 1923. Fano e matua taane he kautau. Uhu lologo e matua fifine he fale pauaki he toloaga tagata.
Moua e au mai he matua taane e manako lahi ke fakahako e nakai fakafili tonu. He oti mo e kautau, ne fakatau e ia e fale koloa. Ha kua laulahi e tau tagata fakatau haana ke mativa, ne fakaalofa a ia ke fakaatā a lautolu ke kaitalofa. Ka ko e aga totonu nei ati tomo e fale koloa haana. Lata au ke ako mai he mena ne tupu ke he matua taane haaku hagaao ke he totoko ke he nakai fakafili tonu, kua mua atu e uka ke he mena ne ono aki e mata. Ka ko e malolō he fuata ati nakai tolomuli au ki tua.
Moua e au mai he matua fifine e taleni tā fakatino, fakaako e ia a maua mo Käthe ke he musika, lologo, mo e koli. Ko e tama hakahakau au, ti fiafia e tau momoui ha maua mo Käthe ato hoko ke he tau 1939.
Kamata e Tau Mena Matakutakuina
He oti au mo e aoga, ne fano au he aoga koli ballet ti iloa foki au ke koli Ausdruckstanz ne fakaako e Mary Wigman. Ko ia ne fakatū e koli Expressionist, ne fakaatā e tagata ke fakakite e tau logonaaga he koli. Kamata foki au ke vali fakatino. Ti fiafia e kamataaga he vahā fuata mui haaku mo e fuluola ti loga e mena ne fakaako. Ka kua hoko ke he tau 1939 mo e Felakutaki II he Lalolagi. Fai matematekelea foki he 1941, ne mate e matua taane haaku he gagao māmā pala.
Matakutakuina e felakutaki. Pete he 17 laia e tau moui haaku he kamata e felakutaki, manatu au kua vikoia e lalolagi. Kitia e au e tokologa he tau tagata mitaki he mogo fakamua ne kua putoia he Nazi. Hoko ke mativa, mamate, mo e moumouaga. Ne malona lahi e fale ha mautolu he pomu, mo e tokologa he magafaoa haaku ne mamate he felakutaki.
Mogo ne oti e felakutaki he 1945, ne nonofo agaia au mo e matua fifine haaku mo Käthe i Halle. He mogonei kua fai taane tuai au ti taha e tama fifine mukemuke, ka e nakai mitaki e fakamauaga haaku. Ti mavehevehe a maua, lata au ke gahua tupe ke leveki aki au mo e tama fifine haaku, ne gahua au ke koli mo e vali fakatino.
Ato hoko e felakutaki i Sihamani, ne vevehe fā e motu ti putoia e taone ha mautolu he levekiaga he Soviet Union. Ti lata a mautolu oti ke fakamahani ke he puhala Komunisi. He 1949, ko e faahi ha mautolu i Sihamani ne fa ui ko e East Germany, ne eke mo German Democratic Republic (GDR).
Moui i Lalo Hifo he Komunisi
He tau tau ia, ne gagao e matua fifine haaku ti leveki e au a ia. Ne gahua au he ofisa fakatufono he matakavi. Magaaho taha ia, ne putoia au he matakau totoko he aoga ne lali ke fakakite e falu nakai fakafili tonu ne tutupu. Ke fakatai, taha e fuata ne nakai fakaatā ke fina atu he fakaakoaga univesiti ha kua fai vala e matua taane haana he matakau Nazi. Iloa lahi e au e tagata ia, ha ko e mena fa ta musika tumau a maua. ‘Ko e ha’ he manatu e au ‘ne matematekelea a ia ha ko e mena ne taute he matua taane haana?’ Ne lahi fakahaga e matutaki haaku mo e totokoaga, ti fifili au ke fakalataha ke he totoko he toloaga tagata. Taha e mogo ne hokotia au ke pili e tau laupepa fakailoa ke he tau sitepe i fafo he fale fakafili he matakavi.
Ne lauia lahi e logonaaga fakafili tonu haaku ha ko e falu tohi ne lomi e au ha ko au e tohikupu he Regional Peace Committee. Taha foki e mena ne tupu ha ko e tuaga fakapolitika, ne pulega e Komisi ke fakafano atu e tau tala Komunisi ke he fuakau taane ne nofo i West Germany ke fakatupu lekua ki a ia. Ne ita lahi au he mahani nakai fakamooli pihia ne taute ke he tagata taane ia ti fufū e au e pasolo he ofisa. Ti nakai fakahū atu tau mena ia.
“Ko e Tagata ne Mua e Kelea he Poko” ne Moua Mai e Au e Amaamanakiaga
Ia Iuni 1951, tokoua e tagata taane ne o mai ke he ofisa haaku ti fakailoa: “Kua fakahala a koe.” Ne uta e laua au ke he fale puipui ne higoa ko Roter Ochse, po ke Red Ox. Taha e tau he mole ne fakahala au he totoko ke he State. Ne tala age halatua he taha tagata he aoga au ke he Stasi ko e leoleo fakagalogalo, hagaao ke he tau totokoaga haaku he magaaho fakamua mo e tau laupepa. Ko e vaiga noa ni e hopoaga he nakai fai tagata ne fanogonogo ke he fakamaamaaga haaku. Ne fakahala au he tuku ke he fale puipui ke ono e tau. Ne fai magaaho ne gagao au ti tuku he fale gagao he fale puipui mo e 40 e fifine. He kitia e tau fifine ia kua nakai fiafia mooli, ne kamata au ke hopoate. Ti poi au ke he gutuhala ti tatuki aki e tau lima haaku.
“Ko e heigoa haau ne loto ki ai?” he hūhū he tagata leveki.
“Utakehe au he mena nei,” he hea e au. “Uta au ke toka tokotaha, ka e utakehe au he mena nei!” Ka e nakai fakateliga a ia ke he ole haaku. Nakai leva, ti mailoga e au kua taha e fifine ne kehe mai ia lautolu. Ne kitia he foliga haana kua fakatotoka a ia. Ti nofo hifo au he tapa haana.
“Ka nofo fakatata mai a koe ki a au, fakaeneene a koe,” he ui e ia ti ofo lahi au. Ti pehē foki a ia, “Manatu e falu ko au ne mua atu e kelea he poko ha ko au ko e taha he Tau Fakamoli a Iehova.”
He mogoia, nakai iloa e au na onoono ke he Tau Fakamoli a Iehova ko e tau fī he Communist State. Ka e iloa e au hagaao ki a lautolu, na tokoua e Tagata Fakaako Tohi Tapu (ko e higoa fakamua he Tau Fakamoli a Iehova) ne ahiahi tumau ke he matua taane haaku he tote au. Manatu e au e matua taane ne fa pehē, “Hako e Tau Tagata Fakaako Tohi Tapu!”
Ne tagi au he fiafia ke feleveia mo e fifine fakahele nei ne higoa ko Berta Brüggemeier. “Fakamolemole, tala mai la hagaao ki a Iehova,” he ui e au. Tali mai he mogoia, ne lafi lahi a maua ti fa tutala ke he Tohi Tapu. Lafi ke he tau mena ne fakaako e au, ne iloa e au ko e Atua mooli ko Iehova ko e Atua he fakaalofa, fakafili tonu mo e mafola. Iloa foki e au to utakehe oti e ia e tau matematekelea ne taute he tau tagata mahani kolokolovao mo e pule kelea. “Toe tote, ti nakai ha i ai e tagata mahani kelea; . . . Ka ko e tau tagata mahani molu, to eke ma lautolu e motu; ti fakafiafia foki e lautolu a lautolu ha ko e monuina kua lahi,” he talahau he Salamo 37:10, 11.
Magalo e Fakahala Haaku mo e Fina Atu ke he Faahi Lalo
Ne fakatoka mai au he 1956 he molea e lima e tau he tuku he fale puipui. Lima e aho he mole e fakatoka mai au, ne hola mai au he GDR ke nofo i West Germany. Mogoia kua ua e tama fifine haaku ko Hannelore mo Sabine ne uta e au mo ua. I ai, ne mavehevehe au mo e taane haaku ti liu au feleveia mo e Tau Fakamoli. He fakaako au ke he Tohi Tapu, ne mailoga e au e lata ke taute e tau hikiaga loga ke maeke ke felauaki e puhala moui mo e tau tuaga ha Iehova. Ne taute e au e tau hikiaga nei ti papatiso he 1958.
Magaaho fakamui, ne liu au fai taane ke he taha he Tau Fakamoli a Iehova, ko Klaus Menne. Ne mitaki e fakamauaga ha maua mo Klaus ti ua e tama ne fanau ko Benjamin mo Tabia. Momoko ai, ne mate a Klaus he pakia kavi ke he 20 e tau kua mole, ti takape au tali mai he mogoia. Ka e mafanatia lahi au he amaamanakiaga he liu tu mai, he iloa ko lautolu ne mamate to liu ke momoui he lalolagi Parataiso. (Luka 23:43; Gahua 24:15) Mafanatia lahi foki au he iloa kua fekafekau oti e tau fanau tokofā haaku ki a Iehova.
Fakaaue ke he fakaakoaga haaku he Tohi Tapu, ne iloa e au ko Iehova ni ka foaki mai e fakafili tonu moolioli. Nakai tuga e tau tagata, iloa e Iehova e tau tuaga oti ti pihia foki mo e tau feakiaga ha tautolu—tau mena ne nakai kitia he falu. Ko e maamaaga nei ne mua e mitaki ati moua e au e mafola mogonei, mua atu ka kitia po ke lauia au he nakai fakafili tonu. Pehē e Fakamatalaaga 5:8: “Kaeke kua kitia e koe e favale ke he tagata nofogati, mo e fakafiliaga mo e fakatonuaga he tau mena kua uta kehe ke he fahi kautu, aua neke ofo a koe he mena na; ha kua kitekite ki ai taha ne mua ke he tagata lahi na; ha ha i ai foki kua mua ue atu kia laua.” Ko ia “ne mua ue atu” ko e Tufuga ha tautolu. “Nakai fakai foki ha mena taha kua galo ki mua hana, ka kua toka noa mo e maliali e tau mena oti kana ke he na fofoga hana ke talahau ki ai e tautolu e tau mahani ha tautolu,” he talahau ia Heperu 4:13.
Liu Ono ki Tua he Teitei 90 e Tau
Fa hūhū mai e tau tagata ki a au hagaao ke he moui i lalo he pule Nazi mo e Komunisi. Nakai mukamuka e moui i lalo he tau mena ua ia. Ko e tau fakatufono ia, tuga ni e tau fakatufono oti he tagata ko e fakamooliaga kua nakai maeke e tau tagata ke pule ki a lautolu ni. Talahau fakamaaliali mo e moolioli he Tohi Tapu: “Kua pule ai e taha tagata ke he taha, ke kelea ai e ia ni.”—Fakamatalaaga 8:9.
He tote au mo e nakai lotomatala lahi, ne ono au ke he tau tagata ma e takitakiaga ne fakafili tonu. Ka kua fai lotomatala au mogonei. Ko e Tufuga ni ha tautolu ka maeke ke tamai e lalolagi fakafili tonu moolioli, mo e to taute pihia e ia he utakehe e tau mena kelea oti kana ti age e pule he lalolagi ke he haana Tama ko Keriso Iesu ne tuku fakamua tumau e tau manako he falu ke he haana. Hagaao ki a Iesu, pehē e Tohi Tapu: “Kua fiafia a koe ke he mahani tututonu, ka e vihiatia e mahani hepehepe.” (Heperu 1:9) Loto fakaaue lahi au he futia mai he Atua au ke he Patuiki ofoofogia nei ne mitaki mo e fakafili tonu ti amanaki au ke moui tukulagi i lalo he haana pule!
[Fakatino]
Mo e tau tama fifine haaku ko Hannelore mo Sabine he hohoko a mautolu ki West Germany
[Fakatino]
He mogonei, mo e tama taane haaku ko Benjamin mo e hoana ko Sandra