“Kitiala, Kua Fakafou Tuai e Au e Tau Mena Oti”

1-4. (a) Ko e heigoa e tau mena ke he fakatino he kili he tohi nei ne manako a koe ke fiafia fakalataha ki ai? (e) Ko e heigoa e amaamanakiaga fulufuluola ne tuku mai i mua haau? (i) Ko e heigoa e falu a kupu Tohi Tapu ne lagomatai aki e amaamanakiaga nei?

KITIA nakai e tau tagata fiafia ke he kili he tohi tote nei. Manako nakai a koe ke tuga a lautolu ia? ‘Ko e ha, e,’ he talahau e koe. Ha ko e mafola mo e fakalataha nei ne manako e tau tagata oti ki ai. Ko e tau tagata he tau lanu kehekehe—ko e tau uli, ko e tau tea, ko e tau ago—kua lafi auloa ke he taha e magafaoa. Ko e fiafia ha a ia! Ko e fakalataha ha a ia! Kua kitia maaliali kua nakai tupetupe e tau tagata nei ke he tau felakutaki niukilia po ke tau fakamatakutaku he tau tagata vale. Ko e tau vakalele tau to nakai fakamalolo e lagi mafola i luga he kaina fulufuluola nei. Kua nakai ha ha i ai ha tagata tau, tau tula tau, nakai ha ha i ai e tau fana. Kua nakai ha ha i ai e manako ke he akau he leoleo ke moua e maopoopo. Ko e felakutaki mo e matahavala kua nakai ha ha i ai. Mo e nakai hogeia ke he tau kaina nonofo, ha kua igatia e tau tagata oti mo e kaina fulufuluola ma haana ni.

² Onoono la ke he tau fanau na! Ko e fefeua ha lautolu ko e mena fiafia ke he kitekiteaga. Ko e tau vahega manu ha a ia ne fefeua ai mo e tau fanau! Kua nakai ha ha i ai ha pa lapatoa ke he loto pa nei, ha kua mafola e tau manu oti mo e tau tagata pihia foki ni a lautolu ki a lautolu ni. Ko e leona mo e punua mamoe kua maeke foki ke kapitiga. Kitia nakai e tau manu lele fulufuluola ha ne fa e lele ki ko mo he, mo e logona ha lautolu a tau lologo fulufuluola ke lafi atu ai ke he tau feki he tau fanau ne fakapuke aki e pulagi. Nakai fai pa? Nakai, ha kua ha ha i ai e tokanoaga mo e nakai fai fakakaupaga e fiafia ke he kaina nei. Kia honogi la e manogi he tau fiti na, fanogonogo ke he tafe he vai, logona e mafanafana mai he laa. Ae, ke kamata taha fua akau i loto he kato na, ha ko e fua mahomo atu ni e mitaki a ia ne moua mai he kelekele, ko e mitaki lahi, tuga ni e tau mena oti ne kitia mo e fiafia ki ai ke he kaina fulufuluola nei.

³ ‘Fakatali la’ he talahau he taha, ‘ka ko fe e tau fuakau? Nakai kia ko lautolu foki ka fiafia auloa ke he magafaoa fiafia nei?’ Ko e mooli, ko e tau fuakau foki a ia ne ha ha i ai, ka kua liliu tuai a lautolu fuata. Ke he loto pa (park, Peritania) nei nakai fai tagata ne mate he fuakau. Ko e 20 e tau tau po ke 200 e tau tau he motua, ko e miliona he tau tagata takitokotaha ne momoui ke he loto pa nei, to fiafia ia ke he moui fuata, mo e malōlo katoatoa. Ko e miliona kia he talahau e koe? E, ko e miliona, ha kua fakalaulahi atu e loto pa nei ke he tau motu oti. To puke ia ke he moui, mafola, mo e fulufuluola ke he tau faahi oti he lalolagi, mai i Fuji ke he tau Andes, mai i Hong Kong ke he Mediterranean. Ha kua fakafoou e lalolagi oti ke he loto pa parataiso. To liuaki mai e lalolagi lahi ke he Parataiso.

⁴ ‘Ai tali tonu ki ai,’ he talahau e koe? Fakamua, manamanatu la ke he tau mena mooli ke eke ia mo fakamooliaga. Kua maeke ai ia koe mo e haau a magafaoa ke hao atu ke he Parataiso tuga ne fakakite mai he kili he tohi nei ka mole atu e lalolagi matahavala nei.a

Ko e Tohi ne Fakamaama Mai ai e Parataiso

5. (a) Ko e ha e fe e Tohi ne fakamaama mai e tau mena nei? (e) Ko e ha e fe e tau puhala ne mua atu ai e tohi nei?

⁵ Ko e tau mena mitaki oti nei, mo e ha lautolu a nakai fai fakauaua, kua fakamaama mai ia he tohi, ko e tohi mua ue atu ne kua tohia ai. Ne fakahigoa ai ko e Tohi Tapu. Ko e tohi mai i tuai, ko e falu a vala haana ne tohia ai ke he 3,500 e tau tau kua mole. Ke he magaaho taha ia, ko e tohi kua lata tonu mo e moui he vaha nei ha ko e tau fakatonutonuaga ne ha ha i ai. Ko e haana a tau perofetaaga kua lagā mai ai e tau amaamanakiaga mitaki ma e tau aho i mua. Kua mahomo atu haana a fakafuaaga ke he fakamauaga he tau mena tutupu, ko e molea e 2,000,000,000 e tau Tohi Tapu katoatoa po ke tau valavala he Tohi Tapu ne kua tufa ai ke he 1,810 e tau vagahau kehekehe.

6. Ko e heigoa e tau mena ne fakakehe mai ai e Tohi Tapu mai he tau tohi ne talahaua ai ko e tapu?

⁶ Ne nakai ha ha i ai ha tohi ne kua laulahi pihia e tufatufaaga, mo e falu a tohi ne nakai teitei ke leva tuga e tohi nei. Ko e Koran he tau Islam ko e haana a leva kua nakai la hokotia ke he 1,400 e tau tau. Ko Buddha mo Confucius ne momoui ke he 2,500 e tau tau kua mole, ti pihia foki ni e leva he ha laua a tau tohi. Ko e tau tohi ha Shinto ne tohia ai ke he tau tau ne nakai molea e 1,200 kua mole. Ko e Tohi he tau Mamoga ko e 160 laia e tau tau he leva. Ne nakai fai he tau tohi tapu nei ne maeke ke liliu ki tua ke he 6,000 e tau tau tali he moui e tagata ke tuga e Tohi Tapu. Ke maama e lotu mai he kamataaga, kua lata ni ke fakaaoga e Tohi Tapu. Ko e tohi ni a ia ne ha ha i ai e fekau ma e tau tagata oti.

7. Fefe e talahauaga he tau tagata manamanatu ke he Tohi Tapu?

⁷ Ne talahaua ai he tau tagata pulotu mai he tau motu kehekehe mo e tau vahega moui kehekehe e lotomatala mo e fulufuluola he fekau mai he Tohi Tapu. Ko ia ne talahaua ko e saienetisi mo e iloa mua e ia e fakatufono ke he mamafa, he tau mena taute ko Sir Isaac Newton, ne pehe: “Ne nakai ha ha i ai ha lotomatala ke tatai mo e Tohi Tapu.” Ko Patrick Henry, ko e takitaki totoko ha Amelika ne talahaua ai ke he tau kupu nei “Foaki mai ki a au e tokanoaaga, po ke foaki mai ki a au e mate,” ne fakailoa foki pehe: Kua mua atu e aoga he Tohi Tapu ke he tau tohi oti ne kua tohia.” Pihia foki ni e pulotu talahaua he tau Hindu ko Mohandas K. Gandhi ke he haana a tala ke he iki fakatonu ha Peritania i Initia: “Ko e magaaho ka fakalataha e motu haau mo e haaku ke he tau fakaakoaga ha Keriso ke he Lauga haana ke he Mouga, to maeke e tau mena vihi he taute e tautolu, nakai ni ma e tau motu ni ha taua ka ko e lalolagi katoa.” Ko e fakatutala a Gandhi ke he tau veveheaga 5 ke he 7 ha Mataio i loto he Tohi Tapu. Totou e koe e tau veveheaga nei mo e kitia ai e fiafia ke he malōlo he fekau.

Ko e Tohi Tapu—Ko e Tohi He Tau Motu He Faahi Uta

8, 9. (a) Ko e ha e mena ne hepe ai ke ui e Tohi Tapu ko e tohi he tau motu he Faahi Lalo? (e) Tohia fefe e Tohi Tapu, mo e ke he fiha e loa he tau magaaho? (i) Ko e ha e Tohi Tapu ne kua lata ai ke ui ko e fale tohi? (o) Toko fiha e tau tagata ne fakaaoga ke tohi e Tohi Tapu? (u) Ko e heigoa e tau fakamooliaga ne foaki mai ai he falu a tagata ke he Punamaiaga he Tohi Tapu?

⁸ Ne nakai fetataiaki ia mo e taofiaga talahaua, ko e Tohi Tapu nakai ko e mena moua mai he tau kautu he Faahi Lalo, ti nakai fakaheke foki ke he tau kautu ia. Ne teitei ni e Tohi Tapu katoa ke tohia ai ke he tau motu he Faahi Uta. Ko e tau tagata ne tohi ko e tau tagata oti mai he Faahi Uta. Ko e taha e afe tau fakamua atu ia Buddha, ke he 1513 V.N.K. (Vaha Nakai Fai Keriso), ko Mose, ne moui ke he Middle East, ne fakamalōlo mai he Atua ke tohi e tohi fakamua he Tohi Tapu, ne higoa ia ko Kenese. Mai he kamataaga nei, ne matutaki e Tohi Tapu ke he taha e matapatu ke hoko ke he tohi fakahikuaki ha Fakakiteaga. Ne mau katoatoa ai e Tohi Tapu ke he 98 V.N. (Vaha Nei), ko e liga ke he 600 a ia he tau tau he mole atu a Buddha. Kua iloa nakai e koe ko e 66 e tau tohi kehekehe he Tohi Tapu? E, ko e fale tohi e Tohi Tapu!

⁹ Ti ko e mena ia, ko e molea e 1,600 e tau tau mai he vaha ha Mose ki mua, ne ha ha i ai 40 e tagata he katoa ne tohia e fakamauaga he Tohi Tapu. Ne fakamooli e lautolu ko e tau tohi ha lautolu, na fakamalōlo mai ia he malōlo ne mua ue atu ke he tau tagata ne nakai ha ha i ai e moui tukulagi. Ko e aposetolo Kerisiano ko Paulo ne tohia ai pehe: “Ko e tau Tohi Tapu oti kana mai he Agaga he Atua ia, kua aoga ni ke fakaako ai, ke fakatonu ai, ke akonaki ai, ke fakailoilo ai foki ke he tututonu.” (2 Timoteo 3:16) Ne fakamaama mai he aposetolo ko Peteru pehe: “Kua nakai fai kupu perofeta ha he Tohi kua fakamatala noa. Ha ko e mena nakai ko e loto he tau tagata ne tuku mai ai e tau perofetaaga i tuai, ka ko e tau tagata tapu he Atua ne vagavagahau mai he omoi a lautolu he Agaga Tapu.”—2 Peteru 1:20, 21; 2 Samuela 23:2; Luka 1:70.

10. (a) Hoko mai fefe e Tohi Tapu ke he vaha nei ha tautolu? (e) Ko e ha e mena ne mauokafua ai e tau manatu ha tautolu ko e tumau agaia ni e Tohi Tapu fakamua mai he agaga tapu he atua?

¹⁰ Ko e taha mena foki ne talahaua ai ko e puhala ne hoko mai ai e Tohi Tapu ke he vaha nei. Ke he afe e tau tau, ato hoko mai e mouaaga he tau akau lolomi tohi ke he 500 e tau tau kua mole, ko e taute ne tau Tohi Tapu ke he tau lima. Ne nakai fai tohi foki he vaha ia ne gahua fakamakamaka ke lagaki mo e liu lagaki foki. Ne lagaki a ia ti liu lagaki foki ti liu lagaki foki, ka e tumau ni ke gahua fakaeneene fakalahi. Ne gahoa ni e tau mena ne hepe he taute e lautolu ne lagaki, ti ko e moua mai ni e tohi mai he kamataaga ne moua mai ia he Agaga Tapu he Atua. Ko e takitaki pule ke he tau tohi fakamau fakamua he Tohi Tapu ko Sir Frederic Kenyon ne pehe: “Kua utakehe tuai e tau manatu fakauaua ko e tau Tohi Tapu ne moua ai e tautolu kua tuga agaia ni e tau fakamauaga fakamua he Tohi Tapu.” Ke he vaha nei, kua ha ha i ai agaia ni, ko e liga 16,000 e tau Tohi Tapu ne tohi lima ai po ke tau vala he Tohi Tapu, ko e falu ko e tau tohi he senetenari ke ua aki to hoko mai ai e Keriso. Ke lafi atu ki ai, ko e tau liliuaga tonu ne moua mai ai he tau vagahau Heperu, Aramaika, mo e Heleni, ko e tau vagahau ne tohia fakamua aki e Tohi Tapu ti kua fakaliliu ia ke teitei oti ni e tau vagahau kehekehe he lalolagi.

11. Ko e heigoa e tau mena ne moua mai he tau kumikumiaga he vaha nei ne fetataiaki ia mo e tau fakamauaga he Tohi Tapu?

¹¹ Ko e falu ne lali ai ke talahaua kelea e Tohi Tapu ke he tau talahauaga pehe kua nakai tonu a ia. Ka e taha e mena, ko e tau tau e ne nakai la leva ia e mole, ne keli hake ai he tau pulotu kumikumi ke he tau mena tuai e tau taone malona he vaha ia i loto he Tohi Tapu ti moua ai e tau matatohi he tau maka mo e falu a fakamooliaga ke eke ia mo fakamooliaga ko e tau tagata mo e tau matakavi ne talahau ia he tau Tohi Tapu fakamua kua ha ha i ai mooli. Kua keli hake e lautolu loga e tau fakamooliaga kua ha ha i ai e fakapukeaga he lalolagi, ne talahau ai he Tohi Tapu ko e mena tupu ke he tau tau ne molea atu e 4,000 he vaha ia Noa. Ke he matakupu nei, ko Prince Mikasa, ko e pulotu talahaua ke he kumikumiaga ke he tau mena tuai, ne talahau ai pehe: “Kua ha ha i ai mooli kia e fakapuke? . . . Ko e fakapuke ia ne tupu kua talia ai mo e fakamooli.”b

Ko e Atua he Tohi Tapu

12. (a) Fefe e talahauaga he falu a tagata liuliu hagao ia ke he Atua? (e) Ko e ha ne ui ai he Tohi Tapu e Atua ko e Matua? (i) Fakakite fefe he Tohi Tapu e higoa he Atua?

¹² Tuga ni ne ha ha i ai e falu a tagata ne vaiga hagaao ia ke he Tohi Tapu, ti pihia foki ni e falu ne vaiga ke he Mooli he Atua Mua ue atu. (2 Peteru 3:3-7) Ne pehe a lautolu, ‘Maeke fefe ia au ke tali tonu ke he Atua, ka e nakai maeke ia au ke kitia a ia? Ha ha i ai nakai ha fakamooliaga ke he Tufugatia ne nakai maeke ke kitia, tokoluga atu ke he tagata, kua ha ha i ai mooli a ia? Nakai kia ko e mena haele ne Atua ke he tau mena oti?’ Ka e pehe e falu, ‘Ne nakai ha ha i ai ha Atua poko Buddha.’ Ka e taha e mena, na fakakite mai he Tohi Tapu ko tautolu oti, moua mai ha tautolu a tau momoui mai he tau mamatua tane he lalolagi nei, ti ko e ha tautolu a tau mamatua fakamua ne moua mai ni ha lautolu a tau momoui mai he Matua he lagi, poko ia ne Tufugatia, ne higoa ko Iehova.—Salamo 83:18; 100:3; Isaia 12:2; 26:4.

13. Ha e fe e tau puhala ne ua ne fakakite aki e Iehova a ia ke he tau tagata?

¹³ Kua fita ni a Iehova he fakakite e ia a ia ke he tau tagata ke he ua e puhala ia ne mua atu he maali ke mailoga. Ko e puhala ne matapatu ki ai ko e Tohi Tapu, ne fakailoa ai e tala mooli mo e haana a tau finagalo tukulagi. (Ioane 17:17; 1 Peteru 1:24, 25) Ko e taha puhala foki ko e haana a Tufugatiaaga. Ko e kitekiteaga ke he tau mena fulufuluola ne agagai ai mo lautolu, kua tokologa e tau tagata ne kua mailoga kua ha ha i ai ni e Atua ko e tufugatia ne kua fakamaaliali mai he haana a tau gahua a ia.—Fakakiteaga 15:3, 4.

14. Ko e heigoa he Tohi Tapu ne talahau ai ki a tautolu hagaao ia ki a Iehova?

¹⁴ Ko e Atua ko Iehova ne tohia ai e Tohi Tapu. Ko ia ni ko e Agaga Mua ue atu, mai i tuai tigahau. (Ioane 4:24; Salamo 90:1, 2) Ko e haana a higoa ko “Iehova” ne mailoga ai haana a finagalo ma e haana a tau tagata momoui. Ko e haana a finagalo ke fakakautu e higoa lahi ia ke he moumouaga he tau tagata mahani kelea ka e fakahao a latuolu ne fakaalofa ki a ia ke momoui ke he parataiso he lalolagi. (Esoto 6:2-8; Isaia 35:1, 2) Ha ko ia ni ko e Atua mana, ti ha ha ia ia e malōlo ke taute e mena nei. Ha ko ia ko e Tufugatia he lalolagi oti, kua mua ue atu e tokoluga haana ke he tau atua mo e tau tupua.—Isaia 42:5, 8; Salamo 115:1, 4-8.

15. Ko e heigoa e fakahikuaga he tau kumikumiaga he tau tagata lotomatala ke he Tufugatiaga?

¹⁵ Ke he tau senetenari ne nakai la leva ia, ko e tau tagata he saiene ne kua foaki ai e tau magaaho loga ke kumikumi ia ke he tau gahua he tufugatiaaga. Ko e heigoa ha lautolu a talahauaga? Ko e taha mai ia lautolu fakamua ke he fonua he malōlo hila, ko ia ko e pulotu Peritania ke he saiene he tau malōlo he leo, maama mo e vela, ko Lord Kelvin, ne talahau ai pehe: “Kua taofi ai au ko e kumikumi atu fakamakutu ke he saiene kua au atu e mamao mai ha tautolu mo e tau tagata ne taofi ko e ai fai Atua.” Ko e saienetisi ne fanau i Europa ko Albert Einstein, ne taofi pehe ko e nakai fai Atua, ne talahau ai pehe: “Kua lata ni au . . . ke talahau e tauteaga mua ue atu ia he tau mena oti, ne maeke ni ia tautolu ke tote e mena ne kitia, mo e lali mo e aga fakatokolalo ke manamanatu ke he taha tama vala tote he lotomatala ne fakakite mai he lalolagi mo e tau mena oti.” Ko e saienetisi Amelika mo e ko ia foki ne mua ti moua e ola Nobel prize ko Arthur Holly Compton ne pehe: “Ko e lalolagi katoatoa mo e maopoopo, kua eke ia mo fakamooliaga ke he mooli he talahauaga lilifu ne vagahau mai—‘Ke he kamataaga ko e Atua.’” Ko e fatiaki mai a ia he tau kupu ne hafagi aki e Tohi Tapu.

16. Fakalahi fefe he tau mena oti ne tufugatia he Atua e lotomatala mo e malōlo haana ke tufugatia?

¹⁶ Ko e tau pule he tau motu malōlo ne hula ai ke he ha lautolu a tau iloilo mo e kautu ha lautolu ke he tau gahua kumikumi ke pule ia ke he lagi likoliko. Ka ko e tau mena fakateaga e tau satellite ha lautolu ka fakatatai mo e mahina ne viko takai ke he lalolagi, mo e tau palaneta (planet, Peritania) ne takai ke he laa! Ko e ikiiki mo e lolelole ha a ia he tau gahua he tau tagata kua maeke ke mate (mortal, Peritania) ka fakatatai ke he tau mena ne tufugatia e Iehova, ko e piliona e tau fetu lalahi he lagi, takitaha a lautolu ia mo e piliona e tau laa tuga ha tautolu, mo e haana a vahega mo e fakavehā ki luga he lagi ke he tau magaaho ne nakai maeke ke fuafua e loa! (Salamo 19:1, 2; 19:1, 2; Iopu 26:7, 14) Ko e mena haia ne ui ai e Iehova e tau tagata ko e tau he, ko e tau motu malōlo kua “tuga e mena noa maka.”—Isaia 40:13-18, 22.

17. Ko e ha e mena kua lata ai ke taofi ko e mena ha ha i ai a ia ne Tufugatia?

¹⁷ Nofo nakai a koe he fale? Liga nakai talaga e koe e fale, po ke iloa e koe a ia ne talaga e fale. Ka ko e mena nei, ka nakai iloa e koe a ia ne talaga e fale, kua nakai pehe e mena ia kua nakai fai tagata lotomatala ne talaga a ia. Ke fakakakano ai pehe kua talaga ni he fale a ia, liga kua haga goagoa lahi e mena ia! Ha ko e lalolagi oti, mo e tau mena oti ne ha ha i ai, kua lata tonu ke ha ha i ai e iloilo lahi ma e haana a talagaaga, ti nakai kia mitaki ke talahau ai pehe, ko e mena ha ha i ai e Tufugatia Iloilo? Ko e mooli ni, ko lautolu ni ne goagoa ne pehe ai ke he haana a loto, “Nakai fai Iehova.”—Salamo 14:1; Heperu 3:4.

18. Ko e heigoa ne fakakite ko e Atua ko e peresona, ti kua lata tonu ke fakaheke ki a ia?

¹⁸ Ko e tau mena fulufuluola oti ne agaagai mo tautolu—ko e tau fiti, ko e tau manu lele, ko e tau manu huifa, ko e tufuga mua ue atu ne higoa ko e tagata, ko e tau manu he moui mo e fanafanau—ko e tau mena oti nei ke fakamooli aki e Iki Lotomatala ne nakai maeke ke kitia ne taute e tau mena oti. (Roma 1:20) Ka ha ha i ai e lotomatala, ti ha ha i ai e manamanatuaga. Ka ha ha i ai e manamanatuaga, ha ha i ai e peresona (person, Peritania). Ko ia haia ko e lotomatala mua ue atu ko e Peresona Mua ue atu, ko ia ne Tufugatia e tau mena momoui oti, ko e Punaaga he moui. (Salamo 36:9) Ko ia ne Tufugatia kua lata tonu ni ke fakaheke mo e fakalilifu ki ai.—Salamo 104:24; Fakakiteaga 4:11.

19. (a) Ko e ha ne nakai fai motu ai he vaha nei ke talahau ai ko e atua ne foaki age e kautu ke he tau felakutaki? (e) Ko e ha e mena ne nakai fai vala ai e Atua ke he tau felakutaki he tau motu?

¹⁹ Ne ha ha i ai falu ne kua utakehe he Felakutaki ke Ua aki e taofi ke he Atua. Ke he magahala ia ne igatia ni e motu mo e ui ke he haana a “Atua,” ko e Katolika po ke Porotesano po ke tau lotu he tau motu he Faahi Uta. Maeke nakai ke talahau ai pehe ko e “Atua” ne foaki age e kautu ke he falu he tau motu nei ka e fakakaumahala e falu. Ne fakakite mai he Tohi Tapu ne nakai fai mai he tau motu nei ne ui ia ke he Atua mooli. Ko e Atua ko Iehova, ko ia ne Tufugatia e lagi mo e lalolagi, ne nakai ko ia ne taute e fakahehe mo e tau tau ke he tau motu. (1 Korinito 14:33) Ko e haana a tau manamanatuaga kua tokoluga atu ke he fakatufono mo e ako tau he tau motu he lalolagi nei. (Isaia 55:8, 9) Ti pihia ni e lotu mooli mo e tapuakiaga a Iehova kua nakai fai vala ke he tau felakutaki he tau motu. Kua mua atu e tokoluga ha Iehova ke he tau atua he tau motu. Ko ia ni tokotaha ko e Atua he tau fifine mo e tau tane loto mafola mai he tau motu oti. Tuga a ia ne talahau he Tohi Tapu: “Nakai fakamailoga tagata e Atua. Ka ko e tagata he tau motu oti kana ne matakutaku kia ia mo e mahani tututonu, kua talia ai e ia.” (Gahua 10:34, 35) Ko e tau tagata ma e tututonu mai he tau motu oti hane fa e fakaako ke he Tohi Tapu mo e talia fiafia e tapuakiaga he “Atua ne foaki mai e mafola,” ko e Atua mooli mo e ko e Tufugatia he tau tagata oti.—Roma 16:20, NW; Gahua 17:24-27.

20. Ko e heigoa ne fakakite aki e Kerisitenitome ko e nakai ko e Kerisiano mo e totoko a ia ke he Atua?

²⁰ Ko e falu a tagata ne tuhi ia ke he mavehevehe mo e fakavai he tau lotu he Kerisitenitome (Christendom, Peritania) ne talahaua ia ko e mumuitua ke he Tohi Tapu. Ne pehe foki a lautolu, ‘Maeke fefe ia au ke talia e Atua he Tohi Tapu, ka ko e tau motu ne ha ha i ai e Tohi Tapu hane fa e fakamakamaka he fakaputu e tau kanavaakau niukilia?’ Ko e mena mooli ke fakatumau ke he mooli he Tohi Tapu ka ko e tau motu he Kerisitenitome ne kua mamao lahi mo e Kerisiano mai he Tohi Tapu tuga ni e mamao he Pole Tokelau mo e Pole Toga. Ne ha ha ia lautolu e Tohi Tapu, ka e nakai omaoma ke he haana a tau fakaakoaga. Ko e pelesiteni ha Amelika ne fekau ke fakato e pomu etome (atom, Peritania) fakamua ki Hiroshima ne vagahau ai pehe: “Oi, ko Isaia kia po ke Tagata Tapu ko Paulo!”—ke takitaki e tau tagata ke he lalolagi matematekelea nei. Ane mai fetataiaki a ia mo Isaia he Tohi Tapu, a po kua nakai fakato e pomu etome, ha kua talahau ai e Isaia ki mua he tau tagata ke ‘tukituki e tau pelu mo koho mo e tau tao mo tau titipi.’ Ke lafi atu ki ai, ko Paulo he Tohi Tapu ne fakailoa: “Nakai tau a mautolu fakalata ke he tino; Ha ko e tau kanavaakau he tau ha mautolu, nakai ko e tau mena he tino.” (Isaia 2:4; 2 Korinito 10:3, 4) Ka e taha e mena, ha kua nakai mumui tua ke he tau fakatonutonuaga mai he Tohi Tapu, ko e tau motu he Kerisitenitome kua putoia ai he poitufi ke taute koloa tau ke matematekelea ai. Ko e tau talahauaga ha lautolu ne pehe ko e tau Kerisiano omaoma ke he Tohi Tapu kua fakavai oti. To fakafehagaaoaki a lautolu mo e fakafiliaga he Atua ha kua kaumahala ke taute haana a finagalo.—Mataio 7:18-23; Sefanaia 1:17, 18.

Ko e Tau Mena ne Tufugatia mo e Tau Mana a Iehova

21. Ko e ha e mena kua lata ke nakai fakauaua ke he taofiaga ke he tau mana he Atua?

²¹ Ne tufugatia e Iehova, mo e taute foki e ia e tau mana. Kua fa manamanatu nakai a koe ke he fakafaliuaga he vai ke he toto, ko e iihi ua he Tahi Kula, ko e fanau ha Iesu mai he tama fifine tote, mo e falu a mana foki ne fakamau he Tohi Tapu? Ha kua nakai katoatoa e lotomatala he tagata, to liga nakai maama katoatoa e tau mana ia ne tutupu, ke tatai mo e nakai maama katoatoa e ia e mana ke he hakeaga mo e toaga he laa ke he tau aho oti. Ko e tufugatiaaga he tagata ko e mana. Ne nakai kitia he tagata he vaha nei e mana ia, ka e iloa e ia na tupu e mena ia, ha kua moui a ia ke eke mo fakamooliaga. Ko e mooli, ko e tau momoui oti mo e lalolagi katoa ko e mana tukulagi. Ti tuaha kia a tautolu he pehe e Kupu he Atua, ko e Tohi Tapu na taute e ia e tau mana ke he taha vaha, pete ne nakai ha ha i ai e tau mana nei ke he vaha nei?

22. Fakamaama e tufugatia fakamua he Atua?

²² Ko e tau tufugatiaaga oti a Iehova kua mana ia mo e fulufuluola! Ka e taha e mena ko e tufugatiaaga fakamua haana kua mua ue atu ke he tau tufugatiaaga oti. Ko e tufugatiaaga haia he haana a Tama fakaagaga, ko e haana a “uluaki.” (Kolose 1:15) Ko e tama nei ke he lagi ne fakahigoa ai “ko e Kupu.” Ne nakai maeke ke totou e tau tau he mole atu haana a tufugatiaaga, ne hifo mai a ia ke he lalolagi nei ti ui ai ko e “tagata ko Iesu Keriso.” (1 Timoteo 2:5) Ti pehe ai e talahauaga ki a ia: “Kua faliu tino tagata e Loko, ne nofo foki a ia fakalataha mo tautolu, (ne kitekite a mautolu ke he hana lilifu; ko e lilifu haia he Tama fuataha he Matua,) kua puke ke he fakaalofa noa mo e fakamoli.”—Ioane 1:14.

23. (a) To fakamaama fefe e vahaloto he Atua mo e hana a Tama? (e) Puhala mai he haana a Tama, ko e heigoa ha Iehova ne tufugatia?

²³ Ko e fakafetuiaga ha Iehova mo e haana a Tama kua tuga ni e fakafetuiaga he tagata fai fale koloa mo e haana a Tama, ti ko e tama ka talaga e tau koloa ke he fakatokaaga ne taute he haana a matua. Ko e tama uluaki ia haana mo e haana a kau gahua, ne tufugatia ai e Iehova e falu a momoui fakaagaga, ko e tau fanau he Atua. Ko e magahala fakamui, ne fiafia a lautolu nei ke kitia e Tama a Iehova, ko e haana a Takitaki Gahua, ne moua mai he lagi mo e tau koloa ne ha ha i ai mo e lalolagi ne momoui ai a tautolu. Kae fakauaua kia a koe ke he tufugatiaaga he tau mena nei? Ke he tau afe tau fakamua, ne huhū ai a Iehova ke he taha tagata fakamooli: “Ko fe kia a koe he fakave ai e au e lalolagi? Kia talahau mai la, kaeke kua iloa e koe ke manamanatu. He lologo fakalataha e tau fetu he pogipogi, mo e kalaga fiafia ai e tau tama tane oti he Atua?”—Iopu 38:4, 7; Ioane 1:3.

24. (a) Ko e heigoa e tufugatia ha Iehova ke he lalolagi ne mua ue atu, mo e ke he mena fe? (e) Ko e ha e mena ne nakai lata ke pehe na tupu mai e tagata mai he tau manu?

²⁴ Ke he tau magaaho fakamui, ne tufugatia ai e Iehova e tau mena momoui ke he lalolagi, ko e tau akau ikiiki, tau akau lalahi, tau fiti, tau ika, tau manu lele, mo e tau manu totolo. (Kenese 1:11-13, 20-25) Ti pehe e Atua ke he haana a Takitaki Gahua: “Kia eke e tautolu e tagata ke he ha tautolu a fakatai, ke tuga a tautolu . . . Ti eke ai he Atua e tagata ke he hana fakatai, ko e fakatai he Atua ne eke ai e ia; ne eke e ia a laua ko e tane mo e fifine.” (Kenese 1:26, 27) Ha kua tufugatia ai ke he fakatai he Atua mo e tau mahani he Atua ko e fakaalofa, iloilo, fakafiliaga, mo e malōlo, ko e tagata fakamua kua mua atu e tokoluga ke he tau manu. Kua vahega kehe e tagata mo e tau manu ha kua maeke he tagata ke manamanatu, maeke ia ia ke fuafua ke lata mo e tau vaha ne nakai la kitia, mo e ha ha ia ia e manamanatuaga ke tapuaki ke he Atua. Ne nakai ha ha he tau manu e lotomatala ke manamanatu, ko e moui ni ke he mahani mo e aga mau. Ti nakai fai kakano e talahauaga ne pehe kua nakai ha ha i ai e Tufugatia ka ko e tupu mai e tagata iloilo he tau manu ne nakai ha ha i ai e lotomatala!—Salamo 92:6, 7; 139:14.

25, 26. (a) Ko e heigoa e amaamanakiaga lahi ne tuku ia ki mua he tagata? (e) Ko e ha e mena to nakai fai mena vihi ke molea e tokologa he puke tagata ke he lalolagi?

²⁵ Ne tuku he Atua e tagata ke he “kaina i Etena ke he fahi uta.” Ko e kaina fulufuluola, tuga ke he kili he tohi ha tautolu, ka e taha e mena ko e toko ua ne tagata i ai, ko Atamu mo e haana a hoana. Kua nakai ha ha i ai mo tautolu e Parataiso fakamua nei ha kua moumou ia ke he Fakapuke ke he vaha ia Noa. Ka e iloa e matakavi ia ke he Loto Uho he Faahi Uta, kakano ha kua ha ha i ai e tau vailele ne tohi he Tohi Tapu ne tafe agaia ke hoko mai ke he vaha nei. Kenese 2:7-14) Kua ha ha he tagata e monuina ke fakaaoga e kaina ia mo loto uho ke mavehevehe fano mo e gahua ke he lalolagi katoa, ke taute e lalolagi ke parataiso katoa.—Isaia 45:12, 18.

²⁶ Ha kua gahua tokoua e Atua mo e haana a Tama, ti tuku mai he Atua ke he tagata ke gahua ke he lalolagi. (Ioane 5:17) Ka ko Atamu mo Eva, ko e tagata tane mo e fifine uluaki, ne pehe a ia: “Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai; kia pule foki ke he tau ika he tahi, mo e tau manu lele he pulagi, katoa mo e tau mena momoui oti kua totolo ke he kelekele.” (Kenese 1:28) Ko e pehe kia e kakano he mena nei ke he tagata ke fakatokologa, fakapuke e lalolagi, mo e tumau ke fakatokologa ke puke e lalolagi ti pua? Nakai. Ka pehe e taha ki a koe ke fakapuke e kapiniu aki e ti, to nakai liligi e koe ke pua e kapiniu ke tafe hifo ke he laulau. Ko e fakapuke ni e koe e kapiniu ti toka. Ti pihia ni e poakiaga a Iehova ke he tagata, “kia fakapuke foki e lalolagi,” ko e kakano ko e haana a finagalo ma e tagata ke fakapuke fakahagahaga mitaki e lalolagi, ti toka mo e fakaoti e fakatokologa he tau tagata ke he lalolagi. Ko e mena nei to nakai ha ha i ai ha mena vihi ke he lalolagi mitaki katoatoa he tau tagata. Kua ha ha i ai e tau mena vihi ke he magahala nei ke he lalolagi nakai mitaki katoatoa ha kua molea e tokologa he puke tagata.

Ko e Tau Mena Kelea—Ko e Ha ne Fakaatā ai he Atua?

27. Ko e heigoa e tau huhū ke he magaaho nei kua lata ke tali?

²⁷ Kaeke ko e finagalo he Atua ke taute e parataiso ke he lalolagi, ati ko e ha ne puke ai e lalolagi ke he mahani kelea, mamahi, mo e fakaatukehe? Kaeke ko e Atua ko e Atua Mana, ko e ha ne fakaatā ai e ia e tuaga nei ke leva lahi? Kua ha ha i ai nakai ha amaamanakiaga ke fai fakaotiaga e tau matematekelea ha tautolu? Fefe e talahauaga he Tohi Tapu?

28. Hu mai fefe e totoko ke he kaina fulufuluola ko e Parataiso?

²⁸ Ne fakakite ai he Tohi Tapu e kamataaga he tau matematekelea he tagata ke he magaaho ne totoko ai e taha tama fakaagaga he Atua ke he pule po ke kautu a Iehova. (Roma 1:20; Salamo 103:22, NW Ref. Bi., ftn.) Ne nakai fai fakauaua ko e agelu nei taha ne fiafia ke he tufugatiaaga he tagata. Ka ko e manako lahi mo e fakatokoluga ne tupu hake ke he haana a loto, mo e fakaohooho he haana a manako ki a Atamu mo Eva ke tapuaki ki a ia ka e nakai ki a Iehova, ko e ha laua a Tufugatia. Ne vagahau ai ke he gata, tuga e tagata iloilo ne vagahau ke tuga ko e leo mai he tagata fakatai, ko e agelu nei ne fakaohooho a Eva ke nakai omaoma ke he Atua Mana. Ko e haana a tane ko Atamu ne mui ke he haana a nakai omaoma.—Kenese 2:15-17; 3:1-6; Iakopo 1:14, 15.

29. (a) Ko e heigoa e tau mena vihi ne tutupu mai ai ke fifili mo e manamanatu kia ai? (e) Kua fakafeleveia fefe he Atua e totoko ia? (i) To fakalataha fefe a koe ke he tauteaga he tali ke lata mo e fakafiufiu ha Satani?

²⁹ Ko e agelu totoko ia ne talahaua ai “ko e gata tuai.” (Fakakiteaga 12:9; 2 Korinito 11:3) Kua fakahigoa foki a ia ko Satani, ko e kakano ko e “Totoko,” mo e Tiapolo, ko e kakano ko e “Feutaaki tala.” Ne huhū a ia ke he tonu mo e tututonu he pule a Iehova ke he lalolagi, mo e totoko a ia ke he Atua ke pehe ko e maeke ia ia ke liliu kehe e tau tagata oti mai he tapuakiaga mooli. Kua fakaatā he Atua a Satani ke he 6,000 e tau tau ke lali ke fakamooli haana a totoko, ti maeke he pule a Iehova ke mau tukulagi. Ko e pule fakatagata mo e tu toko taha mai he Atua ne kua kaumahala lahi. Ka ko e tau tane mo e tau fifine ne ha ha i ai e tua, fakalataha mo e fakafifitakiaga mua ue atu ko Iesu, ne tumau e mahani hakohako ke he Atua ke he tau kamatamata kakā, ko e fakahekeaga ma Iehova mo e fakamooliaga ko e Tiapolo ko e pikopiko. (Luka 4:1-13; Iopu 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Maeke foki ni ia koe ke tumau e mahani hakohako. (Fakatai 27:11) Ka e nakai ko Satani ni hokoia e fi ne fakamamahi a tautolu. Ko hai e falu a fi foki?

Ko e Fi—Mate

30. Fefe e talahauaga he tau Tohi Tapu ke he fakahala he tagata ha ko e nakai omaoma?

³⁰ Ne kua fita he talahau he Atua e fakahala he nakai omaoma—mate. Ke he tuku age he fakahala ke he fifine fakamua, ne pehe ai a Iehova: “To fakalahi ni e au hau a mamahi, ko e mamahi he hau a fatu; to fanau mai e koe e tau tama mo e mamahi; ka e hagaao atu hau a manako ke he tane hau, to pule foki a ia kia koe.” Ki a Atamu ne pehe a ia: “To kai foki e koe hau a mena kai mo e kavakava he hau a mata, ato liu a koe ke he kelekele; ha ko e mena eke mai ai a koe; ha ko e efuefu ni a koe, to liu foki a koe ke he efuefu.” (Kenese 3:16-19) Ne vega ai e faoa toko ua ki fafo he Parataiso fiafia ke he lalolagi ne nakai la gahua ki ai. Ne mamate ai ke he magaaho fakamui.—Kenese 5:5.

31. Ko e heigoa e hala, ti ko e heigoa haana a fua mai ke he tau tagata?

³¹ Ne fanafanau ai a Atamu mo Eva he mole atu e veveliaga ha laua ke he fakamailoga he mitaki katoatoa. Ko e tau tagata oti he vaha nei kua tutupu mai he nakai katoatoa e mitaki, ti ko e mena haia ne mamate ai. Ne taha e tagata ne tohia e Tohi Tapu ne fakamaama mai ai ke he tau kupu nei: “Tuga ni he hoko mai ai e hala ke he lalolagi ke he tagata tokotaha, ko e mate foki ha ko e hala, ti kua hoko mai ai e mate ke he tau tagata oti kana, ha kua hala e tau tagata oti kana.” Ko e heigoa e “hala” nei? Ko e mokulu mai he fakamailoga he mitaki katoatoa po ke mena katoa. Ne nakai fiafia e Atua ko Iehova ke toka ha mena moui po ke ha mena ne nakai mitaki katoakatoa. Ha kua moua he tau tagata oti e hala mo e nakai mitaki katoatoa mai he tagata fakamua ko Atamu, “ka kua kautu e mate” ki a lautolu. (Roma 5:12, 14) Kua mate e tagata kua hala, ko e mate taha ia ni ne hoko ke he tau manu.—Fakamatalaaga 3:19-21.

32. Fakamaama fefe he Tohi Tapu e mate ne moua mai ai e tautolu?

³² Ko e heigoa e “mate” nei? Ko e moui e taha faahi he mate. Ne tuku age he Atua ke he tagata e amaamanakiaga ko e moui tukulagi kaeke ke omaoma. Ka e taha e mena, ne nakai omaoma a ia, ti ko e fakahala ko e mate, nakai iloa ha mena taha, nakai moui. Ne nakai fai talahauaga e Atua ke uta e moui he tagata ke he taha kautu fakaagaga po ke “afi tote” kaeke ke nakai omaoma ti mate. Ne kua fita he talahau e ia e fakahala: “To mate ai ni a koe.” Ko e Tiapolo keli tagata ne fakavai pehe: “Nakai ni mamate a mua.” (Kenese 2:17; 3:4; Ioane 8:44) Kua moua he tau tagata oti e mate mai ia Atamu.—Fakamatalaaga 9:5, 10; Salamo 115:17; 146:4.

33. (a) Ko e heigoa e amaamanakiaga fulufuluola ne tatali ia ma e tau tagata mo e lalolagi nei? (e) Ko e heigoa e tau mena tolu ia ne mua atu e aoga ne puhala mai aki e kautu a Iehova ha ko e haana a Tama?

³³ Ti nakai kia fai amaamanakiaga ma e tau aho ne toe e tagata ka mate? Kua ha ha i ai e amaamanakiaga mitaki lahi! Ne fakakite mai he Tohi Tapu e finagalo he Atua ke he lalolagi parataiso ma e tau tagata oti, fakalataha ai foki mo lautolu ne kua mamate, to nakai fai kaumahala. Ne pehe a Iehova: “Ko e lagi ko e haku a nofoaiki haia, ko e lalolagi ko e haku a fakatuaga hui haia.” “To fakalilifu foki e au e mena ke tu ai haku a tau hui.” (Isaia 66:1; 60:13) Mai he haana a fakaalofa hofihofi, ne fakafano mai e Iehova haana a Tama, ko e Kupu, ke he lalolagi nei, ke moua ai he tau tagata e moui. (Ioane 3:16; 1 Ioane 4:9) Kua ha ha i ai tolu e tau mena aoga lalahi kua lata ke fakatutala a tautolu ke he magaaho nei mo e tau mena ka kautu ai a Iehova ha ko e haana a Tama, ne higoa ai pehe (1) moua ai e fakahaoaga mai he malōlo he mate; (2) ko e fakaliliu tutu mai ke he momoui a lautolu ne mamate; mo e (3) ko e fakatu e fakatufono mitaki katoatoa ki luga he tau tagata oti.

Fakahaoaga Mai he Mate

34, 35. (a) Ko e ha e fe e puhala taha ia ke fakahao mai e tagata mai he mate? (e) Ko e heigoa e lukutoto?

³⁴ Mai he tau vaha i tuai, ko e tau perofeta he Atua ne fakakite ha lautolu a falanakiaga, nakai ke he moui tukulagi he tagata, ka ko e amaamanakiaga he Atua ke “fakamoui e au a lautolu mai he mate.” (Hosea 13:14) Ka e maeke fefe he tagata ke hao mai ai he tau liliaga he mate? Ko e fakafiliaga katoatoa e mitaki ha Iehova ne lata ia ke totogi e ‘moui ke he moui, mata ke he mata, nifo ke he nifo.’ (Teutaronome 19:21) Ti mai he mena nei, ha ko Atamu ne moua mai ai e mate ke he tau tagata oti ha kua pauaki e nakai omaoma ke he Atua mo e fakagalo e moui mitaki katoatoa he tagata moui, ti ko e taha tagata moui mitaki katoatoa ka hukui ia a Atamu ke totogi e haana a moui mitaki katoatoa, mo e fakatau mai e mena ne galo ia Atamu.

³⁵ Ko e fakatufono tonu ke totogi e ‘mena ke he mena’ ne talia auloa ai ke he tau fakamauaga tala tuai. Ko e talahauaga ne fa mahani mau ki ai ko e “totogi he lukutoto.” Ko e heigoa e lukutoto? Ko e “totogi” ke liuaki mai aki e tagata po ke taha mena mai he tagata ne toka ai e tagata po ke mena ia ke he taofiaga. Ti pihia la e tau pagota he tau felakutaki po ke tau fekafekau ne pehe ko e lukutoto ka fakahao mai ke tau tui aki e manamanatuaga kua aoga . . . Ko e mena ne tau tui po ke feuta aki ke totogi ke he tau magafaoa ne ua e lukutoto.”c Tali mai he hala a Atamu, kua tuga e tau pagota he tau felakutaki po ke tau fekafekau, kua lili ai ke he nakai mitaki katoatoa mo e mate. Ke fakahao a lautolu, kua lata ke ha ha i ai e lukutoto. Ke nakai ha ha i ai ha taufetoko ke he magaaho nei po ke ke he magaaho i mua ke he tonu he totogi he lukutoto, kua lata ni ke lukutoto taha moui mitaki katoatoa, ko e pehe a ia, ko e mena ne fetataiaki ai mo Atamu.

36. Foaki mai fefe e Iehova e moui mitaki katoatoa mo Lukutoto?

³⁶ Ka e taha e mena, to moua mai i fe e moui mitaki katoatoa ia? Ko e tau tagata oti, na tutupu mai ai ia Atamu ne nakai mitaki katoatoa, ti fanau mai mo e nakai mitaki katoatoa. “Nakai fakai ke maeke ia taha ia lautolu ke fakafua e matakainaga hana, po ke ta atu ke he Atua e palepale māna.” (Salamo 49:7) Ko e tali ke he manako, ko Iehova, ne fakaohooho ai he haana a fakaalofa hofihofi ke he tau tagata, ne foaki mai e ia haana a Tama “uluaki” fakahele ke eke ia mo lukutoto. Ne hiki e ia e moui mitaki katoatoa he Tama fakaagaga nei, ko e Kupu, ke he manava he tama fifine tote Iutaia, ko Maria. Ne fatu e fifine fuata ti fanau e tama tane, ne fakahigoa ko “Iesu.” (Mataio 1:18-25) Ko e Tufugatia he moui ne maeke ai e mana mitaki lahi nei.

37. Fakakite fefe e Iesu e haana a fakaalofa ma e tau tagata oti ne manako ke he moui?

³⁷ Ne lahi ai a Iesu, ti foaki e ia a ia ki a Iehova, mo e papatiso. Ne foaki he Atua e pule ke taute e ia haana a finagalo. (Mataio 3:13, 16, 17) Ha kua moua mai e moui tino tagata ha Iesu he lagi ti mitaki katoatoa a ia, ti maeke a ia ke lukutoto e moui mitaki katoatoa ia, fakaaoga e mena ia ke fakahao mai e tau tagata mai he mate. (Roma 6:23; 5:18, 19) Tuga ne talahau e ia: “Kua hau au kia moua e lautolu e moui, kia moua lahi ai ni.” “Nakai mua ni e fakaalofa he taha ke he fakaalofa nai, kia tuku atu e taha hana moui ke hukui aki hana tau kapitiga.” (Ioane 10:10; 15:13) Ke he magaaho ne kelipopo e Satani a Iesu ke he akau fakatautau, ne talia e Iesu e mate mamahi nei, he iloa e ia ko e tau tagata ne tua to moua e moui ke he lukutoto ia haana.—Mataio 20:28; 1 Timoteo 2:5, 6.

Liuakiaga Mai he Moui

38. Liuaki mai fefe e Tama he Atua ke moua e moui, ti ko e heigoa e tau mena ke fakamooli aki e mena nei?

³⁸ Pete ni he keli he tau fi haana a ia, ko e Tama he Atua ne nakai galo e tonu haana ke he moui fakatagata ne mitaki katoatoa, ha kua tumau e mahani hakohako haana ke he Atua. Ka kua mate tuai ke he tukuaga, maeke fefe ia Iesu ke fakaaoga e mena uho nei, ko e tonu ke he moui fakatagata, ke lata ia ma e tau tagata oti? Ko e mena nei ne liu ai a Iehova taute ai e taha mana, ko e fakamua he vahega mena pihia. Ke he aho ke tolu aki ha Iesu ke he tukuaga, ne fakaliu tu mai e Iehova a ia mai he mate ke he mena fakaagaga ke moui tukulagi. (Roma 6:9; 1 Peteru 3:18) Ke fakamatapatu aki e taofi ke he liliu tutu mai, ke he tau magaaho kehekehe ne liu fakatino tagata a Iesu ti fakakite ke he haana a tau tutaki, ke he taha magaaho ko e molea e 500 ha lautolu. Ne nakai fai ia lautolu pihia foki ni e aposetolo ko Paulo ke he magaaho fakamui ne pouli e tau mata ke he fakakiteaga lilifu ha Iesu, ne nakai fai fakauaua ke he mana he haana a liu tu mai.—1 Korinito 15:3-8; Gahua 9:1-9.

39. (a) Fakaaoga fefe e Iesu e aoga he poa haana, mo e ki a hai fakamua? (e) Ko e heigoa foki e mana lahi ne vagahau a Iesu ki ai?

³⁹ Mole atu e 40 e tau aho ko Iesu ne liu tu mai ne liu hake a ia ke he Atua i luga he lagi, mo e foaki age e aoga he haana lukutoto mitaki katoatoa mo fakahaoaga he tau tagata. “Ka ko ia, kua eke e ia e poa taha mo e tau hala, ti nofo tukulagi ai a ia ke he fahi matau he Atua. Kua fakatalitali atu ai a ia, ato eke a lautolu kua fai fi kia ia mo fakatuagave haana. (Heperu 10:12, 13) Ko lautolu fakamua ka fakahao he lukutoto nei ko e “fuifui mamoe gahoa” he tau Kerisiano fakamooli ne “ha ia Keriso.” (Luka 12:32; 1 Korinito 15:22, 23) Ko lautolu ia nei ne “fakafua mai he tau tagata,” ti ke he liliu tutu mai to eke a lautolu mo tau agaga fakalataha mo Keriso ke he lagi. (Fakakiteaga 14:1-5) Ka e kua e tau tagata tokologa ne mamate ke he tau tukuaga? Ke he magaaho ne moui a ia ke he lalolagi, ne pehe a Iesu kua tuku age he matua haana e pule ke fakafili mo e foaki mai e moui. Ne lafi atu a ia: “Aua neke ofo a mutolu he mena ia, ha ko e mena hoko ke he aho ke logona ai ke he hana leo a lautolu katoa ha he tau [tukuaga he fakamanatuaga, NW], mo e o mai ai . . . to tutu mai ke he moui.” (Ioane 5:26-29) To liuaki mai e tau mena nei ke he moui ke he lalolagi Parataiso.

40, 41. (a) Fakamaama fakatonu e kakano he “liliu tutu mai.” (e) Ko e ha e mena ne tua ai a tautolu ke he maveheaga he Atua ke he liliu tutu mai?

⁴⁰ Mailoga e tau kupu a Iesu, “Aua neke ofo a mutolu he mena ia.” Ka e pete ni he pihia, maeke fefe e taha kua leva e mate ke hao mai he mate mo e liuaki mai ke he moui? Nakai kia kua liu haana a tino ke he efuefu. Ko e falu a vala ne taute aki e tino ia kua fakaaoga ai he falu a mena momoui, tuga e tau akau mo e tau manu. Ka e taha e mena, ko e liliu tutu mai to nakai liuaki mai e tau mena taha ia ne taute aki e tino. Ko e kakano to liu tufugatia he Atua e tagata taha ia ni, mo e haana a tau aga fakamua. To taute e ia e tino foou mai he kelekele, mo e tuku e ia ke he tino ia e tau mahani, tau aga, tau manamanatuaga, ko e aga he moui he tagata to hoko e mate ki a ia.

⁴¹ Ne liga mahani a koe mo e fale haau ne manako lahi a koe ki ai ne vela hifo he afi. Ka e taha e mena, mukamuka ia koe ke liu talaga pihia ni ke tatai mo e fale ia ha ko e mena mauloto e koe e tau mena oti ke he haau a manamanatuaga. Ti ko e mooli, ko e Atua ko e kamataaga he tau manamanatuaga to maeke ke liu tufugatia e tau tagata ne toka e ia ke he haana a manamanatuaga ha ko e fakaalofa haana ki a lautolu. (Isaia 64:8) Ko e mena haia ne fakaaoga ai he Tohi Tapu e talahauaga ko e “tukuaga he fakamanatuaga.” Ka hoko ke he magaaho he Atua ke liuaki mai a lautolu ne mamate ke liu ke momoui foki, to taute e ia e mana ia, tuga ni ne taute e ia e mana he tufugatia e tagata fakamua, ko e keheaga ke he magaaho ia ha kua tafeliuaki a ia ke taute pihia e tokologa.—Kenese 2:7; Gahua 24:15.

42. Ko e ha e moui tukulagi ke he lalolagi to maeke ai mo e to fakamooli?

⁴² To liuaki mai he Atua e tau tagata ke liliu ke momoui, mo e amaamanakiaga ke nakai liliu foki ke mamate kehe mai he lalolagi. Ka e maeke fefe ke moui tukulagi ke he lalolagi? To maeke mo e to fakamooli ha ko e finagalo mo e amaamanakiaga tapu mai he Atua. (Ioane 6:37-40; Mataio 6:10) Ko e kakano ni he mate e tagata mai he lalolagi he vaha nei ha ko e mate ne moua mai ia Atamu. Ka e taha e mena ka manamanatu ke he tau mena loga kehekehe mo e fulufuluola ke he lalolagi ne amaamanaki e tagata ke fiafia ki ai, a ko e ku ha a ia ke he tote mai he teau e tau tau he moui he tagata? Ke he magaaho ne foaki ai e lalolagi nei ke he tau fanau he tau tagata, ne amaamanaki e Atua ke moui loa e tagata ke fiafia ke he lilifu he Haana a tau mena ne Tufugatia, nakai ke he teau ni e tau tau, po ke afe, ka ko e tukulagi!—Salamo 115:16; 133:3.

Ko e Fakatufono Mitaki Katoatoa he Mafola

43. (a) Ko e ha e mena ne lata ai ke fai fakatufono mitaki katoatoa? (e) Ko e heigoa e amaamanakiaga ha Iehova ke he mena nei?

⁴³ Ha kua tiaki he tau mamatua fakamua ha tautolu e fakatufono he Atua, ko e fakatufono he tau tagata kua nonofo ai ki lalo he pule ha Satani. Ko e mena haia ne ui ai he Tohi Tapu a Satani ko e “atua he lalolagi nai.” (2 Korinito 4:4) Ko e tau felakutaki, ko e tau mahani vale, ko e tau mahani nakai fakamooli, mo e tau fakatufono hikihiki fano he tagata ke fakamooli aki a ia. Ko e League of Nations mo e Kautu Kau Fakalataha ne kaumahala ke tamai e mafola mai he mena nakai maopoopo. Kua tagi e tau tagata ke moua e fakatufono he mafola. Nakai kia tonu ke he Tufugatia, ne amaamanaki ke liuaki mai e Parataiso ke he lalolagi, kua lata foki ke moua mai e fakatufono mitaki katoatoa ma e Parataiso ia? Ko e mena tonu ia ni ne amaamanaki a Iehova ke taute. Ko e Patuiki ka hukui a Ia ke he fakatufono ia ko e haana a “Iki he Mafola,” ko Iesu Keriso, mo e to “nakai fai mena ke liu mai ai e lilifu he hana a pule, mo e mafola he hana a pule.”—Isaia 9:6, 7.

44. (a) To toka i fe e fakatufono nei? (e) Ko hai a lautolu i loto he fakatufono nei?

⁴⁴ Ne fakakite mai he Tohi Tapu ko e fakatufono mitaki katoatoa ia to taute ia ki luga he lagi. Mai he matakavi tokoluga mo e aoga nei, to maeke he Patuiki ko Iesu Keriso ke pule mo e kautu mo e tututonu ke he lalolagi oti. Ke lafi atu ki ai, to ha ha ia ia e falu ke pule fakalataha mo ia ke he fakatufono nakai kitia ia ke he lagi. Ne fifili mai a lautolu nei mai he tau tagata ne tua, ko lautolu ne mumui ki a Iesu mo e tumau mo ia ke he tau kamatamata mo lautolu ia ne pehe a ia ki ai: “Tuga ne kotofa mai he haku a Matua e kautu kia au, ke pihia foki he kotofa e au kia mutolu.” (Luka 22:28, 29) Ko e toko gahoa ni mai he lalolagi he tau tagata ne fifili mai ke pule mo Iesu Keriso ke he lagi. Ko e tatai ni e mena nei mo e tau motu he vaha nei ne toko gahoa ni ne fifili ke pule i loto he paliamene. Ne fakakite ai he Tohi Tapu to ha ha i ai mo Iesu Keriso e 144,000 ke pule fakalataha mo ia. Ti ko e Kautu he Atua, po ke fakatufono he lagi to ha ha i ai a Keriso Iesu mo e 144,000 e tau tagata mai he lalolagi ka uta ia ke he lagi. (Fakakiteaga 14:1-4; 5:9, 10) Ka e kua e lalolagi? Ne talahau he Salamo 45:16 ko e Patuiki ka kotofa e tau “iki ke he lalolagi oti.” Ko e tau tagata e tau “iki” ia, po ke tau fekafekau pule he fakatufono ka kotofa mai he lagi ha ko e ha lautolu a fakatapuaga hokulo ke he mahani tututonu.—Fakatatai mo e Isaia 32:1.

45, 46. (a) Ko e heigoa e matapatu he gahua fakamatala ha Iesu ke he lalolagi? (e) Ko e ha ne nakai fakatu fakaave ai e fakatufono mitaki katoatoa? (i) Ko e mua atu fefe e tau 1914 V.N. ke he tau perofetaaga mo e tau mena tutupu he lalolagi?

⁴⁵ A fe mo e fefe e fakatuaga he fakatufono mitaki katoatoa? Ke he magahala ne ha ha i ai a Iesu ke he lalolagi nei, ko e Kautu ni e matapatu he haana a gahua fakamatala. Mataio 4:17; Luka 8:1) Ka e taha e mena, ne nakai fakatu e ia e Kautu ke he magahala na, ti nakai ke he haana a liu tu mai. (Gahua 1:6-8) Pihia foki ni ke he magaaho ne liu hake a ia ke he lagi, ne fakatali foki ni a ia ke he magaaho ke kotofa ai e Iehova. (Salamo 110:1, 2; Heperu 1:13) Ne fakakite mai he tau perofetaaga he Tohi Tapu ne hoko mai e magaaho kotofa ia ke he tau 1914 V.N. Ka e taha e mena, to hūhū ai e taha, ‘Ka e nakai ko e fakatufono mitaki katoatoa, nakai kia ko e 1914 ne kamata ai e tupu ki mua e tau matematekelea he lalolagi?’ Ko e mooli mo e tonu haia! Ne ha ha i ai e matutakiaga he hauaga he Kautu he Atua mo e tau matematekelea he tau mena tutupu ke he vaha nei, ka kitia e tautolu ke he magaaho ia.

⁴⁶ Ke he 35 e tau tau to hoko ke he tau 1914, ko e The Watchtower (Ko e Kolo Toko) (ko e taha na pepa lotu ke he magaaho nei ne kua lahi e tufatufa ke he lalolagi) ne kua tuhi tonu ke he tau 1914 ko e tau ne fakamailoga ke he tau perofetaaga he Tohi Tapu. Ne kamata fakamooli e tau perofetaaga nei ke he tau 1914. Ko e taha mai ia lautolu nei ko e perofeta ha Iesu ne vagahau ke he 1,900 e tau tau kua mole hagaao ke he “fakamailoga” ka kitia ai ke he vaha he fakaotiaga mo e ko e fakamooliaga he haana a liu haele mai ne nakai kitia mo e malōlo fakapatuiki. Ke he tali haana ke he hūhū nei he tau aposetolo hagao ia ke he “fakamailoga,” ne pehe a ia: “Ha ko e mena to laga e taha motu ke he taha motu, ko e taha kautu ke he taha kautu; to ha ha i ai e tau hoge, mo e tau tatalu, mo e tau mafuike ke he taha mena mo e taha mena. Ko e tau mena oti ia ko e kamataaga ia he tau mena matematekelea.” (Mataio 24:3, 7, 8) Ke he fakamooliaga tonuhia, ne kamata e tauaga fakamua he lalolagi he tau 1914, ko e moumouaga kua fakalahi fitu e lahi ke he 900 he tau ke he 2,500 e tau tau fakamua! Ko e kamataaga he tau matematekelea ne matutaki ai tali mai he magahala ia. Lauia nakai a koe ke he tau fua ha ko e moumouaga he tau, ko e tau hoge, po ke tau mafuike lalahi ne malaia ai e lalolagi tali mai he tau 1914? Kaeke kua lauia, kua eke a koe mo fakamooli ke he tau “fakamailoga” he vaha he fakahikuaga he lalolagi nei.—Tanielu 12:4.

47. Ko e tupu fetui fefe ke he vaha nei e tau mena ke fakamooli aki e “tau fakamailoga”?

⁴⁷ Ko e “kamataaga he tau mena matematekelea” kua loga lahi ke he Tauaga ke Ua aki he Lalolagi, kua fakalahi fa e moumouaga ke he Tauaga Fakamua, ti matutaki ke he vaha he malōlo niukilia, ko e fakamooliaga he perofetaga ha Iesu ne talahau: “Ha he lalolagi foki e matematekelea he tau motu ke he fakahakuhaku. . . . To mamate foki e tau tagata he matakutaku mo e talifaki ke he tau mena ke hohoko mai ke he lalolagi.” (Luka 21:25, 26) Ko e tupu tolomaki he matahavala mo e mahani kelea, ko e faliuliu mo e nakai omaoma he tau fanau, fakalataha mo e tupu lahi he gati he mahani atua mo e mahani kelea—ko e tupuaga he tau mena matakutaku nei ne perofeta mai ke fakamailoga e “tau aho fakamui” he lalolagi kelea nei.—2 Timoteo 3:1-5; Mataio 24:12.

48. Ko e tupu mai ia hai e tau matematekelea ke he lalolagi, ti ko e ha ne tupu lahi ai e tau 1914?

⁴⁸ Ka e taha e mena, kaeke kua fakatu e fakatufono he lagi he tau 1914, ati ko e ha e mena ne loga ai e tau mena matematekelea he lalolagi? Ko Satani ko e Tiapolo ne tupu mai ai e tau mena nei. Ko e magaaho ka moua e Keriso e malōlo he Kautu, ko e mena fakamua haana ka taute ko e fakafehagai tau mo Satani ke he lagi ne nakai kitia. Ko e mena ne tupu, ko Satani, “ko ia kua fakahehe e lalolagi oti,” kua liti hifo a ia mo e haana a tau agelu ke he lalolagi. Ha kua iloa e ia kua tata mai haana a moumouaga, ko e mena haia ne fakatupu ai e ia e tau matematekelea loga. Ko e “oi fakaalofa kia mutolu kua nonofo ke he fonua mo e tahi, ha kua hifo kia mutolu e tiapolo kua ita lahi, ha kua iloa e ia kua tote hana vaha.”—Fakakiteaga 12:7-9, 12.

49. (a) Ko e heigoa e mena ka tupu ki a lautolu ne “moumou e lalolagi”? (e) To taute fefe e Iehova e haana a “fifiliaga mena tonu” ke he tau motu?

⁴⁹ To fai fakaotiaga nakai e tau matematekelea nei? E!—ke he magaaho he fakatufono he lagi, ko e Kautu he Atua Mana, ka fakagahua ai ke “moumou ai foki a lautolu kua moumou e lalolagi.” (Fakakiteaga 11:18; Tanielu 2:44) To nakai liu e Atua ke fakaatā e tau malōlo fakatufono, tau Kerisiano fakavai, po ke taha ke moumou haana a tau gahua, ko e lalolagi, aki ha lautolu a tau kanavaakau fakaniukilia. Ka e tuga a ia ne fakailoa e ia: “Ha ko e [fifiliaga mena tonu, NW] kia au ke fakapotopoto ai e tau motu kehe, ke tutuuta ai e tau kautu, kia liligi atu e au ki luga ha lautolu haku a ita, ko e haku a ita lahi oti ni.” (Sefanaia 3:8) Ko Iehova mai ia Iesu, ka fakaaoga e tau malōlo he lalolagi ne pule a ia ki ai ke tamai aki e moumouaga ha lautolu he lalolagi ne mumui ki a Satani. To tupu ai e mena nei ke he lalolagi katoa tuga ni e Fakapuke ke he vaha ha Noa.—Ieremia 25:31-34; 2 Peteru 3:5-7, 10.

50. (a) Ko e heigoa a “Amaketo”? (e) Ko hai a lautolu ni ka hao mai ia i Amaketo?

⁵⁰ Ki loto he Tohi Tapu ko e moumouaga nei he tau kautu mahani kelea kua ui ia ko e tauaga he Atua ki Amaketo. (Fakakiteaga 16:14-16) Ko lautolu ni ne mahani molu, ko lautolu ne kumi a Iehova mo e haana a tututonu, ka fakahao mai ai i Amaketo ke he fakatokaaga mafola mo e foou he Atua. (Sefanaia 2:3; Isaia 26:20, 21) Hagaao ia ke he mena nei ne pehe ai e Tohi Tapu: “Ka ko e tau tagata mahani molu, to eke ma lautolu e motu; ti fakafiafia foki e lautolu a lautolu ha ko e monuina kua lahi.” (Salamo 37:11) To kamata e gahua lahi ke liuaki mai e Parataiso ke he lalolagi!

Ko e Fakaakoaga ke Huhū Atu ke he Parataiso

51. Ko e ha e mena kua lata ia koe ke gahuahua ai ke he magaaho nei?

⁵¹ Manako nakai a koe ke moui ke he Parataiso? Kaeke ko e ‘E’ e tali haau to fiafia ai a koe ke iloa ko e magaaho ne vagahau ai a Iesu ke he tau matematekelea he vaha nei mo e tau “fakamailoga” ke he moumouaga ia ka hoko mai, ne lafi atu ai e ia pehe, “nakai mole atu e hau nai, ato hohoko mai e tau mena oti ia.” Ko e falu he atuhau ne kitia e “kamataaga ia he tau mena matematekelea” ke he tau 1914 to momoui ke kitia e Parataiso ka liuaki mai ke he lalolagi. (Mataio 24:3-8, 34) Ka e taha e mena ko e mooli ha i ai e momoko ke he tau tagata tokologa ne o atu he puhala pu lahi ke he malaia. (Mataio 7:13, 14) Ko e toe tote lahi mahaki e tau magaaho ma lautolu ia ke hiki. Ko e fakaaue hā a ia ki a Iehova he foaki mai e poakiaga ke fai magaaho! Ha kua manako a Iehova ke moua e koe e moui, to lagomatai e ia a koe ke taute e tau lakaaga tonu.—2 Peteru 3:9; Esekielu 18:23.

52. Ko e heigoa haau kua lata ke taute ke tonu e fifiliaga ke he lotu?

⁵² Ko e manako mafiti haau ke he magaaho nei ko e lotomatala mooli. (1 Timoteo 2:4; Ioane 17:3) Moua mai i fe e koe e mena nei? To moua nakai he ha lotu noa ni he ha lotu? Ne pehe ai e falu ko e tau lotu oti ke takitaki atu ke he taha ni e foliaga, tuga ni e tau hala oti he mouga ne takitaki atu ke he tapunu he mouga. Ko e hehē ha a ia ha lautolu! Ke moua ai e puhala hako, ne fakaaoga he tau tagata toli mouga e tau mepe (map, Peritania) mo e totogi e lautolu e tau tagata fakakitekite. Ti pihia ni, na taha ni e lotu he mena mooli ke takitaki atu ke he moui tukulagi, ti manako ke he tau tagata hataki ke moua e mena ia.—Gahua 8:26-31.

53. (a) Ke moua aki e moui tukulagi, ko e heigoa haau kua lata ke matutaki ke taute? (e) Ko e heigoa e tau kamatamata mai ia Satani ne kua lata ia ko e ke kautu mai ai?

⁵³ Ko e tohi tote nei ne taute ai he tau Fakamooli a Iehova ke lagomatai aki a koe. Kua fita he lagomatai a koe ke maama e falu a mena fakamua he kupu mooli, pihia nakai? Ne nakai fai fakauaua kua fakamooli tuai e koe ko e tau matakupu kua fakamatapatu mai ni he tau Kupu mai he Atua. Ke he magaaho nei, ke fakatolomaki atu ke he haau a foliaga, kua lata ia koe ke matutaki ke fakaako. Tuga ni e tau fakaakoaga he tino kua lata ma e tagata ke moua aki taha tuaga ke he lalolagi, ti pihia foki ni e fakaakoaga faka-Tohi Tapu ke fakakoloa aki e tagata ke fakalataha ia mo e lalolagi ka fakahao ke moui ke he lalolagi Parataiso. (2 Timoteo 3:16, 17) To fakatauhele e Satani a koe ke totoko mai haau a tau kapitiga ki a koe po ke lali ke kamatamata a koe ke lotokai ke he tau mena moua he tino, po ke tau puhala kelea. Aua neke kaumahala ia Satani. Ko e haau a haohao mitaki mo e haau a magafaoa katoa kua falanaki ni ke he haau a kumikumi atu foki ke he Tohi Tapu.—Mataio 10:36; 1 Ioane 2:15-17.

54. Ko e heigoa foki e taha puhala fakaako ne foaki mai ai e Iehova ke he matakavi kaina haau?

⁵⁴ Ke lafi ke he matutakiaga nei haau ke kumikumi ke he Tohi Tapu, ne ha ha i ai foki e taha puhala ke fakaako. Ko e tau tagata ke he haau a matakavi ne fiafia ke he fakaakoaga faka-Tohi Tapu ne kua fakapotopoto fakalataha tumau ai ke he tau Fale Tuutaaga he Kautu ke he tau aoga. Ko lautolu oti ne fakalataha atu ne fakaako ai mai he Tohi Tapu mo e lali fakamooli ke eke a lautolu mo tau tagata mitaki. Ne mautali a lautolu ke fakafeleveia a lautolu ne o atu foou, mo e pehe, “O mai a, kia o hake a tautolu ke he mouga a Iehova, [ko e haana a fale ke tapuaki ai] . . . to fakaako mai foki e ia a tautolu ke he hana tau puhala, ti o ai a tautolu ke he hana tau puhala.” (Isaia 2:3) Ko e tau kakano mitaki he fakalataha ke he tau aoga Tohi Tapu ne fakamaama ia ke he Heperu 10:24, 25, ne totou ai pehe: “Kia manatu foki a tautolu ko e taha ke he taha, ke fakalagalaga ai e fakaalofa mo e tau gahua mitaki; Aua neke tiaki e fakapotopotoaga ha tautolu tuga ne mahani he falu, ka kia fefakamafanaaki; kia au atu ai foki he pihia ha kua kitia e mutolu kua tata tuai e aho.”

55. (a) Ko e heigoa e tau puhala ne kehe mai ai e fakapotopotoaga a Iehova mai he falu? (e) Kaufakalataha fefe e tau Fakamooli a Iehova ke nakai tuga e falu tagata?

⁵⁵ Ke he haau a fakalataha atu mo e fakapotopotoaga a Iehova, to kitia ai e koe e kehe lahi e matagi mai he falu a faituga mo e tau fakapotopotoaga he tau tagata. Ne nakai ha ha i ai ha kaiole tupe, nakai ha ha i ai ha vagahau kelea po ke taufetoko, mo e nakai fili tagata ha ko e tupu maiaga he magafaoa po ke tau tutuaga ke he tau tupe moua. Ko e mena ne kitia maali ai ke he tau Fakamooli a Iehova ko e fakaalofa. Ko e mena fakamua, ne fakaalofa a lautolu ki a Iehova, mo e mena ke ua aki, ne fakaalofa a lautolu ke he tau tagata. Ko e tau fakamailoga he tau Kerisiano mooli e tau mena nei. (Mataio 22:37-39; Ioane 13:35) Kua lata ke fakalataha atu ke he ha lautolu a tau aoga mo e fakamooli ni e koe e tau mena nei. To nakai fai fakauaua to nava ai a koe ke he ha lautolu a fakalataha. Ne molea e tolu e miliona e tau Fakamooli a Iehova ke he lalolagi katoa ke he tau motu ne 200. Ka e taha e mena, ko e tau Fakamooli ke he lalolagi katoa ne mumuitua ni ke he taha e fakaholoaga he tau aoga. Ha kua taute ai e tau tohi ke he taha e magaaho ke he tau vagahau kehekehe, ke he tau aoga ha lautolu ke he tau faahi tapu takitaha ko e laulahi he tau Fakamooli a Iehova he lalolagi katoa ne fakaako ia ke he taha ni e matakupu mai he tau Tohi Tapu ke he tau matahola gahoa ni mai he taha matahola. Ko e taha he fakapotopotoaga a Iehova ko e mana ke he magahala mavehevehe nei he lalolagi.

56. (a) Ko e heigoa e tau fakamonuinaga ka moua ai e koe ha ko e fakalataha atu ke he fakapotopotoaga a Iehova? (e) To fefe a koe ke he tau mena vihi ka tutupu mai ai? (i) Ko e ha ne aoga lahi ai ki a koe ke fakatapu haau a moui ki a Iehova?

⁵⁶ Ha ko e haau a fakalataha tumau mo e tau tagata a Iehova, kua lata ia koe ke fakatapulu a koe ke he “tagata fou” mo e gahua ke he tau fua he agaga he Atua—“fakaalofa, ko e fiafia, ko e mafola, ko e fakauka, ko e totonu, ko e mahani mitaki, ko e tua, ko e mahani molu, ko e manako fakalatalata.” (Kolose 3:10, 12-14; Kalatia 5:22, 23) To tamai he tau mena nei ki a koe e hokulo he makona he haau a tau manako. To ha ha ia koe e tau mena vihi ka feleveia ai mai he taha magaaho ke he taha magaaho ha ko e momoui ke he lalolagi matahavala mo e ha ha i ai foki ia koe e nakai mitaki katoatoa. Ka e to lagomatai e Iehova a koe. Ne fakamalōlo mai he haana a Kupu ki a lautolu ne lali fakamooli ke fakafiafia a ia: “Aua neke fakaatukehe a mutolu ke he taha mena taha; ka kia fakailoa atu ke he Atua e tau manako ha mutolu ke he tau mena oti kana ke he liogi, mo e ole, katoa mo e fakaaue. Ko e monuina foki mai he Atua kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai, to leveki ai e tau loto ha mutolu, katoa mo e tau manatu ha mutolu kia Keriso Iesu.” (Filipi 4:6, 7) To toho he fakaalofa a Iehova a koe, ti manako a koe ke fekafekau ki a ia. To fiafia lahi e tau Fakamooli a Iehova ke fakakite atu ki a koe ke fakatapu haau a moui ke he Atua fakaalofa nei mo e eke ia mo taha he haana a tau fakamooli kua fakamonuina. (Salamo 104:33; Luka 9:23) E, ko e fakamonuinaaga mooli. Ki a manamanatu la! Ha ko koe ko e tagata tapuaki ki a Iehova, to maeke ia koe ke lali atu ke he foliaga he moui tukulagi ke he parataiso he lalolagi nei.—Sefanaia 2:3; Isaia 25:6, 8.

57. (a) Ke he fakatokaaga foou, ko e heigoa e vahaloto tata ia he Atua mo e tau tagata? (e) Ko e heigoa e falu a fakamonuinaaga ka fiafia ai a koe ki ai ke he magahala ia?

⁵⁷ Kia matutaki a ke kumikumi mo e tupu ke he fakaalofa mo e fakaaue ke he Atua ko Iehova, haana a Tama, mo e fakatufono tututonu ke he lagi. Ke he fakamaamaaga ke he fakatufono he Atua mo e tau fakamonuinaaga ka foaki mai ai ma e tau tagata, ne pehe mai e tau perofetaaga he Tohi Tapu: “Kitiala, kua fakalataha mo e tau tagata e fale uta fano he Atua, to nofo a ia mo lautolu; to eke a lautolu mo motu hana, to ha ia lautolu e Atua ni.” Ko e “Atua ni” ne mua atu e tokoluga ke he pule lotokai, moumou he tagata he vaha nei, to tata lahi ai tuga ni e Matua totonu ki a lautolu oti ne fakaalofa mo e tapuaki ki a ia ke he fakatokaaga foou. Ko e mooli, to ha ha i ai e taha ni e lotu, ko ia ne tapuaki mo e mooli ke he Atua ko Iehova, ko e haana a tau tagata ne tapuaki ki a ia to fiafia ke he vahaloto tata he tau fanau ke he Matua. To fakakite e ia a ia ko e Matua fakaalofa! “To holoholo kehe he Atua e tau hihina mata oti mai he tau mata ha lautolu; ti nakai tuai fai mate, po ke fakatutuku, po ke tagi, ti nakai tuai fai matematekelea; ha kua mole atu e tau mena fakamua.”—Fakakiteaga 21:3, 4.

58. Ko e ha e mena to fakamooli ai e koe, to maeke ia Iehova ke ‘fakafou e tau mena oti’?

⁵⁸ Ti ko e mana lahi ia ke fakatu e parataiso ke he lalolagi ki lalo hifo ke he fakatufono he lagi ne mitaki katoatoa ka fakamooli ai. Ko e mena mooli tuga ni e laa ne hake mo e to ke he tau aho oti. Ha ko e tau maveheaga he Atua ko Iehova, ko e Tufugatia he lagi mo e lalolagi “kua moli mo e fakamoli ia.” Ko ia ne fakailoa mai he haana a nofoa iki he lagi: “Kitiala, kua fakafou tuai e au e tau mena oti.”—Fakakiteaga 21:5.

Ka liliu ke manamanatu ke he tohi nei, to tali fefe e koe e tau huhū nei?

Ko e ha e fe e tau mena ne mua ue atu ai ke mailoga ke he Tohi Tapu?

Ko e heigoa haau ne fakaako hagaao ia ke he Atua?

Ko hai a Keriso Iesu?

Ko hai a Satani ko e Tiapolo?

Ko e ha ne toka leva ai he Atua e mahani kelea?

Ko e ha ne mate ai e tagata?

Ko e heigoa e tuaga he tagata ka mate?

Ko e heigoa e lukutoto?

I fe mo e fefe e liliu tutu mai?

Ko e heigoa e Kautu, mo e ko e heigoa haana ka fakakatoatoa?

Ko e heigoa e tau “fakamailoga” he “fakaotiaga he lalolagi”?

To tauteute fefe a koe ma e moui tukulagi ke he Parataiso?

[Tau Matahui Tala]

[Tau Fakatino he lau 13]

Ko e mena tufugatia, ko e mua atu e tokoluga he tagata ke he tau manu

[Fakatino he lau 18]

Ne tatai a Iesu mo e tagata mitaki katoatoa ko Atamu