Vala 3
Maeke ke Iloa Fefe e Tautolu kua Fai Atua
1, 2. Ko e poakiaga fe kua lagomatai a tautolu ke iloa tonu kua ha ha i ai e Atua?
KO E taha puhala ke kitia tonu ko e mena fai Atua ko e fakagahuahua e poakiaga mitaki nei kua fakave: Ko e heigoa kua taute kua lata ke ha ha i ai e tagata taute. Ko e uka he mena ne taute, kua lata e tagata taute ke lahi e makaukau.
2 Ke he fakatai, onoono viko la ke he kaina hau. Ko e tau laulau, tau nofoa, tau laulau tohitohi, tau mohega, tau pani, tau kapiniu lapalapa, mo e falu he tau mena kua fakaaoga mo kai kua lata ke ha ha i ai e tagata taute, ti taute foki e tau kaupa, tau timeni, mo e tau alofale. Ti, ko e tau mena ia kua mukamuka lahi ke taute. Ha ko e tau mena mukamuka kua lata ke ha ha i ai e tagata taute, nakai ki a kua fakapapahi ko e talagaaga uka he tau mena kua lata ke ha ha he tagata taute e lahi foki he lotomatala?
Ko e Lalolagi Ofoofogia Katoatoa ha Tautolu
3, 4. Lagomatai fefe he lalolagi katoa a tautolu ke iloa ko e mena moui e Atua?
3 Ko e tula kua lata ke ha ha i ai e tagata taute tula. Ko e heigoa ha tautolu a talagaaga uka lahi ue atu ke he fakatokaaga ne gahua ha ko e la, mo e La mo e hana a tau palaneta kua viko takai ia ia mo e tonu ke he tau sekone he taha senetenari ke he taha senetenari? Ko e fakatokatokaaga fetu ofoofogia ne nonofo ai a tautolu kua fakahigoa ai ko e Matakau Fetu, mo e kua molea ai e 100 piliona he tau fetu? Kua fa tu nakai a ko e he po mo e fakateu hake ke he tau Matakau Fetu? Kua nava nakai a koe? Ti manamanatu ke he lalolagi katoatoa ke he lahi mahaki ne kua ha ha i ai e piliona he tau fetu he fakatokatokaaga he tau fetu kua nakai maeke ke talahau tuga e Matakau Fetu ha tautolu! Pihia foki, ko e tau tino he lagi kua falanaki ke he ha lautolu a tau gahuagahuaaga he taha senetenari ke he taha senetenari kua ha ha ia lautolu e fakatataiaga ke he tau valavala tula tonu.
4 Kaeke ko e tula, ko e mena mukamuka lahi, kua fakakite mai ko e fai tagata taute tula, moli ko e talagaaga uka lahi ue atu mo e lalolagi ofoofogia katoatoa fakakite mai ko e fai tagata fakatokatoka mo e tagata taute. Ko e mena haia ne uiina he Tohi Tapu a tautolu ke ‘hahaga hake a ki luga mo e kitekite ā tautolu,’ mo e liu ai huhu: “Po ko hai ne eke e tau mena nai?” Ko e tali: “Kua takitaki mai [he Atua] ha lautolu a tau kau kua totou, ti ui e ia a lautolu oti ke he tau higoa ha lautolu, ko e hana malolo lahi mo e hana mana lahi; nakai ni galo taha ia lautolu.” (Isaia 40:26) Pihia, ko e lalolagi katoatoa kua kaitalofa e moui ke he mena nakai kitia, takitaki, he malolo lotomatala—ko e Atua.
Fakatokatoka Fakamitaki e Lalolagi
5-7. Ko e heigoa e tau mena moli he lalolagi kua fakakite ko e mena fai Tagata Fakatokatoka?
5 Ko e lahi he kumikumi he tau saienetisi ke he lalolagi, kua lahi he mailoga e lautolu kua fakatokatoka fakamitaki ai ma e nonofoaga he tau tagata. Kua lata tonu ni e mamao mai he la ke moua e maama mitaki mo e vevela. Ke he tau tau takitaha kua fano viko ai he la, mo e lata tonu ne maviloaga, taute ai e tau vaha ke lata ai mo e tau valavala loga he lalolagi. Ko e lalolagi kua pihia foki kua mavilo ni ke he hana a matapotu laga 24 he matahola, foaki tumau ai e tau aho mo e po. Kua ha ha i ai foki e matagi kua ha ha i ai e hako e fiofioaga he tau matagi kehekehe ke maeke ia tautolu ke fafagu mo e puipui mai he matagi kelea mai he lalolagi kehe. Kua ha ha i ai foki e hagahaga mitaki he vai mo e kelekele ke to ai e tau mena kai.
6 Ka nakai fai fua pihia, mo e falu, ke gahuahua auloa, to nakai maeke ke fai moui. Ko e tau mena pakia mai noa ni kia e tau mena ia? Ne fakakite mai he Science News (Tala Fakasaiene): “Kua tuga kua eke e mena ke pehe ko e tuaga pauaki ia mo e tuaga ke lata tonu kua uka lahi ke tupu mai ha ko e nakai fai fakatokatokaaga.” Nakai, nakai pihia a lautolu. Kua putoia a lautolu he fakatokatoka kakano lahi he Tagata Fakatokatoka mitaki mua ue atu.
7 Kaeke ke fano a koe ke he fale mitaki mo e kitia kua ha ha i ai e loga he tau mena kai kua ha ha i ai e mafana mitaki mo e matagi hahau, mo e ha ha i ai e pamuaga vai mitaki ke he vai, ko e heigoa hau ka fakaoti aki? Ko e tau mena oti ia ki a kua o mai ni e lautolu? Nakai, kua moli kua fakaoti e koe, ko e tagata lotomatala kua fakatokatoka mo e taute aki e levekiaga lahi. Ko e lalolagi foki kua fakatokatoka mo e taute aki e levekiaga lahi ke maeke ke foaki e mena ne manako e tau tagata ki ai, mo e lahi mahaki e uka he talagaaga mo e puke he tau mena loga nakai tuga falu fale.
8. Ko e heigoa foki ne ha ha i ai he lalolagi kua fakakite he Atua e fakaalofa hana ki a tautolu?
8 Pihia foki, manamanatu la ke he numela he loga he tau mena kua lafi ke he kolikoli ke he moui. Onoono ke he fakatuaga keu kua ha ha i ai e tau fiti fulufuluola kehekehe mo e ha lautolu a tau manogi mahofi kehekehe kua ha ha i ai e olioli he tau tagata. Ti ha ha i ai e tau mena kai kehekehe kua humelie ke he ha tautolu a kamata. Kua ha ha i ai e tau vao uhi, tau mouga, tau vailele, mo e falu a tufugatia mitaki ke onoono ki ai. Ti, pihia foki e fulufuluola he toaga la ke fakatupu ha tautolu a olioli he moui? Mo e hakeaga he tau manu, kua nakai kia kolikoli a tautolu ke he tau mena fulufuluola tuai mo e tau mena momoui fulufuluola ko e tau punua kuli, tau punua pusi, mo e falu a punua manu ikiiki? Ti ko e lalolagi kua foaki loga e kolikoliaga fakaofo nakai ko e tau mena ke fakatumau aki e moui. Ko e tau mena nei kua fakakite ko e lalolagi kua fakatokatoka aki e leveki fakaalofa, mo e tau tagata he manamanatuaga, ti nakai ke moui hokoia ni ka e ke olioli ke he moui.
9. Ko hai ne taute e lalolagi, mo e ko e ha ne taute ai e ia?
9 Ti ko e mena ia, ko e kakano mitaki he fakahikuaga ke fakakite ko e Foaki he tau mena oti nei, tuga he talahau he tagata tohi Tohi Tapu ne pehe hagaao ke he Atua ko Iehova: “Ne eke e koe e lagi mo e lalolagi.” Ma e kakano fe? Ne foaki e ia e tali he fakamaama e Atua ko e “tufugatia e lalolagi mo e eke ai; ko ia ne fakamau ai a ia; nakai eke noa ai e ia, ne eke e ia ke nonofo ai e tau tagata.”—Isaia 37:16; 45:18.
Ko e Ofoofogia he Tegatega Moui
10, 11. Ko e ha e tegatega moui kua ofoofogia lahi?
10 Ko e heigoa he tau mena momoui? Nakai kia lata ke ha ha i ai ha tagata taute? Ma e fakatai, manamanatu la ke he falu mena gahoa kua ofoofogia he tau mena he tegatega moui. He hana a tohi Evolution: A Theory in Crisis (Tupunoa mai: Ko e Fakaakoaga he Matematekelea), ko e tagata kumikumi ke he mena momoui ko Michael Denton ne fakakite: “Pihia foki ke he mena tote lahi he tau mena momoui he fakatokatokaaga he lalolagi he vaha nei, ko e tau tegatega he moko, kua mua atu e uka he talagaaga he tau mena. Pete ni e ikiiki lalahi e tau tegatega he moko, . . . kua lauia e toteaga he fale gahua kua ha i ai e loga he tau afe he tau valavala fakatokatoka he fuafua mena . . . kua mua atu e uka ke he ha masini taha kua ta he tagata mo e nakai fai fakatataiaga ke he lalolagi nakai fai moui.”
11 Hagaao ke he gahuahuaaga he kavekave takitaha he tau tegatega, ne fakakite e ia: “Ko e malolo he DNA ke fakaputu e tau vala tala kua mua atu ti nakai fai mena ke fakatatai ki ai; kua latatonu ko e tau vala tala kua manako ke fakamahino e mena moui tuga e talaga he talagaaga uka he tagata kua tote e fua ke he gahoa he tau afe he tau miliona he mamafa. . . . Fakalataha ki ai ke he iloilo lahi mo e talagaaga uka lahi ue atu kua fakaata mai e gahuahuatiaaga he masini he moui, ti pihia foki mo e fakatolomakiaga ha tautolu [he tau mena moua] kua fulufagu e kitiaaga. Ki a manatu fakatokolalo a tautolu.”
12. Ko e heigoa ne talahau he tagata saienetisi hagaao ke he tupu maiaga he tegatega fakamua?
12 Ne lafi ki ai e Denton: “Ko e talagaaga uka lahi ue atu he tegatega kua iloa ai kua lahi ha kua nakai maeke ai ke talia ko e ha mena pihia kua nakai maeke ke tolo auloa fakamafiti he falu a mena tutupu kua tuga e fakamatakutaku, nakai gali ke he hana a tau mena.” Kua lata ai ke ha ha i ai e tagata fakatokatoka mo e tagata taute.
Kehe Mua ue atu he Uho Ulu ha Tautolu
13, 14. Ko e ha e uho ulu kua mua atu e ofoofogia ke he tegatega moui?
13 Ti pehe ai e saienetisi nei: “Ke he tau fakamaamaaga nei ke he talagaaga uka lahi ue atu, ko e tegatega takitaha kua nakai fai mena ke fakatatai ai ke he fakatokatokaaga he tau uho ulu he tau manu. Ko e uho ulu he tagata kua vevehe ai ke teitei hogofulu e afe miliona he tau tegatega he vakavaka. Iga e tau tegatega he vakavaka mo e tuku mai ki fafo e mena fakamua he moui ke he vahaloto he hogofulu e afe mo e taha e teau afe ke matutaki ai e tau kavekave he hala ni kua fakamatutaki ki ai mo e falu a kavekave he tau tegatega he uho ulu. Lafi auloa ai ko e katoatoa he numela he tau matutakiaga he uho ulu kua tamai ai . . . ke afe he tau miliona he tau miliona.”
14 Ne matutaki atu e Denton: “Pete ni e taha maka e teau he tau matutakiaga he uho ulu kua fakahakohako ai, ko e mena nei kua hukui agaia aki e fakatokatokaaga ne ha ha i ai e lahi ue atu he numela ke fakamahino e tau matutakiaga ka e nakai ko e tau matutakiaga he tau vala tala he Lalolagi.” Ti huhu foki a ia: “Maeke kia he ha mena nakai taute fakapapahi ke fakapotopoto e tau fakatokatokaaga pihia?” Ko e tali kua lata tonu, ko e nakai. Ko e uho ulu kua ha ha i ai e Tagata Fakatokatoka mo e Tagata Taute.
15. Ko e heigoa e tau talahauaga he falu kua taute ma e uho ulu?
15 Kua eke he uho ulu he tagata e komopiuta fou lahi ke tuga e mena mai he vaha i tuai. Ko e tagata tohi saiene ko Morton Hunt ne pehe: “Ko e ha tautolu a tau manamanatuaga mafiti kua taofi ai e piliona he tau vala tala fakatatai ai ke he komopiuta kumikumi.” Ti, ko e tagata ihiihi uho ulu ko e Ekekafo ko Robert J. White ne fakahiku: “Kua nofo au mo e nakai fai fifiliaga ka e ke fakakite ko e moui he Pulotu Mua ue Atu, kua leveki e fakatokatoka mo e fakatupu ki mua he manamanatuaga he fakafetuiaga he uho ulu—ko e taha mena kua kehe lahi he lotomatala he tagata ke he maamaaga. . . . Kua talia ai e au ko e tau mena oti nei kua fai lotomatala e kamataaga, ko e Fai Tagata ne taute ke tupu.” Ti kua Fai Tagata foki kua leveki.
Ko e Hala Toto kua Nakai Fai Fakatataiaga
16-18. (a) Ke he tau puhala fe he fakagahuahuaaga he hala toto kua ke he lahi? (e) Ko e heigoa e fakaotiaga ha tautolu ka mumui ki ai?
16 Manamanatu foki, ko e hala toto kua nakai fai fakatataiaga ki ai kua uta fano e tau huhua mena kai mo e fafagu mea kua puipui mai he pikitia. Hagaao ke he tau tegatega toto kula, ko e vala mahuiga he fakatokatokaaga nei, ko e tohi ABC’s of the Human Body (Tau AEI he Tino he Tagata), kua talahau mai: “Ko e hihina he vala toto tote kua ha ha i ai molea e 250 miliona he tau tegatega toto kehekehe . . . Ko e tino kua ha ha ki ai liga 25 e tuliona ha lautolu, lahi he magaaho ka fakalaulahi atu ai ke katoa e fa e tau male pele tenisi. . . . Ko e tau mena ke hukui aki kua taute, ke he 3 e miliona he tau tegatega fou he tau sekone takitaha.”
17 Hagaao ke he tau tegatega toto tea, ko e taha vala he hala toto kua nakai fai fakatataiaga, ko e mena taha ia ni ne talahau ki a tautolu: “Ha kua ha ha i ai taha ni e faga tegatega kula, ko e tau tegatega toto tea kua kehekehe e tau faga, ko e tau faga takitaha kua maeke ke tau atu ke he tau matematekelea he tino ke he tau puhala kehekehe. Ko e taha faga ke moumou aki e tau tegatega mamate. Ko e falu faga kua taute e tino lolelole ke totoko atu ke he tau gagao, uta kehe e kona he tau mena kehekehe, po ke kai mo e tavili e tau moko.”
18 Ko e ofoofoaga lahi a ia mo e fakatokatokaaga mitaki! Moli lahi ko e ha mena ni kua ha ha i ai e mitaki ke tuku fakalataha mo e puipui fakamitaki kua lata ke ha ha i ai e Atua—lotomatala lahi mo e tagata fakatokatoka leveki.
Falu he Tau Mahomo Atu
19. Fefe e fakatataiaga he mata ke he tau kanavaakau ne taute he tagata?
19 Ha ha i ai loga e falu he tau mahomo atu he tino he tagata. Ko e taha ko e mata, kua mua atu e talaga ke nakai fakatai e tataiaga ke he pokiata. Ko e tagata kumikumi ke he tau fetu ko Robert Jastrow kua pehe: “Ko e mata kua fakakite mai ke ha ha i ai e fakatokatoka; kua nakai fai tagata fakatokatoka ke he tau mena hulu kua maeke ke taute ai fakamitaki.” Ti kua talahau he tohi Popular Photography (Pokiaga Ata Talahaua): “Ko e tau mata he tau tagata kua kitia e tau mena mamao kehekehe lalahi he tau mena ke he fakatatai ai ke he ata. Kua kitia ai ke he tolu e fufuta, ke he tau matapotu lalahi mo e nakai fai tau maleku, ke he fakaholoaga he tau mena fakaeneene . . . Fakatatai e pokiata mo e mata he tagata kua nakai tonu e kumikumiaga. Ko e mata he tagata kua mua atu e holo mafiti kehe ke he tau komopiuta ne taute he tagata mo e iloilo ne nakai mau pauaki, ko e fakaputuaga he tau vala tala ke he lotomatala, mafiti, mo e tau numela he fakahakohako kua mua atu ke he tau mena ne fa mahani e tagata ke taute aki e tau lima, ko e komopiuta po ke pokiata.”
20. Ko e heigoa falu he tau mena ofoofogia he tino he tagata?
20 Manamanatu foki, fakagahuahuaaga he tino kua fakahakohako mo e nakai fai manamanatu kehe a tautolu. Ke fakatai, kua tuku e tautolu loga e tau mena kai kehekehe mo e tau mena inu ke he ha tautolu a tau manava, ka e maeke agaia ni e tino ke tavili e tau mena ia mo e foaki mai e malolo. Lali ke tuku e tau mena kehekehe pihia ke he tula he peleo afi mo e kitia ko e mamao fefe e fanoaga! Ti ha ha i ai e mana he fanau tama, ko e fanauaga he tama mukemuke—ko e foligaaga he hana a tau mamatua—ke he hiva ne tau mahina. Mo e ka e kua e lotomatala he tama tote ke he tau tau gahoa ke fakaako ke vagahau ke he talagaaga uka he vagahau?
21. Manamanatu ke he tau mena fulufuluola he tino, ko e heigoa he tau tagata fai loto manamanatu kua talahau?
21 E, ko e loga he tau mena matakutakuina kua hagahaga uka ke he tufugatia ke he tino he tagata kua fakaofoofogia aki a tautolu. Nakai fai tagata enisinia kua taute e tau mena ia. Ti ko e tau mena gahua fakapouli noa ni kia e tau mena oti ia? Moli nakai pihia. Ka, pehe manamanatu ke he tau mena homo ue atu he tino he tagata, ko e tau tagata fai manamanatuaga kua pehe, tuga he salamo: “Kua fakaaue au kia koe [Atua], ha ko e mena eke au kia matakutakuina mo e ofo ki ai; ko e tau mena ne eke e koe ko e tau mena ke ofomate ki ai haia.”—Salamo 139:14.
Ko e Tagata Talaga Mua ue Atu
22, 23. (a) Ko e ha kua lata ke mailoga e tautolu e moui he Tufuga? (e) Ko e heigoa ne talahau fakahako he Tohi Tapu hagaao ke he Atua?
22 Kua fakakite mai he Tohi Tapu: “Ko e tau fale oti kua fai tagata ne talaga; ka kua talaga he Atua e tau mena oti kua momoui.” (Heperu 3:4, The Jerusalem Bible) He ha fale kua, pete kua mukamuka, kua lata ke fai tagata talaga, ti ko e talagaaga uka lahi ue atu he lalolagi katoatoa fakalataha mo e lanu kehekehe he moui he lalolagi, kua lata foki ke ha ha i ai e tagata talaga. Ha kua kitia e tautolu e moui he tau tagata kua kumikumi ke he tau vakalele, tau televisoni, mo e tau komopiuta, kua lata foki ke kitia e moui Hana ne foaki e tau uho ulu ke he tau tagata ke taute e tau mena ia?
23 Kua fakahigoa ai he Tohi Tapu a ia, ko e “Atua [moli] ko Iehova, ko ia ne eke e lagi, mo e fofola ai; ko ia ne fofola ai e lalolagi mo e tau mena ne tutupu mai ai; ko ia ne foaki mai e fafagu ke he tau tagata ha ha i ai.” (Isaia 42:5) Kua fakapuloa fakamitaki he Tohi Tapu: “Kua lata moli a koe ma Iehova, ko e ha mautolu foki a Atua, ke moua e fakahekeaga mo e lilifu lahi mo e malolo, ha kua tufugatia e koe e tau mena oti, mo e ha ko e hau a finagalo ne ha ha i ai a lautolu mo e ne tufugatia ai.”—Fakakiteaga 4:11, NW.
24. Iloa fefe e tautolu kua ha ha i ai e Atua?
24 E, kua iloa e tautolu kua ha ha i ai e Atua ke he tau mena ne taute e ia. “Ha ko e hana [Atua] tau mena kua nakai kitia, tali mai he vaha ne eke e lalolagi, kua kitia ia he manamanatu e tau mena ne eke [he Atua].”—Roma 1:20.
25, 26. Ko e ha e fakaaoga fakahehe he taha mena kua nakai fai totokoaga ko e mena fai tagata taute?
25 Ko e moli ke he taha mena ne taute kua fakaaoga fakahehe nakai kakano kua nakai fai tagata taute. Ko e vakalele ne fakaaoga ke he tau kakano mafola, tuga, ko e fahi vakalele. Ka kua fakaaoga foki ke moumou, tuga e pomu. Kua fakaaoga ai ke he puhala tamate nakai kakano kua nakai fai tagata taute.
26 Ti fakatatai ai, ke he mena moli ko e tau tagata kua fa mahani ke liliu ke he kelea kua nakai pehe kua nakai fai Tagata Taute a lautolu, kua nakai ha ha i ai e Atua. Pihia foki, kua kitekite fakamitaki he Tohi Tapu: “Ko e ha mutolu a liu kehe he tau mena ia. Ko e totou fakalataha kia e kelekele mo e tagata eke kapiniu kelekele? kia pehe e mena kia eke kia ia ne eke ai, Nakai eke ai e ia au, mo e pehe atu e mena kua taute kia ia ne tufugatia a ia, Nakai ni fai pulotu a ia?”—Isaia 29:16.
27. Ko e ha ne amaamanaki ai a tautolu ke tali he Atua e tau huhu ha tautolu ke he matematekelea?
27 Kua fakakite he Tufuga e hana a pulotu mai he talagaaga ofoofogia uka he tau mena ne taute e ia. Kua fakakite e ia kua leveki moli e ia a tautolu he taute e lalolagi ke lata tonu ni mo tautolu ke nonofo ai, ke taute ha tautolu a tau tino mo e tau manamanatuaga ke he puhala homo ue atu, mo e taute e tau mena mitaki loga ma tautolu ke olioli. Moli kua fakakite e ia e pulotu mo e leveki he taute he fakailoa e tali ke he huhu pihia tuga: Ko e ha ne fakaata he Atua e matematekelea? Ko e heigoa hana ka taute ki ai?
[Fakatino he lau 5]
Ko e lalolagi, mo e hana a matagi puipui, ko e kaina kua nakai fai mena ke fakatatai ki ai kua fakatokatoka he Atua kua leveki a tautolu
[Fakatino he lau 6]
Ko e lalolagi kua taute aki e leveki fakaalofa ke maeke ia tautolu ke olioli e moui ke he katoatoa
[Fakatino he lau 7]
‘Taha e uho ulu kua ha ha i ai e loga he tau matutakiaga ke he tau matutakiaga ne taute he Lalolagi kehe tau masini.’—Tagata kumikumi ke he tau mena ikiiki
[Fakatino he lau 8]
“Ko e mata kua maeke ai ke fakatokatoka; nakai fai tagata fakatokatoka ke he tau mena hulu mata ke ta fakamitaki pihia.”—Tagata kumikumi ke he tau fetu