Vala 2
Ko Hai ka Tala Mai ki a Tautolu?
1, 2. Ko e heigoa e puhala mitaki lahi ke moua e kakano he taha mena ne talaga?
Ko hai ka tala mai ki a tautolu e kakano moli he moui? Kaeke ke ahi atu a koe ke he tagata talaga matini ti kitia a ia he gahua ke he vala matini uka ne nakai iloa e koe, maeke fefe ia koe ke iloa e kakano he hana fakaaogaaga? Kua mitaki ni ia koe ke huhu ke he tagata talaga.
2 Ka e kua, mogoia, e talagaaga mua ue atu ne kitia e tautolu kua takai viko ia tautolu he lalolagi, tuga e tau mena momoui oti kana, ke hoko atu ke he tama tegatega moui he tino? Pihia foki e talagaaga homo ue atu mo e maopoopo he tau tama tega ikiiki mo e tau etomo i loto he tama tegatega moui he tino. Ka e kua, foki, e talaga mitaki lahi he manamanatuaga he tagata? Mo e ha tautolu a puhala mai he mafana he la, fakatokaaga fetu he Milky Way, mo e lalolagi mo e lagi katoatoa? Nakai kia lata e tau talagaaga ofoofogia nei ke fai Talaga? Moli ni, maeke ia ia ke fakailoa ki a tautolu ko e ha ne talaga e ia e tau mena pihia.
Tupu Noa Mai Kia e Moui?
3, 4. Ko e heigoa e fakamoliaga ne ha ha ai ko e tupu noa mai e moui?
3 Ne mailoga he The Encyclopedia Americana “e mua ue atu he halavihi mo e he fakatokatokaaga he tau mena momoui” mo e talahau: “Ko e kumikumi matafeiga ke he tau fiti, tau moko, po ke tau manu totolo fanafanau fufua kua fakakite e fakaholoaga tonutika lahi he tau valavala i ai.” Ne tohia he tagata kumikumi pulagi Peritania ko Sir Bernard Lovell, he hagaao atu ke he tau fakaholoaga he tau mena momoui: “Ko e talahauaga . . . tupu mai noa ati ha ha i ai taha he tau tega ikiiki, kua nakai moli lahi. . . . E, kua nakai fai.”
4 Ne talahau pihia foki he tagata kumikumi pulagi ko Fred Hoyle: “Ko e kumikumiaga katoa ke he tau mena momoui kua pehe agaia ni ke tupu mai noa e moui. Ka e he kitia he tau tagata kumikumi ke he tau manu mo e tau tagata e mua ue atu he ofoofogia he halavihi he moui, kua kitia maaliali ai ko e manatu ke pa mai noa e moui kua tote itikuhila ti kua lata ni ke tiaki. Kua nakai fakai ke tupu mai noa e moui.”
5-7. Fakamoli fefe he kumikumiaga ke he tau tama tega ikiiki kua nakai fakai e tau mena momoui ke tupu mai noa?
5 Ko e kumikumi ke he tau tama tega ikiiki, taha la fou he saiene, ko e kumikumiaga he tau mena momoui ke he tau hala-moui, tau tama tega ikiiki, mo e tau etomo. Ne tala mai he tagata kumikumi ke he tau tama tega ikiiki ko Michael Denton ke he mena ne moua: “Ko e halavihi lahi he taha faga tegatega moui talahaua he tino kua mua ue atu ti kua nakai maeke ke talia kua amanaki ni e mena pihia ti tupu fakalutukia ha ko e taha mena ne tupu.” “Ka e nakai ni ko e halavihi he tau fakatokaaga he tau mena momoui ne uka lahi, ka kua ha ha ai foki e iloilo ne mua ue atu kua fa kitia ke he talagaaga ha lautolu.” “Ka kua haia he tau tama tega ikiiki . . . e iloilo he talagaaga he tau mena momoui mo e ko e mitaki katoatoa he tau mena ne moua kua lahi e fakamoliaga.”
6 Ne holo atu a Denton ke talahau: “Ke he ha mena ni ne onoono a tautolu ki ai mo e ko e hokulo he onoonoaga ha tautolu, kua kitia e tautolu e matafeiga mo e iloilo he mahani homo ue atu, ne kua fakaheu e manatu he tupu mai noa. Kua kakano kia kua tupu mai taha mena moli ha ko e tau mena tutupu fakalutukia, ko e tama vala itikuhila—ko e hala-moui—ne kua uka lahi ke maama he lotomatala ha tautolu, ko e moli ne kehe mahaki ke he tupu mai noa, ne kua tokoluga ke he tau kakano oti he ha mena ni ne taute he iloilo he tagata?” Ne talahau foki e ia: “He vahaloto he tegatega moui he tino mo e fakatokaaga tokoluga mua atu ne nakai moui, tuga e kerutali po ke vala kiona, kua ha ha ai e veha mahaki ne kua maeke ke kitia.” Mo e talahau foki he porofesa he fisiki, ko Chet Raymo: “Kua ofogia lahi au . . . Ko e tau tama tega ikiiki kua igatia ni mo e matagahua.”
7 Ne fakahiku mai he tagata kumikumi ke he tau tama tega ikiiki ko Denton ko “lautolu ne malolo agaia ke talahau ko e tau mena fou nei ko e fua he tupu mai noa” kua tua ni ke he tau tala tuai. Ti kua ui e ia e fakaakoaga ha Darwin ne hagaao ke he tau mena momoui ne tutupu mai noa “ko e tala tuai ne mua ue atu he senetenari ke uafulu aki.”
Kua Lata e Mena Talaga ke Fai Tagata Talaga
8, 9. Talahau taha fakataiaga ke fakakite kua lata ke fai tagata talaga e tau mena oti.
8 Ko e tuaha noa ko e amanaki ni ti fai moui e tau mena nakai moui, ha ko e mena tupu fakalutukia, kua mamao ligo ke he moli. Nakai, ko e tau mena momoui oti he lalolagi ne mitaki lahi e talagaaga kua nakai fakai ke tupu noa, ha ko e tau mena oti ne talaga kua lata ke ha ha ai e tagata talaga. Fai puhala kehe foki nakai ne iloa e koe? Nakai fai. Mo e ka mua atu e halavihi he talagaaga, kua mua atu foki e lotomatala he tagata talaga.
9 Lata foki ia tautolu ke fakamaama ai ke he puhala nei: Ka kitia e tautolu e fakatino vali, talia agataha e tautolu kua ha ha ai e tagata vali. Ka totou e tautolu e tohi, talia e tautolu kua ha ha ai e tagata tohia. Ka kitia e tautolu e fale, talia e tautolu kua ha ha ai e tagata ta fale. Ka kitia e tautolu e tau moli leoleo he puhalatu, iloa e tautolu kua ha ha ai e matakau taute matafakatufono. Ko e tau mena oti ia kua taute mo e fai kakano he tau tagata ne taute ai. Mo e ka nakai maama e tautolu e tau mena oti hagaao ke he tau tagata ne talaga e tau mena nei, nakai fakauaua a tautolu kua ha ha ai e tau tagata.
10. Kua kitia moli fefe e Talaga Mua Ue Atu?
10 Kua kitia moli foki e ha ha i ai he Talaga Mua Ue Atu ke he tau talagaaga, maopoopo, mo e halavihi he tau mena momoui he lalolagi. Kua fakakite oti he tau mena ia e Iloilo Mua Ue Atu. Kua moli foki hagaao ke he talagaaga, maopoopo, mo e halavihi he lalolagi mo e lagi katoatoa ne ha ha ai e totou piliona he tau fakatokaaga fetu, ne igatia ke totou piliona e tau fetu i loto. Mo e tau mena oti he pulagi likoliko kua fakahakohako ai he tau matafakatufono tonutika, tuga a ia ma e holoaga, mafana, maama, leo, malolo he hila mo e makeneta, mo e malolo taofi hifo. Maeke nakai ke ha ha ai e matafakatufono ka e nakai fai tagata fakatu matafakatufono? Ne talahau he saienetisi taute loketa ko Dr. Wernher von Braun: “Ko e tau matafakatufono pauaki he lalolagi mo e lagi katoatoa kua tonutika ti nakai uka ia mautolu ke ta e loketa ke fenoga ke he mahina mo e maeke ke fakamau e magaaho fenoga mo e tonuhia he tama vala sekone. Ko e tau matafakatufono nei kua fakatoka ni he taha tagata.”
11. Ko e ha kua nakai maeke ia tautolu ke fakatikai e ha ha i ai he Talaga Mua Ue Atu ha kua nakai kitia e tautolu a ia?
11 Moli, kua nakai kitia mata e tautolu e Talaga Mua Ue Atu mo e Foaki Fakatufono ha tautolu. Ka e nakai kia talia e tautolu e ha ha i ai he tau mena tuga e malolo taofi hifo, he makeneta, hila, po ke tau leo letio ha kua nakai kitia e tautolu? Nakai pihia, ha kua kitia e tautolu e lauiaaga he tau mena ia. Ti ko e ha mogoia ne fakatikai e tautolu e moli he Talaga Mua Ue Atu mo e Foaki Fakatufono he kua nakai kitia e tautolu a ia, ka kua kitia e tau fua he hana tau gahua ofoofogia?
12, 13. Ko e heigoa ne talahau he fakamoliaga hagaao ke he moli he Tufuga?
12 Ko Paul Davies, ko e porofesa he fisiki, ne talahau mai ko e moui he tagata nakai ko e mena amanaki ti tupu. Ti pehe a ia: “Kua lata moli ni a tautolu ke ha ha hinei.” Ti talahau e ia hagaao ke he lalolagi mo e lagi katoatoa: “Ha ko e magahala he gahua fakasaiene haku, kua talitonu lahi au ko e lalolagi mo e lagi katoatoa kua taute mo e iloilo ue atu ti kua nakai maeke au ke talia ko e mena tupu noa ni. Liga kua ha ha ai, he manatu e au, e hokulo he fakamaamaaga.”
13 Ko e mena ia, kua fakamoli mai ki a tautolu ko e lalolagi mo e lagi katoatoa, ko e fuga lalolagi, mo e tau mena momoui he fuga lalolagi kua nakai fakai ke tupu noa ni. Kua foaki e lautolu e fakamoliaga ke he Tufuga iloilo mo e malolo ue atu.
Ko e Mena ne Talahau he Tohi Tapu
14. Ko e heigoa ne talahau he Tohi Tapu hagaao ke he Tufuga?
14 Ko e Tohi Tapu, ko e tohi mai i tuai tigahau he tagata, kua pihia ni e talahauaga. Ke fakatai ki ai, ne tala mai e tohi he Tohi Tapu faka-Heperu, ne tohia he aposetolo ko Paulo, ki a tautolu: “Ha kua takitaha e fale mo e tufugatia ai e taha, ka ko ia ne tufugatia ai e tau mena oti kana, ko e Atua haia.” (Heperu 3:4) Ko e tohi fakahiku he Tohi Tapu, ne tohia he aposetolo ko Ioane, ne talahau foki: “Ko e Iki na e, kua lata ni a koe ke tuku atu ki ai e fakahekeaga, mo e lilifu, mo e malolo; ha kua eke e koe e tau mena oti, ha ko e hau a finagalo foki ne ha ha i ai a lautolu, mo e eke ai a lautolu.”—Fakakiteaga 4:11.
15. Maeke fefe ia tautolu ke maama falu he tau mahani he Atua?
15 Ne fakakite he Tohi Tapu pete ni kua nakai maeke ke kitia e Atua, ko e Atua tuga a ia kua maeke ke kitia ke he tau tufugatia hana. Ne talahau mai: “Ko e tau mahani nakai kitia he [Tufuga], ko e hana malolo tukulagi mo e tuaga faka-Atua, kua kitia ai, tali mai he kamataaga he lalolagi, he tau mata he manamanatuaga, ke he tau mena ne tufuga e ia.”—Roma 1:20, The New English Bible.
16. Kua lata he ha a tautolu ke fiafia ha kua nakai maeke e tau tagata ke kitia e Atua?
16 Ti uta he Tohi Tapu a tautolu mai he lauiaaga ke he fakatupuaga. Ko e lauiaaga—ko e tau mena ofoofogia lahi ne tufuga—kua fakamoli ke he Fakatupu iloilo mo e malolo ue atu: ko e Atua. Kua lata foki ia tautolu ke loto fakaaue kua nakai kitia a ia, ha ko e Tufuga he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua ha ha moli ia ia e malolo lahi mahaki foili ti kua nakai maeke he tau tagata ke kitia a ia mo e moui. Mo e ko e mena nei ni ne talahau he Tohi Tapu: “Kua nakai kitia he tagata [e Atua] mo e moui.”—Esoto 33:20.
17, 18. Ko e ha ne aoga ai e maamaaga ke he Tufuga ki a tautolu?
17 Ko e maamaaga ke he Talaga Lahi Ue Atu, ko Ia ne Mua Ue Atu—ko e Atua—kua lata ke mahomo lahi e aoga ki a tautolu. Kaeke kua taute he Tufuga a tautolu, moli ni kua fai kakano po ke finagalo a ia ke tufuga a tautolu. Kaeke kua tufuga a tautolu ke fai kakano he moui, ti kua ha ha ai e kakano ke amaamanaki to mitaki lahi e tau mena ma tautolu he vaha i mua. Ka ai pihia, to moui ni a tautolu mo e mamate nakai fai amaamanakiaga. Ti kua aoga lahi ke kumi e tautolu e finagalo he Atua ma tautolu. Ato maeke ai ia tautolu ke fifili ko e manako nakai ke nonofo fakalautatai ke he mena ia po ke nakai.
18 Talahau foki he Tohi Tapu ko e Tufuga ko e Atua fakaalofa ne leveki lahi mai ki a tautolu. Ne tohia he aposetolo ko Peteru: “Ko e mena kua manatu e ia a mutolu.” (1 Peteru 5:7; kikite foki Ioane 3:16 mo 1 Ioane 4:8, 16.) Taha puhala ke kitia e tautolu e levekiaga lahi he Atua ko e manamanatu ke he puhala ofomate ne taute e ia a tautolu, ke he manamanatuaga mo e ke he tino.
‘Eke ke he Puhala Ofoofogia’
19. Ko e heigoa e kupu moli ne fakamanatu mai he salamo ki a tautolu?
19 I loto he Tohi Tapu ne fakailoa he salamo ko Tavita: “Ko e mena eke au kia matakutakuina mo e ofo ki ai.” (Salamo 139:14) Ko e moli lahi ni e mena ia, ha kua ofogia lahi e puhala ne talaga he Talaga Mua Ue Atu e uho ulu mo e tino he tagata.
20. Fakamaama fefe he taha enesaikolopetia e uho ulu he tagata?
20 Ke tuga anei, kua mahomo atu e halavihi he uho ulu hau ke he ha komopiuta. Ne mailoga he The New Encyclopædia Britannica: “Ko e tau fakailoaaga he fakatokaaga he logonaaga i loto he tino kua mua e halavihi ke he tau feutaakiaga telefoni lalahi; ke fakamafola e tau mena vihi ha ko e uho ulu he tagata kua motua ki mua e iloilo ke he tau komopiuta ne mua e malolo.”
21. Ka kitia e tautolu e mena ne taute he uho ulu, ko e heigoa ka lata ke fakahiku e tautolu?
21 Kua totou teau miliona e tau fakamoliaga mo e tau manamanatuaga ne kua tanaki i loto he uho ulu hau, ka e nakai ko e fale tanaki hokoia ni he tau fakamoliaga. Mo e uho ulu, kua maeke ia koe ke mapu, tao falaoa, vagahau e tau vagahau motu kehe, fakaaoga e komopiuta, po ke fakaholo vakalele. Maeke ia koe ke manamanatu ko e fefe e tau aho okioki hau po ke humelie fefe e fua lakau ka kamata. Maeke ia koe ke fuafua mo e taute e tau mena. Maeke foki ia koe ke taute pulega, fakakite e fakaaue mo e fakaalofa, mo e liu manatu e tau mena he vaha i tuai, mogonei, mo e vaha i mua. Ha kua nakai fakai a tautolu ko e tau tagata ke talaga e mena pihia tuga e uho ulu ofoofogia lahi ia, ti kua kitia maaliali ai ko ia ne talaga ai kua mahomo ue atu e pulotu mo e iloilo mai he ha tagata.
22. Ko e heigoa ne fakamoli mai he tau saienetisi hagaao ke he uho ulu he tagata?
22 Hagaaki ke he uho ulu, ne fakamoli mai e tau saienetisi: “Ko e puhala ne taute ai e tau mena nei ha ko e matini ne mua atu e fakatokaaga, maopoopo mo e halavihi lahi nei kua uka ke maama. . . . Liga to nakai hokotia e tau tagata ke iloa katoa e tau mena vihi kehekehe ne ha ha he uho ulu.” (Scientific American) Mo e talahau he porofesa fisiki ko Raymo: “Ke talahau fakamoli, kua nakaila lahi e iloaaga ha mautolu ke he puhala ne tanaki he uho ulu he tagata e tau fakailoaaga, po ke puhala ne liu manatu e tau mena. . . . Kua loga ke tuga e teau piliona e tau tegatega moui he logonaaga i loto he uho ulu he tagata. Kua igatia e tegatega moui he tino mo e fematutaki, he puhala he tau vakavaka tuga e tau lala akau, mo e totou afe he falu a tegatega moui he tino foki. Ko e tau gahuaaga he fematutakiaki i loto kua vihi mahaki foili.”
23, 24. Fakahigoa falu vala homo ue atu ne talaga he tino, ti ko e heigoa ne talahau he taha enesinia?
23 Ko e tau mata hau kua mua atu e tonutika mo e fehikihikiaki ke he ha pokiata; e, ko e pokiata ne gahua mo e fakahakohako ne ia a ia mo e kua fiofio e lanu he tau fakatino. Ko e tau teliga hau kua maeke ke logona e tau leo kehekehe ti hataki mo e lagomatai a koe. Ko e atevili hau ko e pamu iloilo ue atu ne kua nakai fakai e enesinia iloilo lahi ke fakafifitaki. Kua mua ue atu foki e falu vala he tino hau: hau a ihu, alelo, mo e tau lima, pihia foki hau a tau fakatokaaga tufatufa mo e tavili i loto he tino, ke fakahigoa ni e falu.
24 Ati talahau ai he taha tagata enesinia ne fakagahua ke talaga mo e ta e komopiuta lahi: “Kaeke kua lata ke fai tagata talaga e komopiuta haku, ka e kua mogoia e matini ne mua ue atu e halavihi i loto he tino haku—ko e tama vala tote itikuhila he fakatokaaga maopoopo he lalolagi mo e lagi katoatoa?”
25, 26. Ko e heigoa kua lata he Talaga Lahi Ue Atu ke tala mai ki a tautolu?
25 Tuga ni he fai kakano e tau tagata he magaaho ne taute e lautolu e tau vakalele, tau komopiuta, tau pasikala taholi, mo e falu a mena foki, ti ko e Talaga he uho ulu mo e tino he tau tagata kua fakalata ni ke fai kakano ke talaga ai a tautolu. Mo e ko e Talaga nei kua ha ha ai e pulotu ne mua ue atu ke he pulotu he tau tagata, ha kua nakai fai ia tautolu ke fifitaki hana tau talagaaga. Ti kua maama ai, mogoia, ko Ia haia ne kua maeke ke tala mai ki a tautolu ko e ha ne talaga e ia a tautolu, ko e ha ne tuku e ia a tautolu he lalolagi, mo e o a tautolu ki fe.
26 Ti ka ako e tautolu e tau mena nei, kua maeke ai e uho ulu mo e tino homo ue atu ne mai he Atua ki a tautolu ke fakaaoga ke fakamoli aki e kakano he moui. Ka e ako mai fe e tautolu e tau finagalo hana? Mai e ia ki a tautolu he mena fe e fakailoaaga ia?
[Fakatino he lau 7]
Ko e puhala mitaki ke iloa ko e ha ne kua talaga ai taha mena he huhu ke he tagata talaga
[Fakatino he lau 8]
Ko e halavihi mo e talagaaga he tau mena momoui kua kitia ai ke he tama tega tote i loto he DNA
[Fakatino he lau 9]
“Ko e tau mena vihi ne fakamafola ha ko e uho ulu he tagata kua motua ki mua e iloilo ke he tau komopiuta ne mua e malolo”