Vala 1
Fai Kakano Kia e Moui?
1. Ko e heigoa ne fa mahani ke huhu hagaao ke he kakano he moui, ti tali fefe taha tagata hagaao ki ai?
Ke he taha magaaho ni, to teitei tokologa e tau tagata ka manamanatu ko e heigoa e kakano he moui. Ke gahua fakamakamaka kia ke fakatolomaki aki e tau tuaga momoui ha tautolu, ke leveki ha tautolu a tau magafaoa, ke mamate ka liga mole e 70 po ke 80 e tau tau he moui, ti galo tukulagi mogoia? Taha e fuata ne manatu pihia, he talahau kua nakai fai kakano foki ma e moui ka e “ke moui, ke fanafanau, ke fiafia ti mamate mogoia.” Ka e moli kia e mena ia? Mo e fakaoti moli kia he mate e tau mena oti?
2, 3. Ko e ha e tutuli koloa loga kua nakai kuenaia ma e kakano he moui?
2 Tokologa he Fahi Uta mo e he Fahi Lalo ne manatu ko e matapatu kakano he moui ke moua e tau koloa loga. Talitonu a lautolu to takitaki atu e mena nei ke he moui fiafia mo e fai kakano. Ka e kua e tau tagata ne kua fita he moua e tau koloa loga? Ne talahau he tagata tohia Kanata ko Harry Bruce: “Kua mano e tau tagata ona ne talahau kua nakai fiafia a lautolu.” Ne lafi mai a ia: “Kua fakakite he vili e kitiaaga kelea ne hufia ai e Fahi Tokelau a Amerika . . . Fai tagata nakai ne fiafia he lalolagi nei? Ka fai, ko e heigoa e mena galo?”
3 Ne talahau he pelesiteni fakamua atu i U.S. ko Jimmy Carter: “Kua iloa lahi e tautolu, ke moua e tau mena mo e fakaaoga ai kua nakai fakamakona ha tautolu a manako ke moua e kakano. . . . Ke fakaputu e tau koloa loga kua nakai fakapuke e gatigati he tau momoui ne nakai ha i ai e mauokafua po ke finagalo.” Mo e talahau foki he taha takitaki politika: “Kua loga e tau tau a e mogonei ne fa e kumikumi fakalahi au ke he kupu moli hagaao ki a au ni mo e haku moui; ti tokologa e tau tagata ne iloa foki e au hane taute pihia. Kua tokologa lahi e tau tagata he mogonei ne huhu, ‘Ko hai a tautolu? Ko e heigoa e kakano ha tautolu?’”
Kua Uka Lahi e Tau Tutuaga
4. Ko e ha ne fakauaua e falu ko e fai kakano e moui?
4 Kua tokologa ne fakauaua ko e fai kakano e moui he kitia e lautolu e tau tutuaga momoui kua uka lahi. He lalolagi katoa kua molea e piliona tagata ne kai gagao po ke temotemoai e tau mena kai, ati mamate ai e fanau he kavi ke he hogofulu miliona he tau tau takitaha i Aferika hokoia. Ko e puke tagata he lalolagi, ne teitei ke 6 e piliona, kua fakatumau ke tupu hake ke molea e 90 e miliona he tau, kua hake lahi ke molea e 90 e pasene he tau motu mativa. Ko e tupu nei he puke tagata kua fakatolomaki e manako ma e tau mena kai, fale, mo e tau gahuaaga, ka lafi e moumouaga ke he fonua, vai, mo e matagi moua he tau gahuaaga mo e falu a mena kiva foki.
5. Ko e heigoa hane tupu ke he tau akau he lalolagi?
5 Ne hokotaki he tohi World Military and Social Expenditures 1991: “He tau tau oti kua kinitia e vaouhi ne tatai e lahi ki a [Peritania Lahi]. He magaaho nei (he hiohio e tau akau) to moumou e tautolu 65 e pasene he tau vaouhi he tau matakavi mafana ke hoko ke he tau 2000.” He tau matakavi ia, he hagaao atu ki a lautolu he UN, kua 10 e akau ne hio ka e 1 ni ka to; i Aferika kua fuafua ke molea e 20 ke he 1. Kua tupu ki mua tuai e takalekale, ti he tau tau takitaha kua galo e matakavi lahi ne tuga a Peletiumu ma e fakaaogaaga he fahi kumikumi kelekele.
6, 7. Ko e heigoa falu mena vihi ne nakai fakai e tau takitaki tagata ke tali, ti ko e heigoa e tau huhu ne kua lata ke fai tali?
6 Ti he senetenari ke 20 aki nei foki, kua laga fa e loga he tau mamate mai he felakutaki ke he tau senetenari ne fa he vaha fakamua. He tau matakavi oti, ha ha ai e tolomaki he holifono, mua atu ke he holifono mahani vale. Ko e malolo hifo he magafaoa, fakaaoga kelea he tulaki, AIDS, gagao pikitia he mahani fakatane mo e fifine, mo e falu a mena kelea ne kua taute foki e moui ke uka lahi. Mo e kua nakai fakai e tau takitaki he lalolagi ke foaki e tau tali ke he tau mena vihi loga ne malaia ai e magafaoa he tagata. Ti kua maama ai ko e ha ne huhu e tau tagata, Ko e heigoa e kakano he moui?
7 Kua tali fefe he tau tagata fakaako tokoluga mo e tau takitaki lotu e huhu ia? He momole atu e tau senetenari loga nei, kua foaki mai nakai e lautolu e tali makona?
Talahauaga ha Lautolu
8, 9. (a) Ko e heigoa ne talahau he tagata fakaako tokoluga Saina hagaao ke he kakano he moui? (e) Ko e heigoa ne talahau he tagata ne hao mai he kemu kelipopo Nasi?
8 Ne talahau he tagata fakaako tokoluga Confucius ko Tu Wei-Ming: “Ko e tapunuaga he kakano he moui kua moua ni he ha tautolu a moui ko e tagata.” Hagaao ke he manatu nei, to tumau ke fanafanau mai e tau tagata, taufetului ke moui, ti mate. Kua tote lahi e amaamanakiaga ke he onoonoaga pihia. Mo e kua moli foki kia?
9 Ne kitia e Elie Wiesel, ne hao mai he kemu kelipopo Nasi he Felakutaki II he Lalolagi: “‘Ko e eke ha tautolu hinei?’ ko e huhu aoga lahi ne fehagai e tau tagata ki ai. . . . Talitonu au kua fai kakano e moui pete ni ko e tau mamate teao ne kitia e au.” Ka kua nakai maeke a ia ke talahau ko e heigoa e kakano he moui.
10, 11. (a) Fakakite fefe he taha etitoa kua nakai ha ha he tagata e tau tali? (e) Ko e ha ne nakai fakamakona e manatu he saienetisi he fakaakoaga tupu mai noa?
10 Ne talahau he etitoa ko Vermont Royster: “He manamanatuaga he tagata ki a ia ni, . . . he hana tuaga he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua mua matua atu a tautolu mai he magaaho ne kamata ai e lalolagi. Kua ha ha agaia ia tautolu e tau huhu ko hai a tautolu mo e ko e eke ha a tautolu hinei mo e o ki fe a tautolu.”
11 Ne mailoga he saienetisi he fakaakoaga tupu mai noa ko Stephen Jay Gould: “Kua liga manako a tautolu ma e tali ‘tokoluga’—ka e nakai fai.” Ma e tau tagata he fakaakoaga tupu mai noa pihia, kua taufetului e moui ma e malolo ke hao mai, ka e fakaoti ni he mate e tau mena oti. Kua nakai fai amaamanakiaga foki he fakaakoaga ia. Mo e, moli agaia kia?
12, 13. Ko e heigoa e tau manatu he tau takitaki lotu, mo e fakamakona nakai he tau mena ia e tau tali he tau tagata he lalolagi?
12 Tokologa e tau takitaki lotu ne talahau ko e kakano he moui ke moui nofo mitaki ti ka mate ti haele hake e solu he tagata ke he lagi mo e moui tukulagi i ai. Ka e ma e tau tagata kelea ko e fakakikiveka tukulagi he afi a helo. Ti hagaao ke he taofiaga nei, to fakatumau ke loga atu e fakahikuaga nakai makona pihia ne kua holofa he magahala he fakamauaga tuai. Ka e ane mai ko e finagalo he Atua ke nonofo e tau tagata he lagi ke tuga e tau agelu, ko e ha ne nakai tufuga pihia e ia a lautolu he mogo fakapa, tuga ne taute e ia ke he tau agelu?
13 Kua uka foki e taofiaga pihia ke he tau akoako lotu. Ne lagataha e talahau e Dr. W. R. Inge, ko e takitaki aoga he St. Paul’s Cathedral i London: “He moui katoa haku kua taufetului au ke moua e kakano he moui. Ne lali au ke tali e tau lekua tolu ne aoga lahi ki a au: ko e lekua he moui tukulagi; ko e lekua he aga fakatagata; mo e lekua he aga kelea. Ka kua kaumahala ni au. Nakai fai tali au ke he taha he tau mena ia.”
Ko e Lauiaaga
14, 15. Ko e heigoa ne taute he tau lauiaaga kehekehe ke he tau tagata tokologa?
14 Ko e heigoa e lauiaaga he tau manatu kehekehe loga he tau tagata fakaako tokoluga mo e tau takitaki lotu ke he huhu he kakano he moui? Tokologa ne tala mai tuga ia he tagata motua: “Fa huhu au ko e ha ne moui mau au hinei. Kaeke ke ha i ai e kakano, kua nakai tuai manako au ke iloa.”
15 Tokologa ia lautolu ne kitia e tau manatu loga he tau lotu he lalolagi ne fakahiku ke talahau kua nakai hepe e mena ne talitonu ni e tagata ki ai. Kia lautolu ko e lotu ko e taha mena kehe ma e manamanatuaga, taha mena ke fakatotoka aki e manamanatuaga mo e mafanatia ti maeke ia ia ke fehagai mo e tau mena vihi he moui. Ke he falu ko e lotu ko e mena matakutaku aitu noa ni. Kia lautolu ko e tau manatu fakalotu kua nakai tali e huhu hagaao ke he kakano he moui, po ke fakalaukauka e moui he tau tagata noa. Ka e fakakite he fakamauaga tuai kua fakatuai he tau lotu he lalolagi e tau tagata mai he holo ki mua mo e kua eke mo kamataaga he tau fakavihia mo e tau felakutaki.
16. Aoga fefe e kumi e kakano he moui?
16 Ka kua aoga moli kia ke moua e kupu moli hagaao ke he kakano he moui? Ne tali he tagata feua ma e Mental-Health ko Viktor Frankl: “Ko e ukufeke ke moua e kakano he moui ko e omoomoiaga ne mua he tagata. . . . Kua nakai fai mena he lalolagi, he tala atu fakatonu e au, ka lahi e lagomatai ke he tagata ke hao mai he tau tutuaga kelea muikau, ka ko e iloaaga ni ko e fai kakano e moui he tagata.”
17. Ko e heigoa e tau huhu ne kua lata ia tautolu mogonei ke huhu?
17 Ha kua nakai fakamahino he tau pulotu fakatagata mo e tau lotu ko e heigoa e kakano he moui, to o ki fe a tautolu ke moua e tali? Ha ha ai kia e punaaga he pulotu mua ue atu ka tala mai ki a tautolu e kupu moli hagaao ke he mena nei?
[Fakatino he lau 4]
“He tau tau oti kua kinitia e vaouhi ne tatai e lahi ki a [Peritania Lahi]”
[Fakatino he lau 5]
“Fa huhu au ko e ha ne moui mau au hinei”