Veveheaga 2

Ko e Tohi ne Fakakite e Iloilo ke he Atua

1, 2. Ko e ha kua lata a tautolu mo e takitaki he ha tautolu a Tufuga?

KUA tonu ni a ia ke foaki mai he ha tautolu a Tufuga fakaalofa e tohi fakatonutonuaga mo e takitakiaga ma e tau tagata. Mo e nakai kia tali tonu a koe ko e lata e tau tagata mo e takitakiaga?

² Ke he 2,500 e tau tau ne mole, kua tohia he perofeta mo e tagata fakamau tala tuai: “Nakai ha ha he tagata kua fano ke fakatonu e mena ke fano a ia ki ai.” (Ieremia 10:23) He vaha nei, ko e fakamoliaga he fakamauaga ia kua lahi e moli. Ti, kua talahau he tagata fakamau tala tuai ko Wil­liam H. McNeil: “Ko e moui he tagata ke he palaneta nei kua teitei tuai ke nakai fai fakalavelave atu ke he tau matematekelea mo e tau fakatupetupe he kaufakalatahaaga mau maopoopo.”

3, 4. (a) Kua lata ia tautolu ke onoono atu fefe ke he fakaakoaga he Tohi Tapu? (e) To fakatumau fefe e kumikumiaga ha tautolu ke he Tohi Tapu?

³ Kua fakapuke he Tohi Tapu e tau manako oti ha tautolu ke he puhala pulotu. Kua moli, tokologa ne ofo he magaaho fakamua ne kumikumi a lautolu ki loto he Tohi Tapu. Ko e tohi lahi, mo e fai vala i ai ne nakai mukamuka ke maama. Ka e kaeke kua atu ki a koe e tohi fakamoliaga ne tohi ai e tau mena kua lata ia koe ke taute ke moua e tufaaga uho, nakai kia to fakaaoga e koe e taha magaaho ke kumikumi fakamitaki ki ai? Kaeke ke moua e koe e falu vala he tohi kua uka ke maama, tuga ia to kumi e koe e lagomatai mai he taha ne mahani mo e tau mena ia. Ti ko e ha he onoono atu pihia ke he fakaaogaaga he Tohi Tapu? (Gahua 17:11) Kua mua atu e matakupu nei ke he tufaaga koloa. He ako ai e tautolu he veveheaga ne mole, kua maeke he iloilo ke he Atua ke takitaki atu ke he moui tukulagi.

⁴ Kia o mai a tautolu ke kumikumi ke he tohi ne fakakite e iloilo ke he Atua. Fakamua to foaki fakaku atu e mautolu e tau tala he Tohi Tapu. Ti to tutala a tautolu ke he tau kakano ne ko e ha kua talitonu ai e tokologa he tau tagata fakaako ko e mai ni he agaga e Kupu he Atua.

TAU MENA I LOTO HE TOHI TAPU

5. (a) Ko e heigoa i loto he tau Tohiaga Tapu Heperu? (e) Ko e heigoa i loto he tau Tohiaga Tapu Heleni?

⁵ I loto he Tohi Tapu kua ha ha i ai 66 e tau tohi ke he ua e maaga tohi kua fa mahani ke ui aki e Maveheaga Tuai mo e Maveheaga Fou. Tolugofulu ma hiva e tohi Tohi Tapu ne lahi e tohia faka-​Heperu mo e 27 ne faka-Heleni. Ko e tau Tohiaga Tapu Heperu, kamata mai ia Kenese ke hoko ki a Malaki, kua maluia ke he tufugatiaaga mo e ke he 3,500 he tau tau fakamua he fakamauaga tala tuai he tagata. He kumikumi ke he vala nei he Tohi Tapu, kua ako a tautolu hagaao ke he fehagaiaga he Atua mo e tau Isaraela​—mai he fanauaga ha lautolu ko e motu he senetenari 16 aki he F.V.N. ke hoko atu ke he senetenari 5 aki he F.V.N.a Ko e tau Tohiaga Tapu Heleni, ne toka i ai e tau tohi a Mataio ke hoko ke he Fakakiteaga, kua onoono atu ke he tau fakaakoaga mo e tau gahua a Iesu Keriso mo e hana a tau tutaki he magahala he senetenari fakamua he V.N.

6. Ko e ha kua lata ia tautolu ke fakaako e Tohi Tapu katoa?

⁶ Talahau ai he falu ko e “Maveheaga Tuai” ma e tau Iutaia mo e “Maveheaga Fou” ma e tau Kerisiano. Ka e hagaao atu ke he 2 Timoteo 3:16, “ko e tau Tohi Tapu oti kana mai he Agaga he Atua ia, kua aoga ni.” Ti ko e mena ia, ko e fakaakoaga hako ke he tau Tohiaga Tapu kua lata ke putoia ki ai e Tohi Tapu katoa. Kua moli, ko e tau vala ne ua he Tohi Tapu kua fenavaaki, kua felauaki ke feaki hake e matapatu tala katoa.

7. Ko e heigoa e matapatu tala he Tohi Tapu?

⁷ Liga kua fina atu a koe ke he tau fekau fakalotu ke he tau tau loga mo e logona e falu a kupu Tohi Tapu ne kua totou fakalahi. Po ke kua totou ni e koe e falu a kupu mai i ai. Kua iloa nakai e koe ko e taha ni e mataulu he Tohi Tapu mai ia Kenese ke hoko atu ke he Fakakiteaga? E, ko e matapatu tala kua hufia atu ke he Tohi Tapu katoa. Ko e heigoa e matapatu tala ia? Ko e fakatokolugaaga he tonu he Atua ke pule ke he tau tagata mo e ko e mailogaaga he hana a finagalo fakaalofa ne puhala mai he hana a Kautu. To kitia e tautolu he magaaho fakamui ko e fakamoli fefe he Atua e finagalo nei.

8. Ko e heigoa ne fakakite he Tohi Tapu hagaao ke he aga peresona he Atua?

⁸ Ke lafi atu ke he fakamauaga he finagalo he Atua, ne fakakite he Tohi Tapu hana a aga fakaperesona. Ke fakatai ki ai, mai he Tohi Tapu ne ako e tautolu ko e fai logonaaga e Atua mo e ko e tau fifiliaga ne taute e tautolu kua lauia a ia. (Salamo 78:​40, 41; Tau Fakatai 27:11; Esekielu 33:11) Talahau mai ia Salamo 103:​8-14 ko e Atua “kua fakaalofa hohofi mo e fakaalofa noa . . . kua fakatuai hana ita, ka e lahi ni hana fakaalofa.” Kua hohofi e fakaalofa hana ki a tautolu, he ‘manatu ko e taute mai a tautolu he efuefu’ mo e liliu atu ki ai ka mamate. (Kenese 2:7; 3:19) Kua homo ue atu ha e tau mahani ne fakakite e ia! Nakai kia ko e faga Atua pehenei ne fia loto a koe ke tapuaki ki ai?

9. Foaki mai fefe he Tohi Tapu e kitiaaga maali he tau fakatufono he Atua, mo e maeke fefe a tautolu ke lagomatai he iloilo ia?

⁹ Kua foaki mai he Tohi Tapu ki a tautolu e onoonoaga maaliali7 ke he tau puhala he Atua. Kua talahau e tau mena nei he falu a magaaho mo tau matafakatufono. Ka e, fa tumau a lautolu ke fakaata mai he tau matapatu fakaakoaga ne fakaako he puhala mai he tau fakafifitakiaga mitaki. Kua taute he Atua e falu mena tutupu pauaki he fakamauaga tala tuai a Isaraela i tuai ke tohia hifo ma e ha tautolu a aoga. Kua fakakite he tau talahauaga tonu nei e tau mena ka tupu ka gahua fakalataha e tau tagata mo e finagalo he Atua, ti pihia e fua momoko ka taute ni e lautolu e tau mena ha lautolu ni. (1 Tau Patuiki 5:4; 11:​4-6; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 15:​8-15) Ko e totou ke he tau talahauaga moli pihia he moui ka amotia ai e tau loto ha tautolu. Ka lali a tautolu ke manamanatu ke he tau mena tutupu ne fakamau hifo, to maeke a tautolu ke kitia mo e tau tagata ne putoia i ai. Ti, kua lagomatai ai a tautolu mai he tau fakafifitakiaga mitaki mo e maeke ke fehola kehe mai he tau matahele ne moua e lautolu ne taute mena kelea. Ka e pete ia, lata e huhu aoga lahi nei ke fai tali: Maeke fefe ia tautolu ke iloa moli ko e mena ne totou e tautolu i loto he Tohi Tapu kua mai moli he agaga he Atua?

MAEKE NAKAI A KOE KE FALANAKI KE HE TOHI TAPU?

10. (a) Ko e ha ne logona hifo he falu ko e tuai lahi e Tohi Tapu? (e) Ko e heigoa ne talahau mai ia 2 Timoteo 3:​16, 17 ki a tautolu hagaao ke he Tohi Tapu?

¹⁰ Liga kua mailoga e koe e loga he tau tohi ne foaki e tomatomaaga, kua eke ke tuai ke he tau tau gahoa. Ka e kua e Tohi Tapu? Kua tuai lahi, mo e kua teitei 2,000 he tau tau ne mole he tohi ai e tau kupu fakahiku. Ti kua logona hifo he falu kua nakai fai aoga ke he ha tautolu a vaha fou. Ka e kaeke kua mai he agaga he Atua e Tohi Tapu, ko e tau tomatomaaga kua lata ke fou tumau pete ni he tuai e tau tau. Ko e tau Tohiaga Tapu kua lata agaia ke “aoga ni ke fakaako ai, ke fakatonu ai, ke akonaki ai, ke fakailoilo ai foki ke he tututonu, Kia katoatoa ai e mitaki he tagata he Atua, kia taute ni a ia ke he tau gahua mitaki oti kana.”​—2 Timoteo 3:​16, 17.

11-13. Ko e ha ke talahau ai e tautolu ko e lata tonu e Tohi Tapu mo e vaha ha tautolu?

¹¹ Ko e hokulo he kumikumiaga kua fakakite e lauia he tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu he vaha nei ke tuga ni he magaaho ne tohi fakamua ai. Ka hagaao ke he aga pauaki he tagata, tuga a nei, ne fakaata mai he Tohi Tapu e maamaaga ne lauia lahi ke he tau atuhau oti he tau tagata. Kua mukamuka lahi a tautolu ke kitia e mena nei ke he Lauga ha Iesu he Mouga, ne kua moua he tohi a Mataio, tau veveheaga 5 ke he 7. Kua lahi e lauia he takitaki a Initia ne kua mate ko Mohandas K. Gandhi ha ko e lauga nei ati hokotaki mai kua tala age a ia ke he iki fakatonu a Peritania: “Ko e magaaho ka fakalataha e motu hau mo e haku ke he tau fakaakoaga ne fakatoka e Keriso ke he Lauga nei he Mouga, to maeke e tau mena vihi he taute e tautolu, nakai ni ma e tau motu ni ha taua ka ko e he lalolagi katoa.”

¹² Ti pihia ne nava ai e tau tagata ke he tau fakaakoaga a Iesu! I loto he Lauga he Mouga, ne fakakite e ia ki a tautolu e puhala ke he fiafia moli. Kua fakamaama e ia e puhala ke fakamafola aki e tau kehekeheaga. Kua foaki e Iesu e fakaakoaga ke he puhala liogi. Ne tuhi atu a ia ke he aga pulotu lahi kua lata ke moua ka manako koloa mo e foaki e Matafakatufono Uho Lahi ma e fakafetuiaga mitaki mo e falu. Ko e puhala ke kitia e tau fakavai he tau lotu mo e puhala ke moua e nakai haofia a anoiha kua ha ha foki he tau matakupu ne maluia he lauga nei.

¹³ I loto he Lauga he Mouga mo e ke he tau lau tohi oti i ai, kua talahau fakamaaliali he Tohi Tapu e mena ke taute e tautolu mo e mena ke kalo kehe mai ke maeke ke taute ai e tau tutuaga ha tautolu he moui ke tutu mitaki. Kua aoga lahi e fakatonuaga i ai ati taha e tagata fakaako ne kua omoi ke talahau: “Pete ni ko e tagata fakatonutonu he aoga tokoluga mo e fai bachelor’s degree mo e master’s degree mo e ke totou e loga he tau tohi ke he malolo tino he manamanatuaga mo e ke he loto manamanatuaga, kua moua e au ko e fakatonuaga he Tohi Tapu ke he tau mena tuga ke he kautu he fakamauaga, puipui e matahavala he fanau mo e puhala ke moua mo e ke kuku mau e tau kapitiga kua mua ue atu ke he ha mena ne kua totou po ke fakaako e au he aoga tokoluga.” Ke lafi atu ke he aoga mo e fou tumau, kua lahi e falanakiaga ke he Tohi Tapu.

TONU MO E FALANAKIAGA

14. Ko e fakakite he heigoa ko e tonu e Tohi Tapu ke he talahauaga fakasaiene?

¹⁴ Pete ni ko e nakai ko e tohi saiene e Tohi Tapu, ka e kua tonu ai e tau talahauaga fakasaiene. Ke fakatai ki ai, he magaaho ne talitonu e tokologa he tau tagata ko e lapalapa e lalolagi, ne hagaao e perofeta ko Isaia ki ai ko e “mena ne takai” (Heperu, chugh, ne kua toka ai e manatu nei ke he “fua veliveli”). (Isaia 40:22) Ko e manatuaga ke he lalolagi fua veliveli kua nakai talia he laulahi ato afe e tau tau he mole e vaha a Isaia. Ke lafi atu, ia Iopu 26:7​—kua tohia ke he molea e 3,000 e tau tau kua mole—​ne talahau kua “tautau [he Atua] e lalolagi ka e nakai ha i ai ha mena ke tautau a ia ki ai.” He talahau he taha tagata fakaako: “Ko e iloa fefe e Iopu e kupu moli, ne kua fakatata mai he tau mena he pulagi likoliko, ko e tautau noa e lalolagi i luga he pulagi, ko e huhu ne kua nakai mukamuka ke tali e lautolu ne fakatikai ko e mai he agaga he Atua e Tohiaga Tapu.”

15. Kua fakamalolo fefe e mauokafua he tau loto ke he Tohi Tapu ha ko e puhala fakamauaga?

¹⁵ Ko e puhala hokotakiaga ne moua mai he Tohi Tapu kua fakamalolo aki foki ha tautolu a mauokafua ke he tohi tuai nei. Kua nakai tatai mo e tau tala fakalatalata, ko e tau mena tutupu ne kua maluia i loto he Tohi Tapu kua matutaki atu ke he tau tagata pauaki mo e tau aho. (1 Tau Patuiki 14:25; Isaia 36:1; Luka 3:​1, 2) Mo e ke he tau mena ne teitei fa gutuhi tumau e tau tagata fakamau tala tuai ke he tau kautuaga he ha lautolu a tau pule mo e fufu e tau kaumahala mo e tau hehe ha lautolu, ko e tau tagata tohia Tohi Tapu kua tonu mo e loto fakamoli​—pihia ni ka hagaao ke he tau agahala ha lautolu.​—Numera 20:​7-13; 2 Samuela 12:​7-14; 24:10.

KO E TOHI HE PEROFETAAGA

16. Ko e heigoa e fakamoliaga malolo lahi ne fakakite ko e mai he agaga he Atua e Tohi Tapu?

¹⁶ Kua fakakite tonu mai he perofetaaga ne kua fakakatoatoa ko e mai he agaga he Atua e Tohi Tapu. Kua ha i loto he Tohi Tapu e loga he tau perofetaaga ne kua fakamoli fakamatafeiga. Ti kua kitia maali ai, kua nakai lago e mena nei ke he tau tagata noa. Ti, ko e heigoa mogoia, ne kua ha i tua he tau perofetaaga nei? Kua talahau mai ni he Tohi Tapu “ko e mena nakai ko e loto he tau tagata ne tuku mai ai e tau perofetaaga i tuai, ka ko e tau tagata tapu he Atua ne vagavagahau mai he omoi a lautolu he Agaga Tapu,” po ke malolo gahuahua he Atua. (2 Peteru 1:21) Kia onoono atu ke he falu fakafifitakiaga.

17. Ko e tau perofetaaga fe ne talahau tuai e veliaga a Papelonia, mo e kua fakamoli fefe e tau mena nei?

¹⁷ Ko e veliaga a Papelonia. Kua talahau tuai tokoua e Isaia mo Ieremia e veliaga a Papelonia ke he tau Metai mo e tau Peresia. Ko e mena kua kehe lahi, ko e perofetaaga ha Isaia hagaao ke he mena nei kua tohi he matakavi he 200 he tau tau ato mahala ai a Papelonia! Ko e tau mena he perofetaaga ne mumui mai ko e tau mena he tau fakamauaga tala tuai: ko e mamiti he Vailele Eufirate he fakatoka e vai ke he loloto vai taute. (Isaia 44:27; Ieremia 50:38); ko e fakahanoa he fakateaga ke nakai fai levekiaga he tau gutupa he vailele ha Papelonia (Isaia 45:1); mo e totokoaga he pule ko Kuresa.​—Isaia 44:28.

18. Kua fakamoli fefe e perofetaaga he tu hake mo e veliaga he “patuiki a Iavana”?

¹⁸ Ko e tu hakeaga mo e veliaga he “patuiki a Iavana [Heleni] haia.” I loto he fakakiteaga, ne kitia e Tanielu e koti tane ne tafolo e mamoe tane mo e pakipaki e tau hoe ne ua. Ti, mapaki ai e hoe lahi he koti, mo e fa e hoe ne tutupu hake i ai. (Tanielu 8:​1-8) Kua fakamaama age ki a Tanielu: “Ko e mamoe tane ne kitia e koe ha ha i ai ua e hoe, ko e tau patuiki ia a Metai mo Peresia. Ko e koti tane fulufulu foki, ko e patuiki a Iavana haia; ka ko e hoe lahi ha ha he vaha he tau mata hana, ko e patuiki fakamua haia. Kua fati foki e hoe na, ka e fa e hoe ne tutu mai ai ke hukui aki, to tutu mai fa e kautu mai he atu motu, ka e nakai ha i ai hana malolo.” (Tanielu 8:​20-22) Moli ke he perofetaaga nei, ke he ua e senetenari he mole, “ko e patuiki a Iavana,” ko Alesana ne Mua Ue Atu, ne fakamahakava e tau hoe ne ua ko e Kautu a Metai mo Peresia. Kua mate a Alesana he 323 F.V.N. mo e kua fakahiku ke hukui he tau pule matakautau ne fa hana. Ka e, nakai fai he tau kautu nei ne pule fakamui ke tatai e malolo mo e kautu a Alesana.

19. Ko e heigoa e tau perofetaaga ne kua fakamoli ia Iesu Keriso?

¹⁹ Ko e moui a Iesu Keriso. I loto he tau Tohiaga Tapu Heperu e mano he tau perofetaaga ne kua fakamoli he fanauaga, fekafekauaga, mate, mo e liu tu mai ha Iesu. Ke fakatai ki ai, he molea atu e 700 he tau tau fakamua atu, ne talahau tuai mai e Mika to fanau e Mesia, po ko Keriso, i Petelehema. (Mika 5:2; Luka 2:​4-7) Kua talahau tuai mai he tagata he vaha ni ha Mika ko Isaia, to fahi mo e tauanu e Mesia. (Isaia 50:6; Mataio 26:67) He molea atu e 500 he tau tau fakamua atu, ne perofeta e Sakaria to afo e Mesia ke he 30 e tupe. (Sakaria 11:12; Mataio 26:15) He molea e afe he tau tau he vaha ia, ne talahau tuai e Tavita e tau tutuaga ne fakalataha mo e mate a Iesu ko e Mesia. (Salamo 22:​7, 8, 18; Mataio 27:​35, 39-43) Mo e ke he liga lima e tau senetenari fakamua atu, ne fakakite he perofetaaga a Tanielu e magaaho ka hau ai e Mesia mo e loa foki he hana a fekafekauaga mo e magaaho he hana a mate. (Tanielu 9:​24-27) Ko e fakatai noa ni a nei he tau perofetaaga ne kua fakamoli ia Iesu Keriso. To moua e koe e fiafia he totou atu hagaao ki a ia he magaaho i mua.

20. Ko e tau fakamauaga mitaki katoatoa he Tohi Tapu he tau perofetaaga ne kua fakamoli, kua lata ke foaki mai ki a tautolu e mauokafua fe?

²⁰ Kua loga atu foki e falu he tau perofetaaga he vaha i tuai he kua fakamoli. ‘Ka e,’ he huhu e koe, ‘ko e lauia fefe e mena nei ke he moui haku?’ E, kaeke kua tala atu he taha tagata e kupu moli ki a koe ke he tau tau loga, to amanaki nakai a koe ke tuaha ki a ia he magaaho ka talahau e ia e mena fou? Nakai! Kua tatai e talahauaga he Atua ke he kupu moli he Tohi Tapu katoa. Nakai kia lata a koe ke ati hake e falanaki hau ke he tau mena ne mavehe mai he Tohi Tapu, ke tuga e tau perofetaaga i ai ne hagaao ke he lalolagi parataiso ne fa e hau? Moli, kua maeke a tautolu ke mauokafua e tau loto ke tuga he aposetolo ko Paulo, ko e taha he tau tutaki ha Iesu he senetenari fakamua, ne tohia ko e ‘nakai pikopiko e Atua.’ (Tito 1:2) Ke lafi ki mua, ka totou e tautolu e tau Tohiaga Tapu mo e taute ai e tau fakatonutonuaga, kua fakagahuahua tuai e tautolu e pulotu ne kua nakai maeke he tau tagata ke moua ha ko lautolu ni, ha ko e Tohi Tapu ko e tohi ne fakakite mai e iloilo ke he Atua ne takitaki atu ke he moui tukulagi.

“KIA MANAKO LAHI” KE HE ILOILO HE ATUA

21. Ko e heigoa hau kua lata ke taute kaeke ke tuga kua kehe lahi e tau mena ne ako mai e koe he Tohi Tapu?

²¹ He fakaako ai a koe ke he Tohi Tapu, to liga ako e koe e tau mena ne kehe mai he tau mena ne fakaako a koe ki ai he magaaho fakamua. To liga moua foki e koe e falu mahani fakalotu fakahele hau kua nakai talia he Atua. To ako e koe ko e tokoluga e tau fakatufono he Atua ke he hako mo e hepe ke he tau mena ne fa mahani ki ai he lalolagi kelea nei. Liga to kehe lahi e mena nei he magaaho fakamua. Ka e kia fakauka! Kia kumikumi fakaeneene atu ke he Tohi Tapu ke moua e iloilo ke he Atua. Kia mautali to liga maeke he fakatonutonuaga he Tohi Tapu ke hiki e manamanatuaga mo e tau puhala hau.

22. Ko e ha ne fakaako a koe ke he Tohi Tapu, mo e maeke fefe ia koe ke lagomatai e falu ke maama e mena nei?

²² Ko e tau kapitiga mo e tau magafaoa manamanatu mitaki to liga totoko atu ke he fakaakoaga hau ke he Tohi Tapu, ka e pehe a Iesu: “Hanai, ko e tagata ke talahau au ki mua he tau tagata, to talahau foki e au a ia ki mua he Matua haku ha ha he lagi. Ko etagata ke fakatikai au ki mua he tau tagata, to fakatikai foki e au a ia ki mua he haku a Matua ha ha he lagi.” (Mataio 10:​32, 33) To liga matakutaku e falu neke eke a koe ke putoia ke he lotu nakai hako po ke eke ke to muatua e makutu. Ka e, kua moli ai, ko e lali fakamakamaka ni a koe ke moua e iloilo tonu ke he Atua mo e ke he hana a kupu moli. (1 Timoteo 2:​3, 4) Ke lagomatai e falu ke maama e mena nei, kia manamanatu fakamitaki, nakai taufetoko, ka vagahau a koe ki a lautolu hagaao ke he mena ne fa e ako e koe. (Filipi 4:5) Manatu kua tokologa ne kua ‘moua e mahani mitaki ka e nakai vagahau’ ka kitia e lautolu e fakamoliaga ko e lagomatai moli he iloilo he Tohi Tapu e tau tagata.​—1 Peteru 3:​1, 2.

23. Maeke fefe ia koe ke “manako lahi” ke he iloilo he Atua?

²³ Kua fakamakamaka mai e Tohi Tapu ki a tautolu: “Kia manako lahi a mutolu, tuga e tau tama mukemuke kito fanau, ke he puke huhu he kupu nakai fakavai.” (1 Peteru 2:2) Kua falanaki e tama tote ke he kai lolo mitaki mai he matua fifine mo e to falanaki tumau ke moua e manako ia. Kua tatai ai, kua falanaki a tautolu ke he iloilo mai he Atua. “Kia manako lahi” ke he hana a Kupu he fakatumau e fakaakoaga hau. E moli, kia taute ai mo foliaga hau ke totou e Tohi Tapu ke he tau aho oti. (Salamo 1:​1-3) To tamai he mena nei e tau fakamonuina mahuiga ki a koe, ha kua pehe e Salamo 19:11 hagaao ke he tau matafakatufono he Atua: “Kua lahi foki e totogi ka taofi ki ai.”

[Tau Matahui Tala]

KAMATAMATA E ILOILO HAU

Ko e puhala fe ne nakai tatai e Tohi Tapu mo e falu tohi?

Ko e ha kua maeke ia koe ke falanaki ke he Tohi Tapu?

Ko e fakamoli he heigoa ki a koe ko e Kupu mai he agaga he Atua e Tohi Tapu?

[Puha he lau 14]

FAKAAOGA FAKAMITAKI E TOHI TAPU HAU

Ko e mena nakai uka e fakamahani ke he Tohi Tapu. Fakaaoga e tau fafatiaga mataulu tohi ke ako e puhala fakatokatoka mo e tokaaga he tau tohi he Tohi Tapu.

Kua fai veveheaga mo e tau kupu e tau tohi he Tohi Tapu ke fakamukamuka aki e kumikumiaga. Ko e tau veveheaga kua lafi ki ai he magahala he senetenari 13 aki, mo e ko e tagata Falani lolomi tohi he senetenari 16 aki ne fakaveha e tau Tohiaga Tapu Heleni ke he tau kupu he vaha fou nei. Ko e Tohi Tapu katoatoa fakamua ke moua ua e veveheaga mo e tau numela he kupu ko e liliuaga Falani, ne lomi fakailoa he 1553.

Ka kitia e tau tohiaga tapu i loto he tohi nei, kua fakakite he fakamua e numela veveheaga, mo e ko e numela ne mui mai kua fakakite e kupu. Ke fakatai ki ai, ka tohi “Tau Fakatai 2:5” kua pehe a ia ko e tohi he Tau Fakatai, veveheaga 2, kupu 5. He kumikumi ke he tau tohiaga tapu ne tohi, to nakai leva to logona hifo e koe e mafanatia ke kumikumi e tau tutuaga he tau kupu he Tohi Tapu.

Ko e puhala ne mua atu e mitaki ke fakamahani mo e Tohi Tapu ko e totou ai ke he tau aho oti. Ke he magaaho fakamua, tuga ko e mena uka a nei. Ka e ka totou mai e koe tolu ke he lima e veveheaga he aho, fakalata atu ni ke he loloa ha lautolu, to totou e koe e Tohi Tapu katoa ke he taha e tau. Ko e ha he kamata he aho nei?

[Puha he lau 19]

KO E TOHI TAPU—KO E TOHI MUA ATU E KEHE

• Kua “mai he Agaga he Atua” e Tohi Tapu. (2 Timoteo 3:16) Pete ni kua tohi he tau tagata e tau kupu, kua takitaki he Atua e tau manamanatuaga ha lautolu, ti moli ko e Tohi Tapu “ko e kupu he Atua.”​—1 Tesalonia 2:13.

• Kua 40 e tagata mai he tau hala kehekehe ne tohia e Tohi Tapu ke he molea e vaha kua 16 e tau senetenari. Ka e pete ni a ia, ko e Tohi Tapu katoa kua tatai mai he kamataaga ke he fakaotiaga.

• Kua hao mai e Tohi Tapu he tau totokoaga loga ke he ha tohi foki. He magahala he Vaha he Lotouho, kua tugi e tau tagata ki luga he akau tupou ha kua ha ha ia lautolu e tohi he tau Tohiaga Tapu.

• Ko e Tohi Tapu ko e tohi fakafua muatua he lalolagi. Kua liliu oti ai po ke ke he tau vala, ke molea e 2,000 he tau vagahau. Kua piliona e tau tohi ne kua lolomi, mo e liga nakai ha ha i ai ha matakavi he lalolagi ka nakai moua e tohi nei.

• Ko e vala fakamua he Tohi Tapu kua mai he senetenari 16 aki he F.V.N. Kua fakamua ai ato fai tohi Hinitu ko e Rig-Veda (magahala he 1300 F.V.N.), po ke tohi faka-Puta ko e “Matakau he Tau Kato Tolu” (senetenari ke lima aki he F.V.N.), po ke Korana faka-Isilama (senetenari ke fitu aki he V.N.), mo e pihia foki e tohi Sinito ko e Nihongi (720 he V.N.).

[Lau Katoa he fakatino he lau 20]