Kua Mule Tuai Kia ke he Hau a Manatu?
TOLU e aho to hoko hana mate, kua lavelave lahi e aho ha Iesu i Ierusalema, ko e aho kua lahi mahaki e aoga ma e tau Kerisiano kua momoui he vaha nei. Ne fakaako atu a ia i loto he faituga, kua fakaliliutua e ia e tau huhu hele ne lali e tau takitaki lotu Iutaia ke hele aki a ia. Ti hoko fakamui, ne tuku fakahako tonu atu e ia ke he tau tohi kupu mo e tau Farasaio e hokotakiaga kelea lahi ne fakamailoga aki a lautolu ko e tau tagata fakavai mo e tau gata hane oatu ki Kehena.—Mataio, tau veveheaga 22, 23.
He magaaho kua fano kehe mai a ia he matakavi he faituga, taha mai he hana tau tutaki ne pehe atu ki a ia: “Ko e akoako na e, ati kitekite a ke he tau maka nai . . . mo e tau fale nai!” ka e nakai nava ki ai a Iesu, he pehe a ia: “Kua kitekite kia a koe ke he tau fale lalahi nai? nakai ni toe taha maka ki luga he taha maka, ka e oti kana he fuluhi ki lalo.” (Mareko 13:1, 2) Ti fano kehe fakahiku ai a Iesu he faituga, ti hifo ai ke he Fonua Tatai he Ketarono, ti fano ke he taha fahi, mo e toli hake he matiketike he Mouga ko Olive.
He nofo ai he mouga ia kua fakalala ke he la he magaaho pale la afiafi, mo e kua kitia ai e faituga i luga he Mouga ko Moria ke he taha fahi he Fonua Tatai, ne omai ki a ia a lautolu ni hokoia ko Peteru, Iakopo, Ioane mo Aneterea. Kua mamafa ke he ha lautolu a tau loto manamanatu e tau kupu ne vagahau e ia hagaao ke he faituga ka ulu ki lalo. Ne huhu atu a lautolu: “Kia talahau mai a e koe kia mautolu po ke hoko a fe e tau mena ia? po ke heigoa foki e fakamailoga he hāu a haele mai, mo e fakaotiaga he lalolagi?” (Mataio 24:3; Mareko 13:3, 4) Ko e tali ne foaki atu e ia ke he ha lautolu a huhu he magaaho pale la ia ke he Mouga ko Olive kua aoga lahi ki a tautolu. Kua maeke ke taofi a tautolu he manamanatu kua leva lahi e fakatali ke he “fakaotiaga he lalolagi.”
Kua fatuaua ha lautolu a huhu. Kua hagaao e taha vala ke he fakaotiaga he faituga mo e fakatokatokaaga he tau Iutaia; kua hagaao e taha vala ke he haelemaiaga fakapatuiki ha Iesu he vaha i mua mo e fakaotiaga he fakatokatokaaga he vaha nei. Kua malu ai e tau huhu ua nei i loto he tali ha Iesu, tuga ne foaki mai ia Mataio 24 mo e 25, Mareko 13 mo e Luka 21. (Fakaati foki Fakakiteaga 6:1-8.) Hagaao ke he fakaotiaga he lalolagi nei, po ke fakatokatokaaga he tau mena, ne fakamaama mai e Iesu e falu mena ka lafi fakalataha, kua maeke ai ke eke mo tau vala kehekehe he fakamailoga ke fakakiteaki e tau aho fakahikuhiku. Kua fita nakai e tau vala kehekehe he fakamailoga ia he fakamoli? Kua tuku nakai a tautolu i loto he tau aho fakahikuhiku ne talahau mau i loto he Tohi Tapu? Kua taute nakai e fakamoliaga he tau mena ia ke hataki mai ki a tautolu kua liga kua mule tuai nakai ke tuga ha tautolu a manatu?
Taha mai he tau mena he tau vala kehekehe he fakamailoga ha Iesu a nai: “To laga e taha motu ke he taha motu, ko e taha kautu ke he taha kautu.” (Mataio 24:7) He tau 1914, ne kamata e Tau I he Lalolagi. Mafiti lahi he magaaho ia ni e tau Fakamoli ha Iehova ke mataala. Mo e ko e ha? Ia Tesema 1879, ke he tau tau 35 fakamua, ne pehe e mekasini Ko e Kolo Toko, ne matapatu ke he totouaga fakapapahi he Tohi Tapu, ko e tau 1914 e tau ka liliu kehe e fakamauaga tuai ke he tau tagata. Kua eke kia e felakutaki nei, ko e tau fakamua moli ke he lalolagi katoa, kua 28 e tau motu kua putoia ki ai mo e 14 e tau miliona he tau tagata ne tamate, ko e kamataaga he tau mena tutupu ke fakamoli aki e tau vala kehekehe he fakamailoga a Iesu ke he fakaotiaga? To muitua mai nakai e falu vala he fakamailoga?
I loto he “fakakiteaga a Iesu Keriso,” kua talahau tuai mai e fakamaligi toto taha nei. Hanai e solofanua lanu kula puhopuho mo e hana tagata heke “ke uta kehe e mafola mai he lalolagi.” (Fakakiteaga 1:1; 6:4) Ne tupu moli lahi ni e mena ia mai he tau 1914 ke he tau 1918. Mo e ko e kamataaga ni hokoia e Tau I he Lalolagi. He tau 1939, ne mui mai ai e Tau II he Lalolagi. Ko e lima hiva e tau motu ne fofo ki loto he felakutaki nei, mo e 50 e miliona he tau tagata ne kelipopo. He vaha he tau tau 45 ne mui mai he Tau II he Lalolagi, kua molea e 125 he tau felakutaki ne fa tau, ti kua molea e 20 e miliona he tau tagata ne kelipopo.
Ko e taha mai he tau mena he fakamailoga e: “To ha ha i ai e tau hoge.” (Mataio 24:7) Kua laulahi mahaki e haofiaaga he hoge he vaha ne mole ai e Tau I he Lalolagi. Ne tohi fakapapahi he taha hokotaki ko e molea e 60 e tau hoge tali mai he tau 1914, kua tokologa lahi e tau momoui kua mole. Ke lafi ki ai, kua pihia foki he mogonei, 40,000 he tau fanau ne mamate he tau aho oti, he nakai fai mena kai, mo e tau gagao kua maeke ke puipui.
“To ha i ai e tau mafuike lalahi.” (Luka 21:11) Ne lulu e lautolu e lalolagi he mole mai e kamataaga he Tau I he Lalolagi. He tau 1915 ne uta he mafuike 32,610 e tau momoui i Italia; he tau 1920 ne keli foki he taha 200,000 i Saina; he tau 1923 i Sapani, 99,300 ne mamate; he tau 1935 he motu kua fakahigoa he mogonei ko Pakisitani, 25,000 e tau tagata ne galo ha lautolu a tau momoui; he tau 1939 i Take, 32,700 ne galo; he tau 1970 i Peru, 66,800 ne kelipopo; he tau 1976 i Saina, 240,000 (ka e pehe falu ko e 800,000) ne mamate; he tau 1988 i Amenia, 25,000 e tau tagata ne galo ha lautolu a tau momoui. Kua moli lahi, kua ha ha i ai e tau mafuike lalahi talimai he tau 1914!
“Ke he taha mena mo e taha mena, . . . e tau tatalu.” (Luka 21:11) He vahaloto he tau 1918 mo e tau 1919, ko e 1,000,000,000 he tau tagata ne gagao he fulu Sepania, mo e molea e 20,000,000 ne mamate. Ka e ko e kamataaga ni hokoia a ia. He tau motu ne tutupu hake laia he lalolagi, ko e malaria, gagao vela ha ko e tau moko kelekeleu i loto he tau hala toto, matapouli ne moua mai he tau vailele, ko e hihi kelea lahi, mo e falu a tau gagao ne matutaki ke fakalolelole mo e tamate e tau teau miliona. Ke lafi ki ai, ko e gagao he atevili mo e kenesa ne uta e tau momoui he tau miliona. Ko e gagao pikitia mai he fakafetuiaga he mahani tane mo e fifine, kua kaka lahi e moumouaga ke he tau tagata. Kua fakamatakutakuina lahi e matematekelea kua laulahi ne kelipopo ha ko e AIDS, ke he fafatiaga fakalatalata, ko e taha e tagata fou ka pikitia he tau minuti oti, mo e nakai kitia ai ha fakamauluaga.
“Nukua tupu lahi e mahani hepehepe.” (Mataio 24:12) Kua poi vale e mahani holifono tali mai he tau 1914, mo e kua pa lahi ki mua he vaha nei. Ko e kelipopo tagata, tapaki pule noa, kaiha, felakutaki he tau matakau tagata—ko e tau ulu tala a lautolu ia he tau tohi tala, mo e tau letio mo e tau fakailoaaga tala he tau televisoni. Ko e mahani vale noa kua tolomaki mo e nakai taofi ai. I loto he tau Fahi Kau Fakalataha ha Amerika, kua fakapatapataka aki he tagata fana e tau matapulu e fanau aoga tokologa—5 ne mamate, 29 ne pakia. I Igilani ne 16 e tau tagata ne keli aki he tagata tane ulu heketia, e fana keli tagata pauaki ko e AK-47. Ko e tagata tane i Kanata ne vihiatia e tau fifine ne o ke he Aoga Tokoluga Atu ha Montreal mo e 14 a lautolu ne keli e ia. Ko e tau tagata pihia kua tuga e tau luko, tau leona, tau manu vale he vao, ko e tau manu nakai fai manamanatu kua fanau mai ke tapaki mo e fakaotioti.—Fakatatai Esekielu 22:27; Sefanaia 3:3; 2 Peteru 2:12.
“To mamate foki e tau tagata he matakutaku mo e talifaki ke he tau mena ke hohoko mai ke he lalolagi.” (Luka 21:26) He nakai leva mai he pa e pomo etomo fakamua, ko e tagata pulotu kumikumi etomiki ko Harold C. Urey ne pehe hagaao ke he vaha i mua: “To kai e tautolu e matakutaku, momohe matakutaku, momoui ai ke he matakutaku mo e mamate ai ke he matakutaku.” Ke he matakutaku he felakutaki nikulia kua lafi atu ki ai e matakutaku he mahani holifono, hoge, nakai tutu mitaki e tau koloa tupe, malolo hifo ki lalo e tau mahani mea, kua mavehevehe e magafaoa, fakatakiva e lalolagi. Kua moli ai, ko e tau magaaho kelea hane fakatata mai he tau tohi tala he tau aho oti ki mua ia tautolu mo e tau fakailoaaga tala he tau televisoni kua folafola atu e matakutaku ke he tau mena oti.
Kua tohia foki e aposetolo ko Paulo ke he tau tutuaga nei ka ha ha i ai ke he tau aho fakahiku he fakatokatokaaga nei. Ke totou hana tau kupu kua tuga ke totou e tau tala ne tutupu he aho. “Ka kia iloa e koe e mena nai,” he tohia e ia “ko e tau aho fakamui to hohoko mai ai e tau aho uka; Ha ko e mena ke ofaofa he tau tagata a lautolu ni, to velevele koloa, to hula noa, to fakatokoluga, to vagahau kelea, to faliuliu ke he tau matua, to nakai fakaaue, to mahani kelea, To nakai fai fakaalofa to nakai fia loto mafola, to tauamuamu, to nakai taofi e tau manako he tino, to mahani favale, nakai loto ke he mitaki, To afo tagata, to mahani fakahanoa, to fakatokoluga, to manako lahi ke he tau mena ke fiafia ki ai, ka e manako tote ke he Atua; To ha i ai ia lautolu e gati he mahani Atua, ka kua tiaki e lautolu e malolo ne toka ai; kia kalo kehe a koe mo e tau tagata pihia.”—2 Timoteo 3:1-5.
Kua Matutaki Tumau e tau Mena Oti “Tali Mai he Fakatoka Eke”?
Kua talahau tuai he aposetolo ko Peteru e taha vala he tau mena he tau aho fakahiku: “To o mai ke he tau aho fakamui e tau tagata va, kua mahani fakalata ke he tau manako lahi ha lautolu; Kua pehe mai foki a lautolu, Ko fe e kupu talahaua ai ke haele mai a ia? ha ko e mena tali mai he momohe e tau matua, kua tumau agaia e tau mena oti tali mai he fakatoka eke.”—2 Peteru 3:3, 4.
He vaha nei, he magaaho ka lagaki hake e tala ke he tau aho fakahiku, tokologa mai he tau tagata kua fakamoli e tau kupu perofeta ha Peteru he fa fakafiufiu mo e pehe: ‘Ae, kua fita e tau mena ia he tupu he tau aho fakamua. Ko e tau mena kua tutupu he tau vaha tuai kua liu tupu foki.’ Ti kua fakanimonimo e lautolu e tau hatakiaga mo e matutaki tumau e “tau manako lahi ha lautolu.” Kua pihia “ha kua loto a lautolu” ke poka kehe e fakamoliaga he tau perofeta kua fakakiteaga mali moli e tau aho fakahiku.—2 Peteru 3:5.
Ka e pete ni, ko e tau vala kehekehe he fakamailoga ne talahau tuai e Iesu kua nakai fakamoli auloa i tuai ke he magaaho ku he tau vaha mo e laulahi mahaki mo e kua hokotia e lauiaaga ke he tau mena. (Kia liu fakamanatu, ke fakatai ki ai, Mataio 24:3-12; Mareko 13:3-8; Luka 21:10, 11, 25, 26.) Mo e kua manako foki a tautolu ke futiaki atu ha mutolu a onoonoaga, ti mua atu ke he taha vala he talahauaga tuai ke he tau aho fakahiku, ne fakakiteaga mai i loto ia Fakakiteaga.
Kia fuluhi atu a tautolu ki a Fakakiteaga 11:18. Kua pehe ko e magaaho ka kamata e Kautu ha Keriso ke pule mo e kua ita e tau motu mo e kua hoko mai e magaaho he fakafiliaga, ko Iehova he magaaho ia ka “moumou ai foki a lautolu kua moumou e lalolagi.” Nakai kia kua moumou he takiva e nonofoaga moua noa he vaha nei? Moli, ne fa fakaaoga kelea tumau he tau tagata e tau mena moua noa mai he fonua ke fakamuhukoloa aki a lautolu ni. Ka e he taute pihia, kua nakai la tutu a lautolu he tuaga ke moumou e palaneta ke nakai maeke ha mena ke moui ki ai. Ka e he mogonei, ha ko e tau mena talaga he tau kumikumiaga he tau tagata iloilo ne tutupu mai talimai he tau 1914, kua moua he tau tagata e malolo ia, mo e kuku lotokai lahi e tau koloa uho ia, kua moumou tuai e lautolu e lalolagi, kua takiva e tau nonofoaga moua noa mo e kua fakahagahaga kelea e tuaga he lalolagi ke leveki e fakaholoaga he moui.
Kua lotokai lahi mahaki, e kaufakalatahaaga velevele koloa ne taute e tau mena ia he mogonei, ti kua fakahopoate lahi e holoaga. Hanai e falu he tau mena kelea lahi ne tupu mai: ko e uha kakava, mafana atu he lalolagi, ko e tau pu he aolagi osene, tumutumu lalahi he tau veve, ko e tau toloaga vai kona, ko e tau vai hagahaga kelea lalahi ke keli aki e tau pupu mo e tau moko, tau otaota nikulia, maligiaga oela, fakatafeaga noa he tau fakavao fou, hagahaga kelea ke galo e falu he tau manu moko, tau vai namo kua mamate, tau hala vai kiva i lalo he kelekele, tau akau kua moumou he tau vao uhi, kelekele takiva, kelekele galo e talumelie, mo e tau ahua kua moumou e tau akau mo e tau maala kai, ti pihia foki ke he tau malolo he tau tagata.
Kua pehe e tagata pulotu fakaako tokoluga ko Barry Commoner: “Kua tua a au ka matutaki tumau ke fakatakiva e lalolagi, mo e kaeke ke nakai taofi, to moumou fakahaga ai ni e mitakiaga he palaneta nei ke nakai lata ma e moui he tagata. . . . Kua nakai ha ha i ai e tau mena uka ha kua nakai iloa he tau tagata pulotu kumikumi, ka e ke he lotokai pauaki.” Ko e tohi ko e State of the World 1987 kua pehe mai he lau tohi 5: “Ko e laulahiaga he tau gahua he tau tagata kua kamata ke fakahagahaga kelea e tuaga mitaki kua lata mo e moui he lalolagi ni.” Ko e tau fakaholoaga lahi ma e televisoni ke he tau tagata ne fakakiteaga i loto he Tau Fahi Kaufakalataha ha Amelika he tau 1990 ne fakahigoa “Ko e Tufiaga ke Fakahao e Palaneta.”
To nakai maeke he tagata ke taofi e takivaaga; to maeke ai he Atua he magaaho ka moumou e ia a lautolu ne moumou e lalolagi. Ko e Atua mo e hana Takitaki Kautau i luga he lagi, ko Iesu Keriso, ka taute e mena nei he fakahoko atu e fakafiliaga ke he tau motu ne velevele mena, he tau fakahiku i Amaketo.—Fakakiteaga 16:14, 16; 19:11-21.
Ke fakahiku aki, ki a mailoga la e taha vala ne mua atu e kehe mai he perofetaaga ha Iesu hagaao ke he tau aho fakahiku: “To fakamatala atu foki e tala mitaki nai he kautu ke he lalolagi oti, ke eke mo talahau ke he tau atu motu oti; ti hoko mai ai e fakaotiaga.” (Mataio 24:14) Kua talahau e tala mitaki nei ko e Kautu he Atua kua pule he mogonei i luga he lagi mo e to nakai leva to gahua ke moumou e fakatokatokaaga kelea nei mo e liuaki mai e Parataiso ke he lalolagi. Ne fakamatala e tala mitaki ke he tau vaha fakamua ka e nakai ke he tau nonofoaga he tau tagata he lalolagi katoa. Talimai he tau 1914, kua pehe ni, kua fita he taute he tau Fakamoli a Iehova e mena ia, pete ni kua moua he tau favale tuga ne talahau tuai mai e Iesu—kua pa he tau fakatufono he motu, ko e tau moto tagata vale, kua tuku ke he fale pouli, fakakikiveka ke mamahi, mo e tokologa ne mamate.
He tau 1919 kua 4,000 he tau Fakamoli ha Iehova i ai kua fakamatala e tala mitaki nei. Kua holo atu tumau ha lautolu a numela, ti hoko ke he tau e kua mole kua molea e 4,000,000 kua fakamatala ke he 212 he tau motu, ke he 200 he tau vagahau, kua tufa atu e teau he tau miliona he tau Tohi Tapu, tau tohi mo e tau mekasini, kua miliona e tau fakaakoaga Tohi Tapu ne taute ke he tau loto kaina he tau tagata, mo e taute e tau fonoaga i loto he tau male lalahi ke he tau fahi oti he lalolagi. Kua nakai la taute ke lahi mahaki pehe nei e fakamatalaaga he tala mitaki he tau vaha fakamua ke he tau 1914. Kua maeke ai ke taute pihia ti hoko ke he tau mena kua maeke ai ke moua he mogonei ha kua lata lahi ni mo e tau matini lomi tohi fou kua mafiti lahi, ko e tau puhala o fano, ko e tau komupiuta, tau matini matutaki tala, mo e pihia foki e puhala he uta mena he tau toga mo e tau puhala he matutakiaga kua maeke ai ni ke moua he ha tautolu a vaha.
Ko Ierusalema he aho a Ieremia ne hataki atu ko e hane hoko mai ne fai e fakaotiaga; ka e fakafiufiu ni e tau tagata ne nonofo i ai, ka e kua mule mai he mena ne manamanatu ki ai a lautolu. He vaha nei, ko e hatakiaga kua lahi mahaki mai he fakaotiaga i Amaketo kua tukuogo, mo e kua kitia lahi moli e tau tagata tokologa ne kau fakalataha. (Fakakiteaga 14:6, 7, 17-20) Kua fakateliga tuli e tau miliona. Ka e kua mole fakahaga e tau magaaho; kua mule tuai ke he mena ne manamanatu ki ai a lautolu. Kua mule kia ke he mena kua manamanatu a koe ki ai?
[Fakatino he lau 6]
He aho a Ieremia kua mule ke he tau mena ne manamanatu a lautolu ki ai