Kia Fakamanavalahi ke he tau Tagata Oti
“Kua ole atu a mautolu kia mutolu, ko e tau matakainaga na e, kia tomatoma age a mutolu kia lautolu kua mahani hemu, kia fakamafana a lautolu kua manava tote, kia lagomatai kia lautolu kua lolelole, kia fakauka ke he tau tagata oti kana.”—1 TESALONIA 5:14.
1. I fe mo e i lalo he heigoa e tau tutuaga ne fakakite he tau Fakamoli a Iehova e fakamanavalahi?
KO E tau fakafifitakiaga mitaki ha e tau Fakamoli a Iehova he vaha fou nei he fakamanavalahi! Ne fakauka a lautolu ke he tau mena uka, mo e tau favale ke he tau motu pule Nasi mo e he tau motu ne pule Okooko Kelea fakamua mo e i loto he tau motu tuga a Malaui ati hoko mai ke he mogonei. Fakamanavalahi foki a lautolu ne nonofo ke he tau loto kaina mavehevehe fakalotu.
2. Ko e heigoa e tau mena ua ko e tau kakano he parataiso fakaagaga ne loto olioli e tau tagata a Iehova?
2 Pete ni e favale mo e tau mena vihi ne fita e mahani a lautolu ki ai, ko e tau tagata tukulele a Iehova ne loto olioli ke he tau fakamonuinaaga he parataiso fakaagaga. Ko e moli, ne fakakite mai he tau mena moli ko e tau Kerisiano fakauku ne kamata a lautolu ke moua e olioli ia ke he mena nei he tau 1919. Ko e heigoa ne fakatupu mai e parataiso fakaagaga nei? Fakamua, ko e tuaga parataiso nei ne ha ha i ai he tau tagata a Iehova ha kua liuaki mai he Atua hana a tau fekafekau fakauku ke he ha lautolu a “motu” po ke tuaga he tapuaki mea. (Isaia 66:7, 8) Kua tupu foki e parataiso fakaagaga kakano he fakakite oti e lautolu i ai e tau fua he agaga he Atua. Ko e fakamanavalahi e taha mai he tau mena nei. (Kalatia 5:22, 23) Ko e aoga lahi he fuafuaaga nei ke lata mo e ha tautolu a parataiso fakaagaga kua maeke ai ke kitia ke he talahauaga nei he tagata fakaako tokoluga ko William Barclay: “To nakai ha ha i ai e fakafetuiaga Kerisiano ka nakai ha ha i ai e makrothumia [fakamanavalahi]. . . . Ko e kakano ma e mena ia ko e hanai ni—ko e makrothumia ni ko e mahani ne mua he Atua (Roma 2:4; 9:22).” (A New Testament Wordbook, lau tohi 84) E, kua aoga lahi pihia e fakamanavalahi!
Fakamanavalahi Fakalataha mo e Ha Tautolu a tau Matakainaga
3. Ko e heigoa e fakaakoaga he fakamanavalahi ne fakaako age e Iesu ki a Peteru?
3 Kua kitia lahi ne ha ha i ai he aposetolo ko Peteru e falu mena uka ke fakakite e fakamanavalahi, he lagataha ne huhu a ia ki a Iesu: “Ko e Iki na e, to lagafiha kia he mahani kelea mai ai haku a matakainaga kia au, ti fakamagalo e au a ia? to lagafitu kia?” Ne fakatonu e Iesu a ia: “Nakai tala atu e au kia koe ke lagafitu, ka kia laga fitugofulu kua taki fitu.” (Mataio 18:21, 22) Ko e kakano, kua nakai ha ha i ai e kaupaaga he tau magaaho ke fakauka e taha ke he taha mo e fakamagalo e taha ne hala ki a tautolu. Ka manamanatu ke he tau mena oti, nakai maeke he taha ka manamanatu a tautolu ki ai ke tumau e totou hake ke laga 77! Ka e ke fakamagalo pihia kua ui moli atu ni ma e fakamanavalahi.
4. Ko e ha e tau momotua kua lata pauaki ai ke fakamanavalahi?
4 Ka hoko atu ke he fakakiteaga he fakamanavalahi he tau matakainaga fakaagaga, ne nakai fai fakauaua ko e tau matakainaga momotua he fakapotopotoaga kua lata ke taute a lautolu ke lata mo tau fakafifitakiaga. To liga fakalagalaga ha lautolu a fakahautoka kakano he ha ha i ai e falu he faoa tali tonu taha, kua fakahanoa mo e nakai fai mahani. Ka ko e falu kua liga fakatuatua ke fakahako e tau mahani kelea. Kua lata e tau momotua ke fakaeneene lahi ke nakai mukamuka lahi ke hogohogomanava po ke ita ha ko e tau lolelole he ha lautolu a tau matakainaga Kerisiano tane mo e tau fifine. Ka e lata he tau leveki mamoe fakaagaga nei ke manatu e fakatonuaga: “Ko e mena lata kia tautolu kua malolo ke lagomatai ke he lolelole ha lautolu kua nakai fahia; ka e aua neke fakafiafia ha tautolu a tau loto.”—Roma 15:1.
5. Ko e heigoa ha tautolu ka maeke ke fefakaukaaki kaeke ke fakamanavalahi a tautolu?
5 Ka e ha ha i ai foki e tau fekehekeheaki fakatagata ka liga tutu hake kakano ha ko e lolelole he tagata mo e tau mena ne nakai fahia ki ai. Ha ko e tau lolelole po ke tau aga fakatagata, kua fekanaaki e tautolu e fahi hepe he ha tautolu a tau matakainaga, e taha puhala vagahau ke he mena nei, ti liga taute pihia foki ne lautolu ki a tautolu. Ti ko e mena ia, kua lata tonu e fakatonuaga: “Kia fefakaukaaki a mutolu, mo e fefakamagaloaki, kaeke kua mahani kelea taha kia taha; tuga ne fakamagalo mai a [Iehova, NW] kia mutolu, kia pihia foki a mutolu.” (Kolose 3:13) Ko e kakano he “fefakaukaaki” ko e fakamanavalahi, pete ni kua liga fai mena moli a tautolu ke togitogi ke he taha. Ne nakai lata ia tautolu ke taui po ke fakahala ha tautolu a matakainaga, nakai maeke foki ke fafagu lahi atu ki a ia.—Iakopo 5:9.
6. Ko e ha e fakamanavalahi ne pehe ai ko e puhala iloilo a ia?
6 Ke he mena taha ia ni e fakatonuaga ne moua mai ia Roma 12:19: “Ko e tau fakahelehele na e, aua neke taui atu e mutolu, ka kia fakatokatoka atu ke he ita; ha kua tohi mai, Kua pehe mai e Iki, Ha ha ia au ke taui atu, to taui atu e au ni.” Ko e kakano he ‘fakatokatoka atu ke he ita’ ko e fakatuai ke ita, po ke fakamanavalahi. Ko e fakakiteaga he fuafuaaga nei ko e puhala iloilo, ha kua aoga ia ki a tautolu mo e falu. Kaeke kua tupu hake e mena vihi, to mitaki ha tautolu a tau manamanatuaga ha ko e fakamanavalahi, kua nakai taute e tautolu e tau mena ke mua atu e kelea. Ko ia ne fakamanavalahi a tautolu ki ai ka mitaki foki e tau manamanatuaga, kakano he nakai fakahala e tautolu a ia po ke taui atu ke he falu a puhala. Ko e mena haia ne tomatoma e Paulo hana a tau matakainaga Kerisiano ke “kia fakamafana a lautolu kua manava tote, kia lagomatai kia lautolu kua lolelole, kia fakauka ke he tau tagata oti kana”!—1 Tesalonia 5:14.
I Loto he Magafaoa
7. Ko e ha e tau tagata ne mau kua lata ai ke fakamanavalahi?
7 Ne tonu e talahauaga ko e fakamauaga fiafia ko e fakalatahaaga he tau tagata fefakamagaloaki mitaki tokoua. Ko e heigoa e kakano he mena nei? Ko e tau tagata mau ne fiafia lahi he taute e taha ke he taha e mahani fakamanavalahi. Ne fa mahani e tau tagata takitokotaha ke feonoaki e taha ke he taha kakano ha ko e ha lautolu a fekehekeheaki he tau mahani. Liga ko e mena fakafiafia e tau fekehekeheaki nei, ka e liga liga foki ko e tau mena ke puna mai ai e tau mena vihi ke lafi atu ke he tau mena uka mo e tau fakaatukehe ne kua fita he taute he tau Kerisiano ne mau ke “matematekelea ke he tino.” (1 Korinito 7:28) Tuga a nei, ka e kua ka nakai leveki he tane e tau vahega mena ikiiki po ke mahani fakahanoa po ke nakai mahani maopoopo. To liga fakauka e mena nei ke he hana a hoana. Kaeke ke nakai gahua e pulega totonu atu, to liga ke taute ni e hoana ke fakauka ke he hana a tau lolelole he fakamanavalahi.
8. Ko e ha kua liga lata e tau tane ke fakamanavalahi?
8 Ka ko e taha fahi, liga to te totonu e hoana ke he tau mena ikiiki ti fa mahani ke hoha ke he hana a tane. Ne fakamanatu he mena nei e kupu tohi: “Mua mai e mitaki ke nofo i luga he tua fale he nonofo auloa i loto he fale mo e hoana hoha tumau.” (Fakatai 25:24, Today’s English Version) Ke he tau vahega mena pihia, kua lata ni ke fakamanavalahi ke omaoma ke he fakatonuaga ha Paulo: “Ko mutolu e tau tane, kia fakaalofa ke he tau hoana ha mutolu, ti ua fakahogohogo kia lautolu.” (Kolose 3:19) Kua lata foki ke fakamanavalahi e tane ke mailoga e fakatonuaga he aposetolo ko Peteru: “Kia pihia foki a mutolu ko e tau tane, kia nonofo fakalataha mo e [ha mutolu a tau hoana] mo e iloilo, kia fakalilifu ke he hoana, ha ko e kapiniu a ia kua mua he lolelole kia koe, ha kua eke foki mo tau hakeaga fakalataha ke he moui kua foaki noa mai, neke fakalavelave ha mutolu a tau liogi.” (1 Peteru 3:7) Ko e tau lolelole he hana hoana kua liga omoi e fakauka he tane ke he falu a magaaho, ka e maeke he fakamanavalahi ke lagomatai a ia ke fakauka ke he tau mena ia.
9. Ko e ha e tau mamatua kua lata ai ke fakamanavalahi?
9 Kua lata he tau mamatua ke fakamanavalahi kaeke ke maeke ke kautu e feaki he ha lautolu a tau fanau. To liga taute he tau fanau e tau hepehepe taha ti liu taute ti liu taute foki. To liga ulu kafilo po ke fakatuai ke fakaako mo e fakatumau ni a lautolu ke fakaohooho e fakauka he tau mamatua ha lautolu. Ke he tau vahega mena pehe nei, ko e tau mamatua Kerisiano kua lata ke fakatuai ke ita, nakai vale a lautolu ka e fakatumau ke fakatotoka mo e he magaaho taha kua tumau ke pehi e tau puhala he tututonu. Kua lata he tau mamatua tane ke manatu ne ikiiki foki a lautolu he taha vaha mo e taute foki e tau mena hepehepe. Kua lata ia lautolu ke fakagahua e fakatonuaga ha Paulo: “Ko mutolu e tau matua tane, aua neke fakalagalaga e tau fanau ha mutolu, neke fakalolelole e tau loto ha lautolu.”—Kolose 3:21.
Mo Lautolu i Tua
10. Kua lata a tautolu ke gahua fefe ke he tau gahuaaga ha tautolu, tuga he kitia ke he taha mena ne tupu?
10 Ha ko e nakai mitaki katoatoa he tagata mo e mahani lotokai, to ha ha i ai e tau mena nakai mitaki ka tutupu ai ke he gahuaaga he Kerisiano. Ko e puhala he iloilo ke taute e mahani kua lata mo e fakauka ke he tau mena hepe ke moua e mafola. Ne fakakite mai e iloilo he puhala nei ke he mena ne tupu ke he Kerisiano ne eke fakakelea a ia ha ko e fekehekeheaki ne laga mai he mahekeheke he tagata ne gahua fakalataha mo ia. Ha kua nakai taute he matakainaga ha mena ke he mena nei ka e fakamanavalahi a ia, ti fai magaaho he mole ne maeke ai a ia ke kamata e fakaakoaga Tohi Tapu mo e tagata gahua fakatupu lekua.
11. He magaaho fe kua lata pauaki ai ia tautolu ke fakamanavalahi, mo e ko e ha?
11 Kua lata pauaki e tau Fakamoli a Iehova ke fakamanavalahi ka fakamatala ki a lautolu i tua he fakapotopotoaga Kerisiano. Ne laga loga e tau magaaho ne feleveia e tau Kerisiano mo e tau fakafeleveiaga hemu mo e vale. Kua tonu po ke iloilo nakai ke tali atu ke he puhala taha ia? Nakai, ha kua nakai fakakite a ia he fakamanavalahi. Ko e puhala iloilo ke manatu ke mumui tua ke he fakatai lotomatala: “Ko e tali totonu ke liliu kehe ai e ita; ka ko e kupu fakahukia kua tupu ai e ita.”—Fakatai 15:1.
Lagomatai he Tua mo e Amaamanakiaga ke Fakakite e Fakamanavalahi
12, 13. Ko e heigoa e tau fuafuaaga ke lagomatai aki a tautolu ke fakamanavalahi?
12 Ko e heigoa kua maeke ke lagomatai aki a tautolu ke fakakite e fakamanavalahi, ke fakauka ke he tau tutuaga mena mamahi? Ko e taha mena ko e tua ke he tau maveheaga he Atua. Kua lata a tautolu ke talia e Atua ke he hana kupu ni. Kua pehe e Tohiaga Tapu: “Nakai moua a mutolu he kamatamata kua kehe mo e tau tagata auloa; ha kua fakamoli e Atua, he nakai tuku atu e ia a mutolu ke he kamatamata kua mua ke he mena kua fahia ai a mutolu, ka e taute foki e ia fakalataha mo e kamatamata e mena ke hao ai, kia fahia a mutolu ke fakauka ai.” (1 Korinito 10:13) Ke he falu a kupu, ke tuga he talahau he taha tagata fa mahani ai: “Kaeke ke fakaata he Atua, ti maeke ia au.” E, maeke ia tautolu ha ko e fakamanavalahi.
13 Tata lahi ke he tua e amaamanakiaga ke he Kautu he Atua. He magaaho ka hoko mai ke he lalolagi, to utakehe oti e tau mena kelea ne fa fakatupu ha tautolu a tau matematekelea. Ke he mena nei, ne pehe e salamo ko Tavita: “Kia toka e ita mo e tiaki e vale; aua neke fakamamahi e koe a koe, neke eke e koe ha mena kelea. Ha ko e mena fakaotioti a lautolu kua mahani kelea; ka ko lautolu kua talifaki kia Iehova, to eke ma lautolu e motu.” (Salamo 37:8, 9) Ko e amaamanakiaga moli ko e nakai leva ti utakehe he Atua e tau tutuaga matematekelea nei kua lagomatai aki a tautolu ke fakamanavalahi.
14. Ko e heigoa e mena tupu moli ne fakakite mai ko e ha kua lata a tautolu ke fakamanavalahi ke he hoa ne nakai tua?
14 Kua lata a tautolu ke taute fefe kaeke kua fakamamahi he tau hoa ne nakai tua? Fakatumau ke kumi lagomatai ke he Atua, mo e fakatumau e amaamanaki to liliu a ia ne totoko ke eke mo tagata kua tapuaki ki a Iehova. Ko e hoana he taha Kerisiano ke he falu a magaaho ne nakai talia ke taute e tau mena kai hana mo e fakamea e tau mena tui hana. Ne fakaaoga foki e ia e vagahau kupu pilo, nakai tutala mo ia ke he loga he tau aho, mo e lali foki ke kaiaalu mai he lagatau he tau taulatua ki a ia. “Ka e taha e mena,” he ui he tane, “ne liogi tumau au ke he tau magaaho ia ki a Iehova, mo e falanaki au ki a Ia ke lagomatai au ke fakaako e fuafuaaga mitaki he fakamanavalahi ke nakai maeke ia au ke galo haku a lagotatai faka-Kerisiano. Ne amaamanaki foki au ke he taha aho ke hiki e agaga he hana a loto.” Mole atu e 20 e tau tau he tau tauteaga pihia, ti kamata e hoana hana ke liliuina, mo e pehe a ia: “Ne lahi e fakaaue haku ki a Iehova he lagomatai e ia a au ke fakaako e fua he agaga, he fakamanavalahi, ha kua maeke ia au ke kitia e fua he mogonei: Kua kamata e hoana haku ke faifano ke he puhala he moui!”
To Lagomatai he Liogi, Fakatokolalo, mo e Fakaalofa
15. Ko e ha kua maeke he liogi ke lagomatai a tautolu ke fakamanavalahi?
15 Ko e liogi e taha lagomataiaga lahi ke fakakite aki e fakamanavalahi. Ne fakaohooho e Paulo: “Aua neke fakaatukehe a mutolu ke he taha mena taha; ka kia fakailoa atu ke he Atua e tau manako ha mutolu ke he tau mena oti kana ke he liogi, mo e ole, katoa mo e fakaaue. Ko e monuina foki mai he Atua kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai, to leveki ai e tau loto ha mutolu, katoa mo e tau manatu ha mutolu kia Keriso Iesu.” (Filipi 4:6, 7) Manatu foki ke omaoma ke he fakatonuaga: “Kia tuku atu kia Iehova e tau mena ne fakaatukehe ai a koe; ko ia ni ke fakamalolo a koe; nakai tuku e ia tukulagi e tau tagata tututonu ke fagahuatia.”—Salamo 55:22.
16. He fakamanavalahi, maeke fefe he mahani fakatokolalo ke lagomatai a tautolu?
16 Ko e mahani fakatokolalo foki e taha lagomataiaga lahi ke fakaako e fua he agaga ko e fakamanavalahi. Nakai fakauka e tagata loto fakatokoluga. Mukamuka a ia ke hukia e loto, mafiti ke ita, ti nakai maeke ke talia e tau tauteaga mena kua nakai mitaki. Ko e tau mena oti nei ne tu he fahi mamao kehe he fakamanavalahi. Ka ko e tagata fakatokolalo ne nakai makutu ke onoono ni ki a ia. To fakatali a ia ki a Iehova, ke tuga a Tavita ne kumi he Patuiki ko Saulo ke kelipopo mo e fakama he tagata mai he magafaoa a Peniamina ko Semi. (1 Samuela 24:4-6; 2 Samuela 16:5-13) Ti ko e mena ia, kua lata ia tautolu ke manako ke o fano mo e “loto fakatokolalo ni mo e holoilalo, mo e fakamanavalahi kia fakauka a mutolu ko e taha ke he taha mo e fakaalofa.” (Efeso 4:2) Ko e taha mena foki, kua lata ia tautolu ke ‘fakatokolalo ki mua he Iki.’—Iakopo 4:10.
17. Ko e ha to lagomatai he fakaalofa a tautolu ke fakamanavalahi?
17 Mua atu ke lagomatai he fakaalofa ne nakai fulukovi, a tautolu ke fakamanavalahi. Ko e moli, “kua fakauka e fakaalofa,” ha kua taute ai a tautolu ke toka he tau loto e fiafia mitaki lahi ma e falu. (1 Korinito 13:4) Maeke he fakaalofa ke ha ha ia tautolu e manamanatu ma e falu, ke tuku e tautolu a tautolu i loto he tau sevae he falu, ke tuga ai kua pihia. Ko e taha mena foki, maeke he fakaalofa ke lagomatai a tautolu ke fakamanavalahi kakano ha “kua fakauka ke he tau mena oti, kua talia e tau mena oti, kua amaamanaki ke he tau mena oti, kua fakamanavalahi ke he tau mena oti. Nakai tuai oti e fakaalofa.” (1 Korinito 13:7, 8) E, tuga he lologo he Kautu, numela 200 ke he tohi Sing Praises to Jehovah (Lologo e Tau Fakaheke ki a Iehova) ne pehe:
“Ha ha he fakaalofa e tau mata ke kitia e mitaki.
Ati hake he fakaalofa e tau matakainaga.
Totonu e fakaalofa ki a lautolu ne hehe,
Kumi ke moua ha lautolu a fahi mitaki.”
Fakamanavalahi mo e Fiafia?
18. Maeke fefe ke fakamanavalahi mo e loto olioli?
18 Ne liogi a Paulo ma e hana a tau faoa ne tali tonu i Kolose ke puke ke he maama tonu moli ke he finagalo he Atua, ke maeke a lautolu ke o fano mo e lata lahi mo Iehova, fakafiafia a ia, mo e fua ke he tau gahua mitaki oti. Ti kua eke ai a lautolu ke “fakamalolo . . . ke he malolo oti kana ke lata mo e malolo he hana a lilifu, kia tupu kia mutolu e fakauka katoatoa, mo e fakamanavalahi katoa mo e fiafia.” (Kolose 1:9-11) Ka e taha e mena, maeke fefe e taha ke “fakamanavalahi katoa mo e fiafia”? Nakai ko e fetotokoaki e mena nei, ha ko e loto olioli ne talahau he tau Tohiaga Tapu ne nakai ko e mena loto mama po ke fiafia. Ko e fua he agaga ko e loto olioli kua fakalataha ki ai e logonaaga makona ne hokulo ke he mena tonu ne taute ki mua he Atua. Ko e pihia foki ko e fakakiteaga he amaamanakiaga ke moua e taui he maveheaga kakano ha ko e fakagahuahua he fakamanavalahi. Ko e mena haia ati pehe ai a Iesu: “Uhoaki a mutolu ka faikupu kelea a lautolu, mo e favale kia mutolu, mo e tukumale pikopiko a lautolu kia mutolu ke he tau mena kelea oti ha ko au. Kia kolikoli a mutolu mo e fiafia ni; ha ko e ha ha he lagi ha mutolu a palepale kua lahi; ha ko e mena favale pihia a lautolu ke he tau perofeta ne mumua ia mutolu.”—Mataio 5:11, 12.
19. Ko e heigoa e tau fakafifitakiaga kua fakakite ko e maeke tokoua ke fakamanavalahi mo e loto olioli lahi?
19 Ne ha ha ia Iesu e olioli ia. Ko e moli, “ma e loto olioli ne fakatoka ki mua ia ia ne fakauka a ia ke he akau fakakikiveka, fakafiufiu fakama.” (Heperu 12:2, NW) Ko e olioli ia ne maeke ia Iesu ke fakamanavalahi. Ke tuga ia, kia manamanatu ke he mena ne tupu he magaaho ne fahi ai e tau aposetolo mo e poaki ke “aua neke vagahau ke he higoa ha Iesu. . . . Ati o ai a lautolu mai mua he fakapotopotoaga mo e fiafia, ha kua eke ni kua aoga a lautolu ke eke fakakelea ha ko e hana a higoa. Kua nakai oki foki e tau aho oti he fakaako atu e lautolu, mo e fakamatala atu ke he faituga, ke he taha fale foki mo e taha fale, e tala mitaki kia Iesu Keriso.” (Gahua 5:40-42) Ko e fakafifitakiaga mitaki lahi ke fakakite fakamoli ko e maeke he tau tutaki ha Keriso ke fakamanavalahi mo e loto olioli!
20. Ka fakakite e tautolu e fakamanavalahi, ti maeke fefe he mena nei ke lauia ha tautolu a fakafetuiaga mo e falu?
20 Ko e Kupu he Atua ne foaki moli lahi mai e tau fakatonuaga pulotu he magaaho ne tomatoma mai ki a tautolu ke nakai taui atu, ke fakatuai ke ita mo e amaamanaki he magaaho taha ia ma e mitaki—e, ke fakamanavalahi! Kua lata a tautolu ke liogi tumau ti ko e fua nei he agaga he Atua ke fakafetui fakalataha mo e ha tautolu a tau matakainaga tane mo e fifine ki loto he fakapotopotoaga, mo lautolu i loto he ha tautolu a tau magafaoa, mo e tau tagata he ha tautolu a tau gahuaaga, mo e tau tagata takitokotaha ne feleveia mo tautolu ke he fekafekauaga Kerisiano. Ko e heigoa kua maeke ke lagomatai aki a tautolu ke fakakite e fakamanavalahi? Tua, amaamanaki, holoilalo, loto olioli, mo e fakaalofa. Ko e moli, he fakalataha e tau fuafuaaga pihia kua maeke ia tautolu ke fakamanavalahi ke he tau tagata oti.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e ha kua aoga lahi ai e fakamanavalahi ke he ha tautolu a fakalatahaaga ke he parataiso fakaagaga?
◻ Ko e ha e tau matakainaga momotua ne kua lata pauaki ai ke fakamanavalahi?
◻ Ko e ha kua lata ai e fakamanavalahi ke taute he tau tane mo e tau hoana?
◻ Ko e heigoa e falu fuafuaaga ka lagomatai aki a tautolu ke fakamanavalahi?
[Fakatino he lau 13]
Ko e heigoa e fakatonuaga mai ia Iesu ne lagomatai aki a Peteru ke fakamanavalahi?