Manamanatu ke he tau Fakafifitakiaga he Fakamanavalahi

“Kua fakauka e Atua, mo e fakamanavalahi ke he tau kapiniu he ita kua fakalata ke malaia.”​—ROMA 9:22.

1. (a) Kua lagomatai mai fefe e Kupu he Atua ne tupu agaga mai ke aoga ke lagomatai a tautolu? (e) Matutaki ke he mena nei, ko e ha ne manamanatu ai mogoia ke he fuafuaaga he fakamanavalahi?

KO E Atua ko Iehova, ko e ha tautolu a Tufuga, ne foaki mai ki a tautolu hana a Kupu ne tupu fakaagaga, ko e Tohi Tapu. Kua taute ia mo ‘hulu he ha tautolu a tau hui, mo e maama ke he ha tautolu a puhala.’ (Salamo 119:105) Ne lagomatai foki he Kupu he Atua a tautolu ke “taute ni a ia ke he tau gahua mitaki oti kana.” (2 Timoteo 3:16, 17) Ko e taha e puhala ne fakakoloa aki a tautolu ko e foaki mai ma tautolu e tau fakafifitakiaga mitaki he fakamanavalahi. Ko e fuafuaaga nei ko e taha he tau fua he agaga he Atua, ti aoga lahi ma tautolu ke moua hana a talia mo e mitaki e fefakalatahaaki mo e tau tagata.​—Kalatia 5:22, 23.

2. Ko e heigoa e kakano he kupu Heleni ne pehe ko e “fakamanavalahi,” mo e ko hai kua mua atu he fakakite e fuafuaaga nei?

² Ko e kupu Heleni ne fakaliliu ko e “fakamanavalahi” ko e kakano moli fakatino ko e “loa lahi he agaga.” Ne fakakakano e fakamanavalahi ko e “fuafuaaga he mahani fakauka ka feleveia mo e tau mena fakahogohogomanava ne nakai taui vave po ke fakahala fakamafiti.” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, tohia e W. E. Vine, Volume ke 3 aki, lau tohi 12) Ko e kakano he fakamanavalahi ko e fakagahuahuaaga he mahani fakauka mo e fakatuai ke ita. Ko hai a ia fakamua mai ia lautolu ne fakatuai ke he ita, he fakakite e fakamanavalahi? Ne nakai fai foki ka ko e Atua ni ko Iehova. Ti ko e mena ia, he Esoto 34:6, totou e tautolu ko Iehova e “Atua fakaalofa hofihofi, mo e fakaalofa noa; kua fakatuai hana a ita, to lahi e fakaalofa, to fakamoli.” Kua moli ni, ko e laga valu foki e totoku a Iehova he Tohi Tapu ko e “fakatuai haana a ita.”​—Numera 14:18; Nehemia 9:17; Salamo 86:15; 103:8; 145:8; Ioelu 2:13; Iona 4:2; Nahuma 1:3.

3. Ko e heigoa e tau fuafuaaga ati ha ha ia Iehova e fakamanavalahi?

³ Ha kua fakamanavalahi, po ke fakatuai ke ita, ko e mena tuai naia ka amaamanaki a tautolu ke he Atua ko Iehova, ha kua nakai fai kaupaaga hana a malolo mo e iloilo, mitaki katoatoa hana fakafiliaga tonu, ko ia ni e fakataiaga he fakaalofa. (Teutaronome 32:4; Iopu 12:13; Isaia 40:26; 1 Ioane 4:8) Maeke ia ia ke leveki hana a tau fuafuaaga kua taute tumau ke lago tatai e tau mena ia he tau magaaho oti. Ko e heigoa e kakano ne fakakite mai he Kupu hana ko e ha mo e fakakite fefe e ia e fakamanavalahi ke he tau tagata nakai mitaki katoatoa?

Fakamanavalahi ma e Hana a Higoa

4. Ko e heigoa e tau kakano mitaki ne fakakite he Atua e fakamanavalahi ke he tau tagata agahala?

⁴ Ko e ha ne fakamanavalahi ai a Iehova? Ko e ha ne nakai fakahala fakaave ai e ia e tau tagata hala? Nakai ha ko e nakai fia iloa po ke nakai fai fakamakutu ma e tututonu. Nakai, ka e ma e tau kakano mitaki ne fakatuai a Iehova ke ita mo e nakai fakahala fakaave e tau tagata. Ko e taha kakano ke liga maeke ai ke fakapuloa hana a higoa. Ko e taha kakano foki ha kua lata ke fai magaaho ke taute fakamitaki e matakupu ke he pule katoatoa he Atua mo e fakamoliaga he tau tagata, ne lagaki hake he totokoaga i Etena. Ne fai kakano agaia foki ni e fakamanavalahi he Atua ke fai magaaho a lautolu ne mahani hepehepe ke liliu e tau mahani ha lautolu.

5, 6. Ko e ha ne fakakite e Iehova e fakamanavalahi ke he totokoaga he tagata?

⁵ Ne fakamanavalahi a Iehova he tauteaga ke he tau tagata uluaki tokoua i loto he kaina i Etena. Ko e magaaho ne moumou e laua hana poakiaga ke nakai kai e fua he akau ke iloa ai e mitaki mo e kelea, ne maeke ia ia ke tamate he mogoia ni a laua mo e agelu ne taute e hepe mo e fakavaia a Eva. Ne nakai fai huhu, ko e tututonu mo e fakafiliaga tonu a Iehova kua eke fakakelea, ti kua ita lahi a ia ki a lautolu tokotolu ne totoko. Ne tonuhia ni a ia ane tamate e ia a lautolu ke he magaaho ia ni. Ne poaki tuai e Atua ke he tagata tane fakamua, ko Atamu: “Ka ko e akau ke iloa ai e mitaki mo e kelea, aua neke kai ai e koe; ha ko e aho ka kai ai e koe to mate ai ni a koe.” (Kenese 2:17) Ke he aho ia ne hala ai a Atamu, ne ui he Atua e kau ne holifono ke he taliaga mo e talahau e fakafiliaga ko e mate. Mai he fakafiliaga, ko e mamate ni a Atamu mo Eva he aho ia. Ka e taha e mena, ne toka he ha tautolu a Tufuga fakamanavalahi a Atamu ke moui ke 930 e tau tau.​—Kenese 5:5.

⁶ Ne ha ha he Atua e tau kakano mitaki ke fakamanavalahi, po ke fakatuai ke ita ke he mena nei. Ane mai tamate e ia he mogoia ni a lautolu ne totoko, to nakai tali he mena nei e fakahala he fakafiu he Tiapolo kua nakai lata e Atua ko Iehova ke tapuaki ki ai mo e nakai maeke a ia ke fai tagata mo tau fekafekau ka tumau he lautolu a fakamoli ki a ia, pete ko e heigoa mo e heigoa e tutuaga. Ko e taha mena foki, ko e tau huhu pehe nei ka toka ke nakai fai tali: Ko e kelea ha hai ati hala ai a Atamu mo Eva? Ko e tufugatia fakamua kia e Iehova a laua ke lolelole e mahani mitaki ke nakai maeke ia laua ke totoko e kamatamata mo e fakahala ai a lautolu he kaumahala ke taute pihia? Ko e tali ke he tau mena oti nei kua kitia maali mai ke he tala ne fakamau he tohi ha Iopu, veveheaga 1 mo e 2. He fakaata e tau tagata ke tupu, ne toka e Iehova e tau tagata ke fai magaaho ke fakakite e moli he tau talahauaga pikopiko ha Satani.

7. Ko e ha ne nakai tamate he mogoia ni e Iehova a Farao?

⁷ Ke he magaaho ne amanaki a Iehova ke fakahao hana tau tagata, ko e tau Isaraela, mai he liliaga ha Aikupito, ne fakakite moli foki e ia e fakamanavalahi. Na maeke ia Iehova ke tamate a Farao mo e hana a tau kautau malolo ke he magaaho ia ni. Ka e kehe he nakai taute pihia, ne fakauka e Atua ki a lautolu ke he falu a magaaho. Ko e heigoa e tau kakano mitaki? He pehe ne mole atu e falu a magaaho, ne au atu e ulu uka ha Farao ne nakai talia ke toka e fanau Isaraela ke o kehe mai i Aikupito ko e tau tagata tokanoa ha Iehova. Ne fakakite e ia a ia ko e ‘kapiniu he ita’ kua lata ke moumou he totoko ki a Iehova. (Roma 9:14-24) Ka e, ha ha i ai e kakano lahi mahaki he fakamanavalahi e Atua ke he mena nei. Ne puhala mai ia Mose, ne tala age e ia ki a Farao: “Hanai, ane fakaolo atu haku lima, mo e ta a koe mo e hau a motu ke he tatalu, a kua mahakava tuai a koe mai he lalolagi. Ko e moli, ko e mena ia ni kua fakatu ai e au a koe, kia fakakite e au haku mana kia koe, kia talahaua ai foki haku a higoa ke he lalolagi oti.”​—Esoto 9:15, 16.

8. Ko e heigoa e kakano ne nakai tamate he Atua e tau Isaraela totoko he tutakale?

⁸ Ne fakakite foki e fakamanavalahi a Iehova ma e tau kakano mitaki he magaaho ne ha ha i ai e tau Isaraela he tutakale. Ne kamatamata e lautolu e fakauka he Atua ke he magaaho ne tapuaki ke he punua povi auro mo e kaumahala ke fakagahuahua e tua he magaaho ne liliu mai e tau toko ne hogofulu mo e hokotakiaga kelea! Ne nakai utakehe he Atua hana a tau tagata, kakano ha kua putoia ai hana a higoa mo e hana a talahaua. E, ne fakakite e Iehova e fakamanavalahi ke lata ia mo e hana a higoa.​—Esoto 32:10-14; Numera 14:11-20.

Fakamanavalahi ke Lata mo e tau Tagata

9. Ko e ha ne fakakite ai e Iehova e fakamanavalahi he vaha ha Noa?

⁹ Ne fakamanavalahi a Iehova ke lata ma e tau tagata tali mai he fakakelea e Atamu hana a tau huli ne nakai la tupu mai, ne nakai tonu e mena ne taute e ia he agahala. Ko e fakamanavalahi a Iehova ne taute ai ke maeke he hepe ia ke fakahako ha kua fai magaaho ne toka e ia ma e tau tagata tokihala ke fakafeilo ki a ia. (Roma 5:8-10) Ne fakakite foki he Atua ko Iehova e fakamanavalahi ke he tau tagata he vaha ha Noa. Ke he magahala ia, “ne fioia e Iehova kua lahi ni e mahani kelea he tau tagata ke he lalolagi; ko e tau fatuakiloto oti foki he tau manatu he tau loto ha lautolu, ko e kelea hokoia ni ke he tau aho oti kana.” (Kenese 6:5) Pete ni he maeke he Atua ke utakehe fakaave e tau tagata he magaaho ia ni ne kitia e ia e tuaga ia, ka e fakatu e ia e fakafiliaga ke fakaotioti e ia e tuaga ia ke he tau tau 120. (Kenese 6:3) Ko e fakakiteaga he fakamanavalahi nei ne fai magaaho ai a Noa ke fanau toko tolu e fanau tane, ma lautolu ke lalahi hake mo e fai hoana, mo e ma e magafaoa ia ke ta e vaka mo fakahao aki ha lautolu a tau solu mo e fakahaoaga foki he tufugatiaga manu. Ke he puhala nei kua maeke ai he finagalo fakamua he Atua ma e lalolagi ke tupu moli.

10, 11. Ko e ha a Iehova ne lahi ai e fakamanavalahi ke he kautu a Isaraela?

¹⁰ Ko e taha kakano he fakamanavalahi ne mua atu e gahua ke he tauteaga he Atua mo e hana a tau tagata. Ko e “fakauka fakatekiteki ke he hepe po ke fakahogohogomanava, ne lafi mo e nakai talia ke tiaki e amaamanakiaga ke mitaki mai e fakafetuiaga tupetupe.” (Insight on the Scriptures, Volume ke 2 aki, lau tohi 262 ne lomi he Kaufakalatahaaga Tohi Tapu mo e Pepa Lotu he Kolo Toko a New York, ne Fakatu) Ne tuhi e mena nei ke he taha kakano ne fakamanavalahi e Atua ke he tau Isaraela. Ne laga loga e liliu kehe ha lautolu mai ia Iehova ti nonofo ki lalo hifo he tau liliaga he tau Motu Kehe. Ka e, ne fakakite e ia e fakamanavalahi ha kua fakahao e tau Isaraela mo e fai magaaho ne foaki age ke tokihala.​—Fakafili 2:16-20.

¹¹ Ko e laulahi he tau patuiki Isaraela ne takitaki ha lautolu a tau tagata ke he tapuakiaga hehe. Ne uta kehe fakaave kia he Atua e motu? Nakai, ne nakai mafiti a ia ke tiaki e amaamanakiaga ke mitaki mai e fakafetuiaga tupetupe. Ka ko e mena ne tupu, ne fakatuai a Iehova ke ita. Kua fakakite e fakamanavalahi, ne age laga loga e Iehova e tau magaaho ke tokihala. Ne totou e tautolu he 2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:15, 16: “Ne fakafano mai he Atua he tau matua ha lautolu ko Iehova hana tau fekau, ne uhu matike a ia mo e fakafano mai e ia a lautolu; he fakaalofa a ia ke he hana motu mo e hana haeleaga; Ka e fakafiufiu e lautolu kia lautolu ne fakafano mai he Atua, mo e fakavihia e lautolu hana tau kupu, mo e va a lautolu ke he hana tau perofeta, ti tupu ai e ita a Iehova ke he hana motu, ato nakai maeke ke fakamalolo ai a lautolu.”

12. Ko e heigoa e tau fakamoliaga he tau Tohiaga Tapu Kerisiano Heleni ne talahau mai e kakano ko e ha ne fakamanavalahi ai a Iehova?

¹² Ko e tau Tohiaga Tapu Kerisiano Heleni ne foaki mai foki e tau fakakiteaga fakamoli ko e fakakite e Iehova hana a fakamanavalahi ke lagomatai aki hana a tau tagata mahani hepehepe. Tuga a nei, ne huhu e aposetolo ko Paulo ke he tau Kerisiano mahani kelea: “Po kua fakateaga kia a koe ke he lahi ue atu he hana mahani totonu, mo e hana fakamanavalahi, mo e hana fakauka; he nakai iloa e koe kua takitaki he mahani totonu he Atua a koe ke he tokihala?” (Roma 2:4) Ne pihia foki e tau kupu ha Peteru: “Kua nakai mule mai e Iki ke he mena kua talahaua mai, tuga he manatu he falu ke he mule; ka e fakauka mai a ia kia tautolu, he nakai finagalo a ia ke malaia taha, ka kia hohoko oti kana ke he tokihala.” (2 Peteru 3:9) Kua lata tonu lahi, ha ko e mena ne talahau mai ki a tautolu “kia manatu a mutolu ko e fakauka he Iki ha tautolu, ko e fakamouiaga haia.” (2 Peteru 3:15) Ti kua kitia ai e tautolu ko e fakamanavalahi a Iehova, nakai ha ko e loto momoko teao lolelole lahi po ke fakateaga, ka ko e kakano ni ha ko e hana a higoa mo e tau amaamanakiaga ne putoia ai, mo e ko ia ne hofihofi e fakaalofa noa mo e fakaalofa lahi.

Fakafifitakiaga he Fakamanavalahi ha Iesu

13. Ko e heigoa e tau fakakiteaga fakamoli he Tohiaga Tapu ko e fakamanavalahi a Iesu Keriso?

¹³ Ko e fakafifitakiaga fakamanavalahi ne fakakite he Atua, ne ua aki ni he hana a Tama, ko e Mesia, ko Iesu Keriso. Ko ia ko e fakafifitakiaga mitaki lahi he fakauka mo e nakai fakatepetepe ke taui, pete ni e hogohogomanava.a Ko e fakamanavalahi he Mesia ne talahau tuai he perofeta ko Isaia ke he tau kupu nei: “Ne fakamamahi a ia, ti fakatokolalo e ia a ia, ka e nakai vagahau a ia; tuga ne punua mamoe kua takitaki ke tamate, tuga foki e mamoe kua fakanono a ia ki mua ha lautolu kua helehele hana a tau fulu, ti nakai vagahau a ia.” (Isaia 53:7) Ne fakamoli ke he kupu taha ia ni e talahauaga ha Peteru: “Ko ia ne amuamu ki ai, ka e nakai amuamu atu ke taui atu, ne fakamamahi a ia ka e nakai fakamatakutaku atu, ka e tuku atu a lautolu kia ia kua fakafili fakatonu.” (1 Peteru 2:23) Liga kamatamata ni he tau tutaki ha Iesu a ia he taufetoko laga loga ko hai ia lautolu ne mua! Ka e, kua fakamanavalahi mo e fakauka ai ni a ia ki a lautolu!​—Mareko 9:34; Luka 9:46; 22:24.

14. Ko e heigoa kua lata he fakafifitakiaga fakamanavalahi ha Iesu ke omoi a tautolu ke taute?

¹⁴ Kua lata ia tautolu ke mumui tua ke he fakafifitakiaga ne fakatu e Iesu he fakamanavalahi. Ne tohia e Paulo: “Kia taute a tautolu ke tafepoi mo e fakauka, ke he poitufi kua fakatoka ki mua ha tautolu, he onoono fakalahi atu a tautolu ke he Iki Hukui mo e Mitaki Katoatoa he tua ha tautolu, ko Iesu. Ma e loto olioli ne fakatoka ki mua ia ia ne fakauka a ia ke he akau fakakikiveka, fakafiufiu fakama, mo e kua nofo hifo he fahi matau he nofoaiki he Atua. Moli lahi, kia manamanatu fakatata lahi atu ke he taha ko ia ne fakauka atu ke he tala kehe he tau tagata agahala kua totoko atu ni ke he ha lautolu ni a tau mena, ke nakai liga ke mategugu a mutolu mo e nakai fahia ha mutolu a tau solu.”​—Heperu 12:1-3, NW.

15. Iloa fefe e tautolu ko e fiafia a Iesu ke fakamanavalahi mo e fakauka ke he tau kamatamata?

¹⁵ Ne fiafia a Iesu ke fakamanavalahi mo e fakauka ke he tau kamatamata, kua maeke ke kitia mai he hana a agaga he magaaho ne tapaki ai a ia. Mole atu e tauage e ia a Peteru he toto e pelu ke leveki aki hana a Iki, ne pehe a Iesu: “Piko kia a koe nakai maeke ia au ke ole atu ainei ke he haku a Matua, ti fekau mai e ia kia au e tau agelu ne mua he tokologa ke he tau lekeona ne hogofulu ma ua? Ti fakamoli ai fefe e tau Tohi kaeke ke pihia, kia hoko ni e tau mena ia ke lata ai?”​—Mataio 26:51-54; Ioane 18:10, 11.

Falu he Tau Fakafifitakiaga Fakamanavalahi

16. Fakakite fefe he tau Tohiaga Tapu ko e fakamanavalahi e tama ha Iakopo ko Iosefa?

¹⁶ Maeke foki ni he tau tagata nakai mitaki katoatoa, agahala lahi ke fakakite e fakamanavalahi. Ne ha ha he tau Tohiaga Tapu Heperu e tau fakafifitakiaga he fakauka ke he tau hepehepe he tau tagata nakai mitaki katoatoa. Tuga a nei, kua ha ha i ai a Iosefa, ko e tama tane he matua tupuna Heperu ko Iakopo. Ne fakauka fakatekiteki a ia ke he tau mena nakai tonu ne taute ki a ia mai he hana a tau lafu matakainaga mo e hoana ha Potifara! (Kenese 37:18-28; 39:1-20) Ne nakai fakaata e Iosefa e tau kamatamata nei ke fakakonakona e loto hana. Ne fakamoli e mena nei ke he magaaho ne tala age a ia ke he hana a tau lafu matakainaga: “Aua neke mamahi a mutolu, po ke ita a mutolu kia mutolu he fakafua mai e mutolu au ki hinei; ha kua fakafano mai he Atua au ke mua kia mutolu ke eke mo fakamoui.” (Kenese 45:4, 5) Ko e fakafifitakiaga mitaki lahi he fakamanavalahi a ia ne fakatu e Iosefa!

17, 18. Ko e heigoa e tau fakakiteaga fakamoli he fakamanavalahi ne kitia e tautolu ia Tavita?

¹⁷ Ko Tavita foki taha fakafifitakiaga he fekafekau fakamoli a Iehova ne fakauka fakatekiteki ke he tau hepehepe, mo e fakakite foki e fakamanavalahi. Ne tutuli he Patuiki mahekeheke ko Saulo tuga e kuli, ke he ua e magaaho ne maeke ia Tavita ke taui atu ke keli a ia. (1 Samuela 24:1-22; 26:1-25) Ka e fakatali a Tavita ke he Atua, tuga kua maeke ke kitia mai he hana a tau kupu ki a Apisai: “Kua moui a Iehova, to ta ni e Iehova a ia, po ke hoko hana aho ke mate ai, po ke hifo a ia ke he tau, ti mate ai a ia. Kia fakamamao e Iehova ia au, ke fakaolo atu e au haku lima kia ia kua fakauku e Iehova.” (1 Samuela 26:10, 11) E, ha ha ia Tavita e malolo ke fakaoti hana a tutuli e Saulo. Ka e kehe ni, ne fifili e Tavita ke fakamanavalahi.

¹⁸ Manamanatu foki la, ke he mena ne tupu he magaaho ne hola ai e Patuiki ko Tavita mai he hana a tama fakafualoto kelea ko Apisaloma. Ko Semi, ko e tagata he magafaoa a Peniamina he fale ha Saulo, ne tauliti maka a Tavita mo e tauhea hifo e tau kaiaalu ki a ia, kua tau kalaga atu: “Fano a, kia fano a a koe ko e tagata lima toto na e, ko e tagata kolokolovao”! Ne manako a Apisai ke tamate a Semi, ka e nakai talia e Tavita ke taui atu. Ka e taha e mena, ke kehe mai ke taute pihia, ne liu a ia fakakite foki e fakamanavalahi.​—2 Samuela 16:5-13.

Manamanatu ke he Fakafifitakiaga ha Paulo

19, 20. Fakakite fefe e Paulo a ia ko e fakamanavalahi?

¹⁹ Ke he tau Tohiaga Tapu Kerisiano Heleni, ne ha ha ia tautolu taha foki e fakafifitakiaga mitaki he fakamanavalahi he tagata nakai mitaki katoatoa​—ko e aposetolo ko Paulo. Ne fakakite e ia e fakauka fakatekiteki, fakamanavalahi, kua matutaki tokoua ke he hana a tau fi fakalotu mo e tau tagata takitokotaha ne talahau ko e tau Kerisiano a lautolu. E, fakakite e Paulo e fakamanavalahi pete ne pehe e falu he fakapotopotoaga i Korinito: “Kua mamafa hana tau tohi mo e malolo, ka ko e hana tino ka ha i ai kua lolelole ia, mo e hana kupu kua fakateaga ia.”​—2 Korinito 10:10; 11:5, 6, 22-33.

²⁰ Mo e kakano mitaki ha kua pihia, ne tala age ai a Paulo ke he tau Korinito: “Ka kua fakakite e mautolu a mautolu ke he tau mena oti ko e tau fekafekau he Atua, ke he fakauka lahi, ke he matematekelea, ke he malaia, ke he fakaatukehe. Ke he tau fahiaga, ke he tuku ke he tau fale puipui, ke he tau fakaagitau, ke he tau gahua, ke he tau mataalaaga, ke he tau fakakanopogi, Ke he mahani mea, ke he loto maama, ke he fakamanavalahi, ke he mahani totonu, ke he Agaga Tapu, ke he fakaalofa fakamoli.” (2 Korinito 6:4-6) Ke tuga e mena nei foki, ne maeke he aposetolo ke tohi ke he hana a kau gahua ko Timoteo: “Ka ko koe, kua iloa mitaki e koe haku a kupu, ko e haku a mahani, mo e tau mena kua foli ki ai, ko e haku a tua foki, mo e fakamanavalahi, ko e fakaalofa, mo e fakauka, Ko e tau mena favale mo e tau mena mamahi . . . ka e laveaki mai he Iki au ke he tau mena oti kana.” (2 Timoteo 3:10, 11) Ko e fakafifitakiaga mitaki lahi he fakamanavalahi ne toka e Paulo ma tautolu!

21. Maeke fefe he vala tala ne muitua mai ke lagomatai a tautolu?

²¹ Ne maama lahi, ko e tau Tohiaga Tapu ne puke lahi ke he tau fakafifitakiaga mitaki he fakamanavalahi. Ko Iehova mo e hana a Tama Tane fakahele e tau fakafifitakiaga mua ue atu. Ka kua fakamalolo mai ke mailoga e fuafuaaga nei ne fakakite ai he tau tagata nakai mitaki katoatoa, tuga a Iosefa, Tavita, mo e aposetolo ko Paulo! Ko e vala tala ne muitua mai ne taute ke lagomatai a tautolu ke fifitaki atu ke he tau fakafifitakiaga mitaki lahi ia.

[Tau Matahui Tala]

To Tali Fefe e Koe?

◻ Ko e heigoa e kakano he fakamanavalahi?

◻ Ko e heigoa e tau kakano fakamua ne fakamanavalahi ai a Iehova?

◻ Ko e heigoa e tau puhala ne fakakite aki e Iesu a ia ni ko e fakamanavalahi a ia?

◻ Ko e heigoa e tau fakamoliaga he tau Tohiaga Tapu ko e maeke ke fakakite he tau tagata nakai mitaki katoatoa e fakamanavalahi?

[Tau Fakatino he lau 6]

Ko Iosefa, Iesu, Tavita, Paulo, mo Iopu e tau fakafifitakiaga he fakamanavalahi

[Fakatino he lau 9]

Ne fakakite e Iesu e fakamanavalahi ke he hana a tau tutaki