Hola Kehe Mai he Lotu Fakavai

“‘Kia hola kehe mai he vaha loto ha lautolu, . . . ’ kua pehe mai a Iehova, ‘mo e fakaoti e amoamo atu ke he tau mena nakai mea’ . . , ‘mo e to uta e au a mutolu ki loto.’”​—2 KORINITO 6:17, NW.

1. Ko e heigoa ne lali a Satani ke tau tui mo Iesu, mo e ko e heigoa e tau mena ua he foakiaga nei ne taute e ia kua fakaako mai ki a tautolu?

“KO E tau mena oti kana nei to atu e au ki a koe kaeke kua fakaveli hifo a koe mo e taute e taha gahua tapuaki ki a au.” Pete ni ne kua taute e foakiaga nei he afe e tau tau he mole mai e kamataaga he lotu fakavai, kua tuku mai e kei ke he fakamaamaaga ko hai i tua he lotu fakavai mo e ko e heigoa hana finagalo. He tuai e tau 29 V.N., ne foaki atu he Tiapolo ki a Iesu e tau kautu oti kana he lalolagi ma e taha tapuaki. Kua talahau mai he vahega mena tutupu nei ki a tautolu, ua e tau mena: ko e tau kautu he lalolagi nei ko e tau mena ha Satani ke age mo e ko e mena mua ue atu he lotu fakavai ne tapuaki ki ai ko e Tiapolo.​—Mataio 4:8, 9, NW.

2. Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tau kupu a Iesu ia Mataio 4:10?

² Mai he hana tali, ne nakai ni fakatikai e Iesu e lotu fakavai ka e fakakite foki e ia ko e heigoa ne putoia i loto he lotu moli. Ne talahau e ia: “Fano kehe, ma Satani! Ha kua tohia mai, ‘Ko Iehova ni ko e hau a Atua kua lata a koe ke tapuaki ki ai, mo e ki a ia ni hokoia kua lata a koe ke tuku atu e fekafekauaga tapu.’” (Mataio 4:10, NW) Ti ko e foliaga he lotu moli hanai, ha ko e mena ia, ko e tapuaki he Atua moli toko tahamaka, ko Iehova. Kua putoia ai e tua mo e omaoma, he taute e finagalo a Iehova.

Kamataaga he Lotu Fakavai

3. (a) He magaaho fe mo e fefe e kamataaga he lotu fakavai he lalolagi? (e) Ko e heigoa e fakamauaga fakamua he gahua nakai fakauka fakalotu, mo e fakatumau fefe e favale fakalotu talimai he magaaho ia?

³ Ne kamata e lotu fakavai he lalolagi he magaaho ne nakai omaoma e tau tagata fakamua ke he Atua mo e he talia e mena ne talahau mai he Gata ke fifili ne laua ma laua e “mitaki mo e kelea.” (Kenese 3:5) He taute pihia kua nakai talia e laua e pule katoatoa tututonu a Iehova mo e tiaki ai e tapuaki tonu, he lotu moli. Ko e tau tagata fakamua a laua “kua fehikitaki e lautolu e kupu moli ke he Atua mo e kupu pikopiko, kua fakalilifu foki mo e fekafekau a lautolu ke he tau mena kua eke, ka kua toka a ia ne eke.” (Roma 1:25) Ko e mena moui ne fifili ka e nakai iloa tonu ke tapuaki ki ai ko ia ni ti ai fai taha ko Satani ko e Tiapolo, “ko e gata tuai haia.” (Fakakiteaga 12:9) Ko e tama tane fakamua ha laua, ko Kaino, ne nakai talia ke muitua ke he fakatonuaga totonu ha Iehova mo e ti kua uluuka ai he totoko ke he Hana pule katoatoa. He iloa po ke nakai, kua taute ni a Kaino mo “tama he patu kelea,” ko Satani, mo e ko e tagata ne taute mau e tapuaki ke he Tiapolo. Ne kelipopo e ia hana tehina ko Apelu, ko ia ne taute mau e tapuaki moli, he lotu moli. (1 Ioane 3:12, Revised English Bible; Kenese 4:3-8; Heperu 11:4) Ko e toto ha Apelu e toto fakamua ne fakamaligi ha kua mahani nakai fakauka fakalotu. Kua momoko ke pehe, ne matutaki atu e lotu fakavai ke fakamaligi toto he tagata nakai hehe ati hoko mai ke he vaha nei.​—Kitia Mataio 23:29-35; 24:3, 9.

4. Hagaao ki a Noa, ko e heigoa e tau kupu he tohiaga tapu kua fakatai atu ke he mahani moli he lotu moli?

⁴ Fakamua ato hoko mai e Fakapuke, ne kautu a Satani ke fuluhi kehe e laulahi he tau tagata mai he lotu moli. Ka e pete ni, ko Noa “kua ofania a ia e Iehova.” Ko e ha? Ha kua ‘o fano mo e Atua’ a ia. Ke he falu kupu, ne taute mau e ia e tapuaki moli. Nakai ko e tauteaga he mahani pauaki po ke aga tuai he lotu moli ka ko e puhala he moui. Kua putoia ai ke tuku atu e tua ki a Iehova mo e omaoma ke fekafekau atu ki a ia, ‘he o fano mo ia.’ Ne taute e Noa e mena nei.​—Kenese 6:8, 9, 22; 7:1; Heperu 11:6, 7.

5. (a) Ko e heigoa ne lali e Tiapolo ke fakatu he mole mai e Fakapuke, mo e taute fefe? (e) Ne kautu ke moumou fefe e Iehova e lagatau he Tiapolo, mo e ko e heigoa e taui?

⁵ Nakai leva he mole mai e Fakapuke, kua kitia mali lahi ne fakaaoga he Tiapolo a Nimarota, ko e tagata tane talahaua ke he tau gahua kelea hana “ne totoko atu ki a Iehova,” ke he laliaga ke fakalataha e tau tagata oti kana i loto he taha vahega tapuaki kua eke ke liu ke totoko atu ki a Iehova. (Kenese 10:8, 9, NW; Kenese 11:2-4) Kua eke ni mo taha lotu kau fakalataha fakavai, ne fefakalatahaaki ke tapuaki ke he Tiapolo, ne tu he uho taone mo e kolo ne talaga he tau tagata tapuaki hana. Ne kautu a Iehova ke moumou e pulega kelea nei he fakakehekehe e “taha e vagahau” ne vagahau he tau tagata oti kana he mogoia. (Kenese 11:5-9) Ha kua pihia, ne ui aki e taone mo e kolo ko Papelu, he magaaho fakamui, ko Papelonia, ko e kakano he tau higoa ua ia ko e ‘Fakakehekeheaga.’ Ne tamai he fakakehekeheaga he vagahau nei e fakamavehevehe he tau tagata ke he lalolagi oti.

6. (a) Ko e heigoa e tau manatu fakalotu ne tuku mau ke he tau tagata tapuaki ha Satani i Papelonia fakamua ato fakamavehevehe a lautolu? (e) Ko e ha kua tuga ko e tatai e tau taofiaga he tau lotu he lalolagi katoa? (i) Ko e heigoa e finagalo fakasatani ne fekafekau a Papelonia ki ai, mo e kua eke e taone tuai ia ke fakatai ke he heigoa?

⁶ Ka e taha e mena, kua tuga, ke he matapatu he fakamauaga tuai he tau tala tuai mo e lotu, fakamua atu ato hoko e fakamaveheveheaga nei he tau tagata ne taute e Iehova, kua fita he tuku e Satani he tau loto he tau tagata tapuaki hana e tau matapatu fakaakoaga pauaki he lotu fakavai. Ne fakalataha ke he tau mena nei e manatu fakalotu ke he solu ka hao mai ka mole atu e mate, matakutaku ki a lautolu ne mamate, mo e taha afi ne ha ha i lalo he kelekele he lalolagi, fakalataha mo e tapuaki ke he tau atua mo e tau atua fifine loga kua nakai maeke ke fakanumela, ko e falu ne fakamatakau ke he tau mena tokotolu. Ko e tau taofiaga pihia ne uta he tau matakau vagahau kehekehe ke he tau motu oti he lalolagi. He mole ai e tau vaha, ne tupu e tau mena kua fakakehekehe e tau matapatu manatu nei. Ka e ke he tau mena ne fa mahani ki ai, kua tanaki e lautolu e lalagaaga he lotu fakavai i loto he tau fahi oti kana he lalolagi. Pete ni he nakai kautu hana laliaga ke tufuga taha lotu kau fakalataha fakavai he hana matapatu taone he lalolagi i Papelonia, ne taute ni a Satani ke paletua atu ke he tau vahega tapuaki fekeheaki fakavai, ko e tau mena ne kamata mai i Papelonia mo e talaga ke uta kehe e tapuaki mai ia Iehova ki a ia ni. Ne eke tumau a Papelonia he tau senetenari mo tuaga uho kua haofia lahi he tapuaki tupua, lagatau taulatua, fakaaoga malolo temoni, mo e kumi fakamailoga ke he aolagi​—ko e tau mena uho oti kana he lotu fakavai. Kua nakai ofo ai, kua fakatai he tohi a Fakakiteaga e kautu he lotu fakavai he lalolagi tuga e fakataka mahani pilo ne fakahigoa ko Papelonia Lahi.​—Fakakiteaga 17:1-5.

Lotu Moli

7. (a) Ko e ha ne nakai lauia e lotu moli he fakakehekeheaga he vagahau? (e) Ko hai ne eke ke iloa ko e “matua kia lautolu oti kana kua tua,” mo e ko e ha?

⁷ Kua kitia moli, ne fakatumau e lotu moli ke nakai lauia he fakakehekehe e Iehova e puhala fakailoa mena he tau tagata i Papelu. Ne fita e tapuaki moli ke taute mau he tau tagata tane mo e tau fifine fakamoli ato hoko e Fakapuke tuga a Apelu, Enoka, Noa, mo e hoana ha Noa, mo e tau tama tane ha Noa mo e tau figona fifine. He mole atu e Fakapuke ne fakahao mai e tapuaki moli he laini he tama ha Noa ko Semu. Ko Aperahamo, ko e tama ne tupu ia Semu, ne taute mau e lotu moli mo e kua eke ke iloa ko e “matua kia lautolu oti kana kua tua.” (Roma 4:11) Ne toko hake he tau gahua e tua hana. (Iakopo 2:21-23) Ko e puhala he moui e lotu hana.

8. (a) Ne fakafehagaiaki fefe e lotu moli mo e lotu fakavai he senetenari ke 16 aki F.V.N., ti ko e heigoa e taui? (e) Ko e heigoa e fakatokatokaaga fou ne fakatu e Iehova hagaao ke he hana tapuaki mea?

⁸ Ne fakatumau e tapuaki moli ke taute mau i loto he laini he tau tama a Aperahamo​—Isaako, Iakopo (po ko, Isaraela), mo e tau tama tane 12 ha Iakopo, ne tupu mai e tau magafaoa 12 a Isaraela. Ko e fakaotiaga he senetenari ke 16 aki F.V.N. ne moua ai e tau tama a Aperahamo ne tupu mai ia Isaako kua taufetului ke fakahao mai e lotu mea i loto he nonofoaga mahani vale pouliuli​—ha Aikupito​—ko e mena kua tukuhifo a lautolu ke he fakatupaaga. Ne fakaaoga e Iehova hana fekafekau fakamoli ko Mose, he magafaoa a Levi, ke laveaki mai Hana tau tagata tapuaki he lakau hahamo a Aikupito, ko e motu ne hokulo lahi ke he lotu fakavai. Ne fakapuhala mai ai e Iehova ia Mose, e maveheaga mo Isaraela, he taute a lautolu mo Hana tau tagata fifili. He magaaho ia ne taute e tokaaga fakavahega ke he tapuaki hana, ti tuku fakaku i loto he tau katofia he fakatokaaga taute poa ne taute he matakau ekepoa mo e fale tapu ne taute mai he tau koloa tino, he magaaho fakamua ko e fale tapu uta fano mo e he magaaho fakamui ko e faituga i Ierusalema.

9. (a) Ne taute mau fefe e tapuaki moli fakamua ato moua e maveheaga he Matafakatufono? (e) Ne fakakite fefe e Iesu ko e tau koloa tino he tau mena tapuaki he Matafakatufono kua nakai mau tumau?

⁹ Pete ni, kua lata ke mailoga, ko e tau mena he koloa tino nei kua nakai kakano ke eke mo tau vala mau tumau he lotu moli. Ko e Matafakatufono ko e “ata ni a ia he tau mena ne tatali.” (Kolose 2:17; Heperu 9:8-10; 10:1) Fakamua ato moua e Matafakatufono faka-Mose, he tau vaha he tau tupuna tohi tapu, kua kitia mali ko e tau ulu he magafaoa ne hukui ha lautolu a tau magafaoa ke foaki hake e tau poa he tau fatapoa ne ati hake e lautolu. (Kenese 12:8; 26:25; 35:2, 3; Iopu 1:5) Ka kua nakai ha ha i ai ha fakatokatokaaga he matakau ekepoa po ke fakatokaaga taute poa, fakalataha mo e hana tau tauteaga mahani pauaki po ke aga tuai. Ke lafi ki ai, ne fakakite e ia ni ko Iesu e mahani kua ku he tokaaga fakavahega he tapuaki ne tu uho i Ierusalema he magaaho ne tala age e ia ke he fifine Samaria: “To hoko mai e vaha, ti nakai ko e mouga nai, [Keresema, ko e tuaga fakamua he faituga Samaria] ti nakai ko Ierusalema ke tapuaki ai a mutolu ke he Matua. . . . Ke hoko mai e vaha, kua hoko nai foki ki ai, ko lautolu ne tapuaki fakamoli, to tapuaki a lautolu ke he Matua mo e agaga mo e fakamoli.” (Ioane 4:21-23) Ne fakakite e Iesu kua lata e lotu moli ke taute mau, nakai fakalataha mo e tau mena he koloa tino, ka e mo e agaga mo e kupu moli.

Fakapaeaaga ki a Papelonia

10. (a) Ko e ha ne fakaata e Iehova hana tau tagata ke uta fakapaea ki Papelonia? (e) Ko e heigoa e tau puhala ua ne laveaki mai e Iehova a lautolu ne toe kua fakamoli he tau 537 F.V.N., mo e ko e heigoa e matapatu kakano he liliu atu a lautolu ki Iutaia?

¹⁰ Tali mai he totokoaga i Etena, kua ha ha i ai e faitaua tumau he vaha loto he lotu moli mo e lotu fakavai. He falu magaaho ko e tau tagata tapuaki moli kua fita, ke he vagahau fakatai, he fakapaea he lotu fakavai, talimai he vaha a Nimarota ne fakatai aki a Papelonia. Fakamua to fakaata e Iehova hana tau tagata ke uta fakapaea ki Papelonia he tau 617 F.V.N. mo e 607 F.V.N., kua fita a lautolu he hufia he lotu fakavai ha Papelonia. (Ieremia 2:13-23; 15:2; 20:6; Esekielu 12:10, 11) He tau 537 F.V.N., ne liliu atu a lautolu e tau fakamoli ne toe ki Iutaia. (Isaia 10:21) Ne omaoma a lautolu ke he tau uiaga fakaperofeta: “Kia o kehe a mutolu i Papelonia.” (Isaia 48:20) Nakai ni ko e laveakiaga ke he tino ni hokoia a nei. Ka ko e laveakiaga fakaagaga foki mai he nonofoaga nakai mea, he lotu fakavai taute mena tupua. Ti kua poaki atu mogoia ki a lautolu nei ne toe kua fakamoli: “O kehe a, kia o kehe ā mutolu, kia o atu a mutolu he mena na; aua neke pipiki atu a mutolu ke he mena kelea; kia o atu ā mutolu mai loto ia ia; kia meā a mutolu, ko mutolu kua toto e tau kapiniu a Iehova.” (Isaia 52:11) Ko e kakano fakamua ne liliu atu a lautolu ki Iutaia ke fakatu hake e tapuaki mea, he lotu moli.

11. Ke lafi atu ke he fakafouaga he tapuaki mea i Iutaia, ko e heigoa e tau mena tutupu fou fakalotu ne tupu he senetenari ke ono aki F.V.N.?

¹¹ Kua fulufuluola ai ni, he senetenari taha ia ni, ke ono he F.V.N. ne kitia moli ai e tupuaga he tau lala he lotu fakavai i loto ia Papelonia Lahi. Kua kitia ai e fanau maiaga he lotu faka-Puta, faka-Konofusiasi, faka-Soroasita, mo e faka-Saini, ke nakai talahau foki e tau fakaakoaga manamanatu fakataitai Heleni kua eke he magaaho fakamui ke lofia lahi e tau tapu ha Kerisitenitome. He magaaho kua taute e tapuaki mea ne liuaki mai i Iutaia, kua foaki mai he takitaki fi he Atua e tau fifiliaga laulahi ke he falu lotu fakavai.

12. Ko e heigoa e laveakiaga mai he fakapaeaaga ki Papelonia ne tupu i loto he senetenari fakamua V.N., mo e ko e heigoa e hatakiaga ne age e Paulo?

¹² He magaaho ne hoko mai a Iesu ki Isaraela, kua laulahi e tau Iuta ne taute mau e tau vahega lotu faka-Iutaia, ko e vahega lotu ne hiki mai e tau manamanatu loga he lotu ha Papelonia. Ne taute ne ia a ia ke tapiki atu ki a Papelonia Lahi. Ne hokotaki kelea a Keriso ki ai mo e laveaki mai hana tau tutaki ne fakapaea ki a Papelonia. (Mataio, veveheaga 23; Luka 4:18) Ha kua holopi e lotu fakavai mo e manamanatu fakataitai Heleni he tau matakavi ne fakamatala a ia, ne fatiaki mai he aposetolo ko Paulo e perofeta ha Isaia mo e fakahagaao atu ke he tau Kerisiano, ne kua lata ke tumau e tokanoaaga kehe mai he malolo nakai mea ha Papelonia Lahi. Ne tohia a ia: “Ko e heigoa e tataiaga he faituga he Atua kua ha ha i ai mo e tau tupua [Papelonia]? Ha ko e faituga he Atua moui a tautolu; tuga ni he pehe e Atua: ‘To nofo a au he vaha loto ha lautolu mo e fai fano he vaha loto ha lautolu, mo e to taute ai au mo Atua ha lautolu, mo e to taute ai a lautolu mo tau tagata haku.’ ‘“Ha kua pihia kia hola kehe mai he vaha loto ha lautolu, mo e vevehe kehe mai a mutolu,” kua pehe mai a Iehova, “mo e fakaoti e amoamo atu ke he tau mena nakai mea”’; ‘“mo e to uta e au a mutolu ki loto.”’”​—2 Korinito 6:16, 17, NW.

Hola Kehe Mai he Lotu Fakavai he Vaha he Fakaotiaga

13. Ko e heigoa ne fakakite mai i loto he tau fekau ne fakafano e Keriso ke he tau fakapotopotoaga fitu i Asia Tote, mo e ko e heigoa ne tupu hake ha ko e mena ia?

¹³ Ko e tau fekau ne fakafano e Keriso ke he tau fakapotopotoaga fitu i Asia Tote ne puhala mai he Fakakiteaga ne age ke he aposetolo ko Ioane ne fakakite maali mai ko e he fakaotiaga he senetenari fakamua V.N., kua fita e tau mena taute mau he lotu Papelonia mo e tau manamanatu ke totolo atu ki loto he fakapotopotoaga Kerisiano. (Fakakiteaga, tau veveheaga 2 mo e 3) Ne mua atu e matala he mahani ke tiaki e taofiaga mai he senetenari ke uaaki ke he senetenari ke lima aki V.N., ti ko e mena ne tupu kua fakaea mai e fifitakiaga keukeu ki loto he lotu Kerisiano mea. Ko e tau fakaakoaga Papelonia pihia tuga e solu ne nakai maeke ke mate, ko e helo vela, mo e Tolu Taha ne lafi ki loto he tau fakaakoaga faka-Kerisiano ne tiaki e taofiaga. Ko e Katolika, ko e Lotu Tuai, mo e fakamui ko e tau tapu Poretesano oti kana ne hiki e tau fakaakoaga fakavai nei mo e, ha kua pihia, kua taute mo vala ha Papelonia Lahi, ko e kautu he lotu fakavai he lalolagi he Tiapolo.

14, 15. (a) Ko e heigoa ne fakakite mai he fakatai a Iesu ke he saito mo e tau titania? (e) Ko e heigoa ne tupu he tata atu ke he fakahikuaga he senetenari ke 19 aki, mo e he tau 1914, ko e heigoa e holoaga ki mua ne taute he tau Kerisiano moli ke he tau mena fakaako?

¹⁴ Ne nakai la uta kehe katoatoa ia e lotu moli. Ha kua ha ha i ai tumau e tau tagata ne ofania e kupu moli he tau senetenari katoa, ko e falu ne totogi aki e tau momoui ha lautolu ma e ha lautolu a fakamoli lahi ki a Iehova mo e hana Kupu, ko e Tohi Tapu. Ka e tuga he fakakite mai he fakataiaga a Iesu ke he saito mo e tau titania, ko e fakatai ke he saito, po ke tau tama tane fakauku he Kautu, kua maeke ni hokoia ke vevehe kehe mai he tau titania, po ke tau tama he patu kelea, he “fakaotiaga he lalolagi nai.” (Mataio 13:24-30, 36-43) Ha ko e vaha he fakaotiaga​—ko e magaaho ma e veheveheaga nei ke tupu​—kua tata lahi mai, kua kamata tuai e tau tagata fakaako Tohi Tapu he senetenari ke 19 aki ke fehola kehe mai he pipiaga ke he lotu fakavai.

¹⁵ Mai he tau 1914 ko e tau Kerisiano nei, kua iloa he vaha nei ko e Tau Fakamoli a Iehova, ne fakagahua e tua malolo ke he lukutoto. Ne iloa e lautolu ko e hokomaiaga he Keriso kua nakai kitia mata. Kua maama e lautolu ko e to fakamailoga he tau 1914 e fakaotiaga he “tau magaaho he Tau Motu Kehe.” (Luka 21:24, King James Version) Mo e maama maaliali e lautolu e kakano he solu mo e fakaliu tu mai. Ne fakaloto maama foki a lautolu ke he hehe lahi mahaki he tau fakaakoaga he tau tapu ke he afi a helo mo e Tolu Taha. Ne fakaako a lautolu mo e kamata ai ke fakaaoga e higoa fakaatua mo e iloa tonu e fakaheheaga he manatu fakataitai he tupu mai noa mo e taute mau he tau mena fakaagaga kelea.

16. Ko e heigoa e uiaga ne taute mena e tau Kerisiano fakauku ki ai he tau 1919?

¹⁶ Mitaki e kamataaga kua fita he taute ke tolo kehe e tau pipiaga he lotu fakavai. Mo e mai he tau 1919, kua galo katoa e taofiaga ha Papelonia Lahi ki luga he tau tagata he Atua. Kua tuga ni e tau Iutaia ne toe ne laveaki mai i Papelonia he tau 537 F.V.N., ti kua omaoma e tau Kerisiano fakamoli ne toe ne fakauku ke he uiaga ke “o kehe ā mutolu, kia o atu a mutolu he mena na [Papelonia Lahi].”​—Isaia 52:11.

17. (a) Ko e heigoa ne tupu mai he tau 1922, mo e ko e heigoa e tau mena kua lata ne fakapakia e vaha loto he tau tagata he Atua? (e) Ko e heigoa e tutuaga ne mua atu e kehe ne talia, mo e ko e ha kua maeke ke maama e mena nei?

¹⁷ Mai he tau 1922 ti holo ki mua atu, ne lolomi ai e tau kupu moli malolo lahi he Tohi Tapu mo e tufa ke he tau tagata, kua fakakite fakatapakupaku aki e lotu fakavai a Papelonia, mua atu ke he tau tapu ha Kerisitenitome. Kua kitia e mena kua lata ke pehi lahi ke he tau loto he tau tagata mea he Atua kua lata ke mumutu kehe katoatoa mai he tau vahega lotu fakavai oti kana. Ha kua pihia, he tau tau, kua eke foki ke kalo kehe mai he fakaaogaaga he kupu “lotu” he magaaho ka vagahau ke he tapuaki moli. Ko e tau matakupu pauaki, tuga foki e, “Ko e Hele e Lotu mo e Gahua Fakavai,” ne uta fakatata ke he tau puhala tu he tau taone lalahi. Ko e tau tohi tuga foki e Government (1928) (Fakatufono) mo e “The Truth Shall Make You Free” (1943) (Ko e Kupu Molu ka Taute a Koe ke Ataina) ne taute fakamahino e fakakeheaga mai he vaha loto he “faka-Kerisiano” mo e “lotu.” Kua maeke ai ke maama e tuaga kehe lahi nei, ha kua lata ni ke taute e mumutuaga pitopito mai he haofiaaga he tau fakatokaaga fakalotu ha Papelonia Lahi.

Lotu Moli mo e Fakavai

18. Ko e heigoa e maamaaga fou ke he “lotu” ne tuku mai he tau 1951, mo e ne fakamaama mai fefe e mena nei i loto he 1975 Yearbook?

¹⁸ Ti hoko ai he tau 1951, kua lata tonu tuai e magaaho ma Iehova ke age ke he hana tau tagata e maamaaga mahino tavanavana ke he kehe he vaha loto he lotu moli mo e lotu fakavai. Ne hokotaki mai e 1975 Yearbook of Jehovah’s Witnesses (Tohi he Tau 1975 he Tau Fakamoli a Iehova): “He tau 1951, ne iloa he tau tagata fakapuloa he tapuaki moli e taha mena kua mahuiaga lahi hagaao ke he kupu ‘lotu.’ Liga kua maeke lahi he falu ia lautolu ke liu ke manatu e tau 1938, he tau magaaho, ka lapolapo e lautolu e fakamailoga fakaohooho manatu ‘Ko e Hele e Lotu mo e Gahua Fakavai.’ Mai he onoonoaga ha lautolu he mogoia, nakai ko e tau Kerisiano e tau ‘lotu’ oti kana, ne moua mai he Tiapolo. Ka Ko e Kolo Toko (Peritania) ia Mati 15, 1951, ne talia ke fakaaoga e kupu fakalaulahi kakano he higoa ko e ‘moli’ mo e ‘fakavai’ hagaao ke he lotu. Ke lafi ki ai, ko e tohi fakatupu manatu ko e What has Religion Done for Mankind? (Ko e Heigoa ne Taute he Lotu ma e tau Tagata?) (ne lomi he tau 1951 mo e fakatoka mai he magaaho he Fonoaga ‘Tapuaki Mea’ he Male Fakafiafia Wembley, i London, Igilani) kua hanai e talahauaga: ‘Ha kua uta ai hagaao ke he puhala ne fakaaoga ai, “lotu” i loto he hana fakamaamaaga mukamuka lahi kua kakano ko e fakatokaaga he tapuaki, taha vahega tapuaki, kua noa ke hagaao pauaki ke he tapuaki moli po ke fakavai. Kua tatai e mena nei mo e kakano he kupu Heperu ma e mena ia, ’a·boh·dáh, kua kakano moli mai he mouiaga nei ko e “fekafekau,” pete ni ki a hai kua taute ki ai.’ Ha kua pihia, ko e tau fakailoaaga ‘lotu fakavai’ mo e ‘lotu moli’ kua taute ai ko e mena ne fa mahani mau ki ai he vaha loto he tau fakamoli a Iehova.”​—Lau tohi 225.

19, 20. (a) Ko e ha kua nakai lata e tau tagata tapuaki moli ke loto hukia he fakaaoga e kupu “lotu” ke hagaao ke he tapuaki moli? (e) Kua taute he maamaaga nei e tau tagata a Iehova ke taute e heigoa?

¹⁹ I loto he tali ke he tau huhu e tau tagata totou pepa, ko e fufuta tohi he Ko e Kolo Toko (Peritania) ia Aokuso 15, 1951, ne talahau pehe: “Kua nakai lata ia taha ke hukia e loto mai he fakaaoga e kupu ‘lotu.’ Ha kua fakaaoga e tautolu ti kua nakai tuku ai a tautolu i loto he vahega he tau lotu fakavai mahani tuai, ke nakai kehe lahi mai foki he ui e tautolu a tautolu ko e tau Kerisiano ti pehe kua tuku fakalataha a tautolu mo e tau Kerisiano fakavai a Kerisitenitome.”

²⁰ Kua mamao ligo mai he fakahuiaga, ko e maamaaga fou nei ke he kupu “lotu” kua taute e tau tagata a Iehova ke maeke ke fakalaulahi atu e vaha he vaha loto he tapuaki moli mo e fakavai, tuga ka fakakite mai he tala ka muitua mai.

Ke Kamatamata ha Tautolu a Loto Maama

◻ He magaaho fe mo e kamata fefe e lotu fakavai he lalolagi?

◻ Ko e heigoa ne lali a Satani ke fakatu he mole mai e Fakapuke, mo e ne fakakaumahala fefe hana pulega?

◻ Ko e heigoa ne taute a Papelonia ke fakatai ki ai?

◻ Ko e laveakiaga fe ne tupu he tau 537 F.V.N., he senetenari fakamua V.N., mo e he tau 1919?

◻ Ko e heigoa e maamaaga fou ke he kupu “lotu” ne tuku mai he tau 1951, mo e ko e ha he magaaho ia?

[Puha/​Fakatino he lau 24]

Ko e tau fakaakoaga ne tali tonu e tau tagata ki ai he lalolagi katoa ne taute mai ha lautolu a kamataaga i Papelonia:

◻ Tau atua Tolu Taha, po ke matakau tolu

◻ Kua hao mai e solu he tagata he mate

◻ Taulatua he agaga kelea​—kua tutala mo “lautolu ne mamate”

◻ Fakaaoga e tau tupua i loto he tapuaki

◻ Fakaaoga e tau mena mana ke fakafiafia aki e tau temoni

◻ Ne pule ki ai e faifeau malolo lahi