Tau Fakatokatokaaga he Tagata ma e Nakai Haofia he Lalolagi Katoa

“Kua manako a mautolu ke eke mo tau tagata fakamaulu he magaaho ka oti katoatoa e mena nei. Kua manako a mautolu ke taute e ha mena ne maeke ia mautolu ke fakatolomaki aki e mena ne kua liga ke fakahigoa mo e amaamanaki lahi a au ko e fakatokaaga he lalolagi fou.”​—Pelesiteni he F.K. ko George Bush, Ianuali 1991, he magaaho ku he mole e kamataaga he felakutaki mo Iraka.

“Ko e manamanatuaga he Pelesiteni ko Bush ke he Fakatokaaga Lalolagi Fou ne pehi e aoga lahi ke he matafakatufono he fakatufono mo e tua ne ha ha he tau motu e gahua lahi auloa ma e ataina mo e fakafiliaga tonu. Mo e ko e fakahikuaga he Felakutaki Taufetului, kua puna hake e vaha fou.”​—Hukui he F.K. ki Ausetalia, Aokuso 1991.

“He po nei, tuga kua kitia e au e tau mena tutupu he pule fakatufono kua holofa viko he lalolagi, kua liga​—kua liga tata lahi tuai a tautolu ke he lalolagi fou ia ne nakai la pihia fakamua.”​—Pelesiteni he F.K. ko George Bush, Sepetema 1991.

TOKOLOGA e tau takitaki lalolagi ne, tuga e Pelesiteni ko Bush, ne vagahau mo e amaamanaki lahi hagaao ke he vaha i mua. Kua ha ha i ai moli nakai ha fakakiteaga ma e amaamanaki lahi? Kua foaki kia he tau mena tutupu tali mai he Tauaga II he Lalolagi e fakaveaga ma e amaamanaki lahi pihia? Manamanatu nakai a koe to maeke e tau tagata politika ke tamai e nakai haofia ke he lalolagi katoa.

Fakatokatokaaga Mua Atu he Tagata

“He tau tau ua e kua mole he tauaga ua he lalolagi,” kua fakamaama he tala ku moli he televisoni Goodbye War (Koe kia ma Felakutaki), “molea e taha miliona tagata kua mamate ai he mahina takitaha.” He magaaho ia, kua logona he tau motu e manako mafiti ma e fakatokatokaaga ne maeke ke puipui e felakutaki pihia neke liu ke tupu foki. Ha kua tolomaki ki mua e felakutaki, ko e tau hukui he tau motu 50 kua taute e fakatokatokaaga mua ue atu ma e nakai haofia he lalolagi katoa ko e e la ia e fakatu he tagata: ko e Fakamauaga he Tau Motu Kaufakalataha. Ko e kupu he mataulu tala ke he Fakamauaga kua fakakite e malolo “ke fakahao mai e tau atuhau mai he favaleaga he felakutaki.” Ko e tau tagata manamanatu atu ki mua he Tau Motu Kaufakalataha kua lata ke “lafi auloa ha [lautolu] a malolo ke tumau e mafola mo e nakai haofia he lalolagi katoa.”

Fagofulu e aho he mole, ne fakato hifo he vakalele e pomo etome ki Hiroshima, i Sapani. Ne pa ai ki luga he lotouho he taone, tamate ai 70,000 he tau tagata. Ko e paaga ia mo e taha foki ne mui mai he tolu e aho ne mole ai ki Nagasaki, kua tamai katoa ai e fakaotiaga ke he felakutaki mo Sapani. Ha ko e kapitiga ha Sapani a Sihamani kua kaumahala ia Me 7, 1945, ti fakaoti ai e Tauaga II he Lalolagi. Pete ia, ko e otiaga ka ia he tau felakutaki?

Nakai. Kamata mai he Tauaga II he Lalolagi, ne kitia he tau tagata kua molea ai 150 e tau felakutaki ikiiki kua hoko hake ai ke uta kehe 19 e miliona momoui. Kitia maali ai, nakai la tamai he MK e fakatokatokaaga mua atu nakai haofia he lalolagi katoa. Ko e heigoa e mena ne hepe ai?

Ko e Felakutaki Taufetului

Ko e tau tagata fakatokatoka ha MK kua kaumahala ke kitia tuai e fetoko ne kua tupu mafiti ai he vahaloto he kautaha he Tauaga II he Lalolagi fakamua. Loga e tau Fakalatahaaga kua uta fahi ai e malolo taufetului nei, ne kua eke ai ke fakahigoa ko e Felakutaki Taufetului mo e he taha vala, ko e taufetului he vahaloto he Kominisi mo e tanaki tupe. He kua lata ke kaufakalataha ha lautolu a malolo ke fakagata e felakutaki, ko e tau matakau ne ua he tau motu kua lagomatai e tau fahi totoko he tau fetoko fakamatakavi mo e he puhala nei kua fetauaki ni i Asia, Aferika, mo e tau Amerika.

He vaha tuai he tau 1960, kua kamata e Felakutaki Fetului ke fuluhi. Ko e tapunu e fuluhiaga he tau 1975 he magaaho ne tohi fakamoli he Tau Fakalatahaaga e mena ne fakahigoa ko e Fakamoliaga Helsinki. Fakalataha ke he tau matakau e Kautaha Soviete mo e Tau Fahi Kaufakalataha, fakalataha mo e ha lautolu a tau kapitiga Europa. Kua mavehe auloa ke gahua ma e “mafola mo e nakai haofia” mo e ke “hola mamao . . . mai he fakamatakutaku po ke fakaaoga e malolo totoko ke he maaga mauokafua po ke tu tokotaha fakapolitika ke he ha Fakalataha, po ke ha falu mahani kehe ne nakai mau mo e tau finagalo he Tau Motu Kaufakalataha.”

Ka ko e tau pulega nei kua nakai fai fua. Mai he fakamua he tau 1980 ko e taufetului he vahaloto he tau motu malolo lalahi kua liu velagia mai. Kua kelea e tau mena he tau 1982 ko e hagai tohi kupu fifili fou he Tau Motu Kaufakalataha, ko e Ekekafo ko Javier Pérez de Cuéllar ne talahau e kaumahalaaga he hana fakatokatoka mo e talahau tuai e “fakagoagoaga fou he lalolagi katoa.”

Ka e he vaha nei, ko e hagai tohi kupu MK mo e falu he tau takitaki kua fakakite e amaamanaki lahi. Kua hagaao e tau hokotakiaga he tau vala tala “ke he vaha ne mole e Felakutaki Taufetului.” Hau fefe e hikiaga nei?

“Kua Mole e Vaha Felakutaki Taufetului”

Ko e manatu aoga lahi ko e fakalatahaaga he Fonoaga Atu Motu he 35 e motu ke he Nakai Haofia mo e Matakau Katoa i Europa. Ia Sepetema 1986 kua tohi fakamoli e lautolu e mena ne fakahigoa ko e Fakamauaga Stockholm, liu fakamau ai e tauteaga ha lautolu ke he Fakamoliaga Helsinki 1975.a Ko e Fakamauaga Stockholm kua tamai ai loga e tau matafakatufono ke puipui e gahuahuaaga he tau gahua fakakautau. “Ko e tau fua he tau tau tolu kua mole ne fakamalolo mo e fakatatai e fakakatoatoaaga ne kua kamata ai ke mua atu he tau gahua tohia he Fakamauaga Stockholm,” kua hokotaki ai he SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute [Fakatuaga Kumikumi ke he Mafola he Lalolagi Katoa a Stockholm]) he hana Tohi he Tau 1990.

Ti he tau 1987, ko e tau motu malolo lalahi ne hokotia ke he fakamoliaga kehe lahi kua manako ai ke he fakatulakiaga he ha lautolu a tau fana ne toka he kelekele kua maeke ke hoko atu ke 500 mo e 5,500 kilomita, kua fakatokatoka mo e tau taliaaga he tau fakamoliaga kua kitia moli ai he fahi ne ua,” he talahau e SIPRI.

Ko e falu fuafuaaga kua fita e uta ke fakatote aki e tuaga kelea he Felakutaki niukilia. Ma e fakatai, he tau 1988 ko e tau pule malolo lalahi he tagata kua tohia fakamau e fakamoliaga hagaao ke he “tau lafilafiaga fana malolo fakagalogalo mo e tau toga o hala toka fana malolo fakagalogalo.” Ato fakatoka e tau kanavaakau pihia, kua lata e taha fahi ke fakailoa ke he taha fahi, ke “nakai molea e uafulumafa e tula he fakailoa tuai, ke he aho kua fakatoka, matakavi ka fakatoka, mo e matakavi ka fakapa ai.” Hagaao ai ke he SIPRI, ko e tau fakamoliaga pihia “kua utakehe e tutonu he tau mena tutupu he motu ne fakatupu aki e felakutaki niukilia he lalolagi oti.”

He magaaho ku ko e tau fakatokatokaaga ke fakatolomaki e nakai haofia he lalolagi katoa kua mafiti lahi. Ia Me 1990, he fonoaga he pule malolo lalahi i Washington, D.C., ko e pelesiteni Soviete ko Mikhail Gorbachev kua talahau e amaamanaki ko e tau matakau ua he tau motu Europa ne tohi fakamoli he tauteaga mafola. Ia Iulai ko e 16 e tau motu he Fahi ki Uta he NATO (North Atlantic Treaty Organisation [Fakatokatokaaga Taute Fakamauaga Mafola a Atelanitiki Tokelau]) ke feleveia i London. Ko e ha lautolu a tauteute atu ke he talahauaga amaamanaki ha Mikhail Gorbachev ko e tau fahi ne ua ke tohi fakamoli ai e “fakapuloaga fakalataha he mena kua fakakite fakamau mai ko tautolu kua nakai liu fai fi mo e fakamau ha tautolu a tau onoonoaga ke fehola kehe mai he fakamatakutaku po ke fakaaoga he malolo.” Ko e mataulu tala he lau fakamua he lau pepa tala Aferika kua fakamaama e mena nei tuga “Ko e Lakaaga Lahi Mahaki ke he Lalolagi Mafola.”

Ti he, aho ato hoko e fonoaga he pule malolo lalahi i Helsinki, Finilani ko e tagata fakahokohoko he fakatufono F.K. kua pehe “ko e moli he felakutaki [ke he Lotouho he Fahi Uta] kua hagaao mai e fakatokatokaaga he matakau fou ma e lalolagi mafola.” Kua liutua e mafola he magaaho ne fofo e Iraka a Kuati mo e ko e Lotouho he Fahi Uta kua hagahaga kelea ha ko e felakutaki. Ka e i lalo he pule he Tau Motu Kaufakalataha, ko e malolo he lalolagi katoa kua takitaki mai he Tau Fahi Kaufakalataha kua takitaki e tau malolo fofo ke liu ke he ha lautolu a motu. Ko e finagalo he fakalataha he lalolagi katoa kua mukamuka ke kitia he felakutaki ia kua fakaohooho aki e falu ke amaamanaki ke he vaha kau auloa kua tata mai.

Tali mai he mogoia, kua holo ki mua e tau mena tutupu. Ke he fakamahao, ko e aga tuai he Kautaha Soviete kua ha ha i ai e hikiaga lahi. Kua fakaata e Tau Fahi Palatiki ke fakapuloa ha lautolu a tu tokotaha mo e falu he tau pule tagata he Kautaha Soviete kua mumui atu pihia. Ko e mahani vale he tau tagata kehekehe kua toka noa he tau motu ne kua lahi mahaki i lalo hifo he taofiaga he potopotoaga Kominisi. Ke he fakahikuaga he tau 1991, ko e fakamau tohi he Kautaha Soviete kua hoko ke he fakaotiaga.

Ko e tau hikihikiaga kehe nei he lalolagi fakapolitika kua hafagi e gutuhala ke he kotofaaga ma e fakatokatokaaga he Tau Motu Kaufakalataha. He talahau he The New York Times: “Ko e hifoaga he tau mena fakaofoofo mo e agaaga fou he kauauloa he vahaloto he Tau Fahi Kaufakalataha mo e Kautaha Soviete kua kakano ko e matagahua fou, kua mua atu e malolo lahi ke he tau tauteaga he lalolagi katoa ma e fakatokatokaaga he lalolagi.”

Ti ko e magaaho fakahikuaga ka ia ma e fakatokatokaaga 47 tau ia ke taute hana gahua? Kua huhu atu moli ka tautolu ke he mena ne fakahigoa he Tau Fahi Kaufakalataha “ko e senetenari fou, mo e afetau fou, he mafola, ataina mo e fua loga mai”?

[Tau Matahui Tala]