Limagofulu e Tau Tau ne Kaumahala e Tau Laliaga
“KO MAUTOLU KO E TAU TAGATA HE TAU MOTU KAUFAKALATAHA KUA FAKAMAO lahi ke fakahao mai e tau atu hau ne toe mai he favaleaga he felakutaki, ne hoko lagaua he vaha he tau momoui ha mautolu ne tamai e tau mena fakamomoko loga ke he tau tagata, mo e liu ke ati hake e tua ke he tau tonu ne mua he tagata, ke he lilifu mo e alito uho he tagata, ke fetataiaki e tonu he tau tagata tane mo e tau fifine mo e he tau motu lalahi mo e ikiiki, . . .”—Kupu he mataulu tala ke he fakamauaga he Tau Motu Kaufakalataha.
FAKAMAILOGA e Oketopa 24, tau 1995, e fakamanatuaga ke 50 aki he Tau Motu Kaufakalataha. Kua ufia oti kana e 185 he tau Fakatufono he magaaho nei ke he tau matapatu fakaakoaga mo e tau foliaga fakamua he fakatokatokaaga tuga ne fakailoa mai he fakamaamaaga fakamua ia: ke taofimau e mafola mo e nakai haofia he lalolagi oti; ke pehi hifo e tau aga vale ne fakahagahaga kelea aki e mafola he lalolagi; ke fakamalolo e tau fakafetuiaga fakakapitiga he vahaloto he tau motu; ke puipui e tau tokanoaaga ne mua he tau tagata oti kana mo e nakai fili tagata pauaki ne kua fakave ke he lanu, fifine po ke tane, vagahau, po ke lotu; mo e ke moua e aga kau auloa mai he lalolagi oti ke fakamitaki e puhala fakatupe, mahani fakakaufakalatahaaga, mo e tau lekua fakamotu.
Kua 50 e tau tau ne taute he fakatokatokaaga he Tau Motu Kaufakalataha e tau laliaga lalahi ke liuaki mai e mafola mo e nakai haofia ke he lalolagi. Maeke ai ke talahau, liga puipui he mena ia ke nakai hoko e felakutaki ke tolu aki he lalolagi, mo e nakai fakaoti e tau momoui he tau tagata loga he nakai liliu ke fakaaoga e tau pomu niukilia. Kua foaki age he Tau Motu Kaufakalataha e tau mena kai mo e tau vai ekekafo ke he tau miliona he tau fanau. Kua taute ai ke fakaholo ki mua e tau tuaga malolo tino he tau motu loga, mai he falu mena foki ne foaki, ko e tau vai inu mea mo e huki fakagata ke puipui ke he tau gagao kelea lahi. Kua miliona e tau tagata fehola ne moua e tau lagomatai ke he puhala fakaalofa tagata ma e tau mena kua lata.
He mailoga hana tau mena ne fakakatoatoa, kua age lagalima ke he fakatokatokaaga he Tau Motu Kaufakalataha e fakamailoga Nobel Peace Prize. Ka e, ko e mena moli ni hanai he moui ko e nakai nonofo a tautolu he lalolagi ne nakai fai felakutaki.
Mafola mo e Nakai Haofia—Tau Foliaaga ne Nakai Moua
He mole e 50 e tau tau he lali, kua eke agaia ni ke nakai moua e tau foliaga ke he mafola mo e nakai haofia. He vagahau he magaaho ku kua mole ke he Fono Ekepule Lahi he Tau Motu Kaufakalataha, ne fakailoa he pelesiteni he Tau Fahi Kaufakalataha hana fakahakuhaku he pehe ko e “senetenari nei kua pukeina he amaamanakiaga mo e tau magaaho uhoaki mo e hokotia ke kautu ka e kua eke foki ko e vaha kua lahi mahaki e moumouaga mo e fakaatukehe.”
He oti ai e tau 1994, ne kitia he The New York Times: “Kua teitei ke 150 e tau felakutaki po ke taulatau ne fa e tutupu he magaaho nei ne kua mamate e tau afe tagata—kua tokologa lahi mai e tau tagata noa he tau kautau he talahau he tau fuafuaaga loga—mo e kua eke e tau teau he tau afe ko e tau tagata fehola.” Kua hokotaki mai he Fahi Gahua Fakailoa Tala ke he Tau Tagata he Tau Motu Kaufakalataha, tali mai he tau 1945 kua molea lahi he 20 miliona e tau tagata ne mamate ha ko e tau feoka kanavaakau. Ko e hukui he F.K. ke he Tau Motu Kaufakalataha, ko Madeleine Albright, ne tohia ko e “tau feokaaga fakamatakavi he magaaho nei ke he tau puhala loga kua mua atu e mahani vale.” Ko e mahani holifono ke he tau tonu he tagata mo e aga fili tagata pauaki ne kua kitia lahi mai he ogoaga tala he tau mena tutupu he tau aho oti. Kua loga e tau motu ne kua tuga ko e fakamao ka e nakai fia fekapitigaaki.
Ko Sir David Hannay, ko e hukui a Peritania ke he Tau Motu Kaufakalataha, ne tokihala ke talahau “kua eke ni e Tau Motu Kaufakalataha, ati hoko atu ke he tau atu tau he 1980, ke teitei lahi ke kaumahala e lilifu pete ni he lali.” Ko e hagai tohi kupu he Tau Motu Kaufakalataha, ko Boutros Boutros-Ghali, ne tagitagi he tupu tolomaki e nakai fia iloa mo e lolelole he tau faoa he tau Fakatufono i ai ke he tau gahua fakamafola. Ne pehe ai a ia fakahiku, kua loga e tau faoa i ai ne ono “ko e Tau Motu Kaufakalataha kua nakai ko e mena mua.”
Fakaohoohoaga he Puhala Ogo Tala
Pete ni kua tuga ko e malolo lahi e Tau Motu Kaufakalataha ke he onoonoaga, kua fa mahani lahi hana tau laliaga ke moumou he tau politika mo e puhala ogo tala. Kua nakai fai malolo e Tau Motu Kaufakalataha ka nakai moua e lagomatai he hana tau faoa. Ka nakai moua e fiafia he tau tagata noa, kua tokologa e tau faoa he TMK (UN) ka nakai lagomatai e Tau Motu Kaufakalataha. Ke fakatai ki ai, hagaao ke he The Wall Street Journal, ko e “tau kaumahala lahi mahaki i Somalia mo Posinia ne kua futiaki e tau tagata loga i Amerika, ke manamanatu nakai ni ko e fakatokatokaaga moumou mena, ka e ko e mena hagahaga kelea lahi moli.” Ti ko e aga nei he tau tagata, ne kua futiaki e falu politika a Amerika ke talahau ke tuku hifo e tau lagomatai fakatupe F.K. ke he Tau Motu Kaufakalataha.
Kua nakai fakauaua e tau fakatokatokaaga ogo tala ke tuhituhi fakakelea ke he Tau Motu Kaufakalataha. Ko e tau kupu tuga e “nakai maeke ke taute mena,” “fakataukalau,” “nakai fahia,” mo e “nonaia” ne kua nakai fakauaua ke fakaaoga ka fakamaama e tau vala kehekehe he tau gahua he TMK. Ne talahau mai he The Washington Post National Weekly Edition he magaaho ku kua mole “kua eke agaia ne Tau Motu Kaufakalataha ko e fahi gahua fakatufono eke mena fakatuai ne taufetului agaia ke hiki ke lata mo e lalolagi moli.”
Kua taha foki e nusipepa ne totoku e Hagai Tohi Kupu ko Boutros Boutros-Ghali he talahau hana fakahakuhaku ke he kelipopoaga lahi a Ruanata. Ne pehe a ia: “Ko e kaumahala nakai ni he Tau Motu Kaufakalataha; ko e kaumahala he kaufakalatahaaga katoa he lalolagi oti. Mo e kua lago ki a tautolu oti kana e kaumahala nei.” Ko e ogo tala pauaki ke he tau mena tutupu ne mua e talahaua he televisoni he tau 1993 ne talahau ko e Tau Motu Kaufakalataha “ne kaumahala ke fakaoti e mena ne fakahagahaga kelea lahi ke he mafola—ko e tolomakiaga he tau kanavaakau niukilia.” Kua vagahau e fakaholoaga tivi hagaao ke he Tau Motu Kaufakalataha “ko e lahi ni he tau tau hogofulu loga ke tutala ni hokoia.”
Ko e tupu tolomakiaga he logonaaga hifo momoko nei ne kua mamafa lahi ke he tau loto he tau takitaki ofisa he Tau Motu Kaufakalataha mo e kua fakalahi atu e fakahakuhaku ha lautolu. Ka e pete ni e tau mena fakahakuhaku, kua tokologa kua eke he fakamanatuaga ke 50 aki he Tau Motu Kaufakalataha ke tuga kua hake fou mai e fiafia mo e amaamanaki lahi ke kamata fou. Pete ni foki kua mailoga e tau mena ne nakai kautu e Tau Motu Kaufakalataha ki ai, ne fakataogo foki he Hukui ko Albright e tau amaamanakiaga he tau tagata tokologa he magaaho ne pehe a ia: “Kua lata a tautolu ke oti e tala ke he mena kua mole ne taute e tautolu, mo e lata a tautolu ke tala ke he mena ka taute e tautolu i mua.”
E, ulu atu ki fe e lalolagi? To eke nakai e lalolagi ke nakai fai felakutaki? Kaeke kua pihia, ko e heigoa e gahua ka taute he Tau Motu Kaufakalataha i ai? Ka e mua atu, kaeke ko e tagata matakutaku Atua a koe, kua lata a koe ke huhu, ‘Ko e heigoa e gahua he Atua ka taute i ai?’
[Puha he lau 4]
TAU LALIAGA NE KAUMAHALA
Kua nakai maeke ke fai mafola mo e nakai haofia ka ha ha agaia e felakutaki, nonofogati, mahani holifono, mo e mahani kelea. Ne fakatoka mai he Tau Motu Kaufakalataha he magaaho ku kua mole e fuafuaaga fakanumela ne mui mai.
Tau Felakutaki: “Mai he 82 e tau feoka kanavaakau he vahaloto he tau 1989 mo e tau 1992, 79 ko e taulatau ni he motu, kua lahi ko e tau mena fakamatakau ikiiki; 90 e pasene ha lautolu ne pakia ko e tau tagata noa.”—Fahi Gahua Fakailoa Tala ke he Tau Tagata he Tau Motu Kaufakalataha (UNDPI)
Tau Kanavaakau: “Ke he fuafuaaga he ICRC [International Committee of the Red Cross] kua molea he 95 e tau fale gahua he tau motu 48 ne talaga he tau tau oti ti kavi he 5 ke he 10 e miliona e tau pomu tanu ma e keliaga kautau.”—Komisina ne Mua he Tau Motu Kaufakalataha ma e Tau Tagata Fehola (UNHCR)
“I Aferika, kua teitei ke 30 e miliona he tau pomu tanu ne toka fano he 18 e tau motu.”—UNHCR
Nonofogati: “Ke he lalolagi oti, taha mai he lima e tagata—ne kua molea mai he taha e piliona e katoa—ne ha ha i lalo he tuaga nonofogati, mo e ke he fafatiaga to 13 e miliona ke he 18 e miliona ka mamate he tau tau oti he tutupu mai he tau mena nonofogati.”—UNDPI
Mahani Holifono: “Ko e mahani holifono ne hokotaki kua tupu he lalolagi katoa ke 5 e pasene he evalesi ke he tau tau oti tali mai he tau atu tau 1980; ki FKA ni hokoia, kua 35 e miliona he tau mahani holifono i ai ne taute he tau tau oti.”—UNDPI
Mahani Kelea: “Kua eke e mahani kelea he tau tagata ke ha ha he tau mena oti. He falu motu kua fuafua ai ko e totogi he mahani kaiha tupe fufu kua eke ni ke tatai mo e 10 e pasene he tau koloa oti he motu ma e hana tau tagata he tau.”—UNDPI