Kua Lagomatai he Magafaoa Kerisiano e Tau Momotua
“Aua neke tiaki e koe au ke he vaha fuakau; aua neke tiaki e koe au ka mole atu haku a malolo.”—SALAMO 71:9.
1. Taute fefe e tau momotua he mahani fakamotu?
“KUA fakakite mai he fahi kumikumi kua teitei ke ono ke he fitu (86%) e tau fuakau ekefakakelea kua nakai leveki he ha lautolu a tau magafaoa,” he talahau he The Wall Street Journal. Kua talahau he mekasini Modern Maturity: “Ko e ekefakakelea he tau momotua ko e mena fou a ia ke hau ki fafo he puha mo e lau tohi nusipepa he motu.” E, ko e tau momotua ke he aga fakamotu kehekehe kua eke ai mo tau tagata fakamamahi he ekefakakelea lahi mo e tiaki. Ko e moli ko e magaaho ha tautolu kua tokologa ne “[fakaalofa ni a lautolu ki a lautolu, NW] . . . nakai fakaaue, to mahani kelea, To nakai fai fakaalofa.”—2 Timoteo 3:1-3.
2. Hagaao ke he Tohiaga Tapu Heleni kua kitekite fefe a Iehova ke he tau momotua?
2 Ka e nakai ko e puhala a ia ne taute ke he tau momotua i Isaraela i tuai. Kua talahau mai he Matafakatufono: “Kia tu a koe ki mua hana kua ulu hina, kia fakalilifu atu foki ki mua he tagata motua, mo e matakutaku ke he hau a Atua; ko au ko Iehova.” Kua fakatonu mai he tohi omoomoi he agaga he tau fakatai pulotu ki a tautolu: “Kia fanogonogo a koe ke he hāu a matua tane, ne fanau ai a koe; ti ua fakavihia foki hāu a matua fifine ka motua a ia.” Kua poaki ai: “Kia fanogonogo mai a ke he tau kupu ne fakaako atu ai he matua tane haū; aua neke tiaki foki e koe e poaki he hāu a matua fifine.” Kua fakaako he Matafakatufono faka-Mose e fakalilifuaga mo e manamanatuaga ma lautolu ne momotua ke he tau fahi ne ua. Kua manako a Iehova ke fakalilifu e tau momotua.—Levitika 19:32; Fakatai 1:8; 23:22.
Leveki ke he Tau Momotua he Vaha Faka-Tohi Tapu
3. Fakakite fefe e Iosefa e fakaalofa hohofi ke he hana matua tane fuakau?
3 Ko e fakalilifu nakai fakakite ni ke he tau kupu ka e ke he tau mena taute. Kua fakakite e Iosefa e fakaalofa hohofi ke he hana a matua tane motua. Kua manako a ia ke taute e Iakopo e fenoga mai i Kanana ki Aikupito kua mamao ai ke he 300 e kilomita. Ti fakafano atu ai e Iosefa ki a Iakopo e “hogofulu e asini ne uta e tau mena mitaki a Aikupito, ti hogofulu e asini fifine ne uta saito, mo e areto, katoa mo e tau mena kai mo e fenoga he hana matua tane.” He magaaho ne hoko atu a ia ki Kosena kua fina atu a Iosefa mo e “peka kia ia mo e tagi leva ke he hana ua.” Kua fakakite e Iosefa hana a fakaalofa hofihofi hokulo ke he hana a matua tane. Ko e mitaki ha ia he fakataiaga ia he fai manamanatu ma e tagata motua!—Kenese 45:23; 46:5, 29.
4. Ko e fakataiaga mitaki he ha a Ruta ke muitua ki ai?
4 Ko e taha fakafifitakiaga mitaki ke muitua ki ai he mahani totonu ke he tagata motua ko Ruta. Pete ni ko e Tagata Motu Kehe, kua nofo mau a ia mo e hana a matua motua takape fugavai, Iutaia ko Naumi. Kua toka e ia hana a tau tagata mo e nakai fakamalolo ai ke kumi foki taha tane. He magaaho ne ole a Naumi ki a ia ke liu ke he hana a tau tagata, kua tali a Ruta aki e falu he tau kupu fulufuluola lahi he Tohi Tapu: “Aua neke ole mai a koe kia au ke toka a koe, ke ua mui atu au kia koe; ha ko e mena ke fano a koe ki ai, to fano ai ni au, ko e mena ke nofo ai a koe to nofo ai au, to eke e motu hau mo motu haku, to eke e Atua hau mo Atua haku; Ko e mena ke mate ai a koe, to mate ai au, ti tanu ai au ke he mena ia; kia eke pihia e Iehova kia au, mo e lafilafi e ia ki ai, kaeke ke vevehe kehe a taua mo koe ato vevehe he mate.” (Ruta 1:16, 17) Kua fakakite foki e Ruta e tau fua mitaki he magaaho ne manako a ia ke mau ai ke he tagata motua ko Poasa ki lalo hifo he fakatokaaga he mau ke he matakainaga he tane.—Ruta, veveheaga 2 ke he 4.
5. Ko e heigoa e tau fua ne fakakite e Iesu mai he hana a fakafehagai mo e tau tagata?
5 Kua fakatoka e Iesu e fakataiaga pihia ke he hana a fakafehagaiaga mo e tau tagata. Kua fakatekiteki a ia, fakaalofa hohofi noa, totonu, mo e fakahauhauaga. Kua tuku fakamua e ia e fiafia ke he tagata matematekelea ne kulikuli, nakai maeke ke fano, ke he 38 e tau tau mo e fakamalolo a ia. Kua fakakite e ia e fai manamanatuaga ke he tau takape. (Luka 7:11-15; Ioane 5:1-9) Pihia foki ke he magaaho ne hoko e mamahi ki a ia he mate ki luga he akau fakakikiveka, kua taute moli a ia ko e hana a matua fifine ne kua mole fakatote e 50 e tau tau hana kua fai tagata ke leveki fakamitaki a ia. Toe ni e tau fi fakatupua hana, ko e fakahauhauaga a Iesu ke he tau tagata oti. Ti kua pehe a ia: “Kia o mai a mutolu kia au, ko mutolu oti ne matematekelea mo e pehia he tau kavega; ko au foki ke okioki ai a mutolu. Kia hahamo e mutolu e lakau hahamo haku, mo e fifitaki mai a mutolu kia au; ha ko au ni ko e totonu mo e loto holoilalo; ti moua ai e mutolu e okiokiaga mo e tau agaga ha mutolu.”—Mataio 9:36; 11:28, 29; Ioane 19:25-27.
Ko Hai kua Lata ke Fai Manamanatu ki Ai?
6. (a) Ko hai kua lata moli ke moua e levekiaga mitaki? (e) Ko e heigoa e tau huhu kua liga ke huhu e tautolu ki a tautolu ni?
6 He magaaho ne fakatoka he Atua ko Iehova mo e hana a Tama ko Iesu Keriso e tau fakataiaga mitaki pihia ke he levekiaga, kua lata moli ni ke he tau Kerisiano tukulele ke muitua ke he ha laua a fakafifitakiaga. Ke he vahaloto ha tautolu kua ha i ai a lautolu ne mapela mo e pehia ke he loga e tau tau—ko e tau matakainaga tane mo e fifine momotua kua fuakau ke he tau tau ha lautolu. Ko e falu ko e ha tautolu a tau mamatua po ke tau tupuna. Uta fakamama noa ni kia e tautolu a lautolu? Kua fakavihia kia e tautolu mo e ono hifo kia a lautolu? Po ke fakaaue moli a tautolu ke he ha lautolu a kitiaaga he moui mo e lotomatala? Moli, ko e falu to kamatamata ha tautolu a fakatekiteki mai ha ko e mahani fakatagata mo e tau lolelole ikiiki ne nakai fa mahani ke he tau tau momotua. Ka e huhu hifo ki a koe ni, ‘Kehe fefe au ke he tuaga ia?’
7. Ko e heigoa ne fakakite aki kua lata ke fakaalofa ke he tau tagata fuakau?
7 Ha ha i ai e tala amo ke he loto mai he Lotouho he Fahi Uta hagaao ke he tama fifine tote ne fakaalofa hohofi ke he tau momotua. Kua lagomatai e tupuna fifine he peito ti totamaki e peleti saina ti malipi. Kua tupetupe lahi a ia ha ko e hana a vivivivi; ka e kua mua e hogohogomanava he tama fifine hana. Kua hea atu a ia ke he tama fifine tote hana ke fano ke he fale koloa he maaga ke fakatau e peleti akau ne nakai malipi ma e tupuna fifine. Kua liu mai e tama fifine mo e ua e peleti akau. Kua huhu mafiti hana a matua fifine: “Ko e fakatau ua mo ha e koe e tau peleti?” Kua tali fakamama he mokopuna: “Ko e taha ma tupuna fifine mo e taha foki ma hau he magaaho ka fuakau a koe.” E, ke he lalolagi nei kua fakafehagai a tautolu ke he amaamanakiaga he fuakau. Kua fakaaue nakai a tautolu ka leveki mo e fakatekiteki mo e mahani totonu?—Salamo 71:9.
8, 9. (a) Taute fefe e tautolu e tau tagata momotua ne fakalataha mo tautolu? (e) Ko e heigoa kua lata a lautolu ne o mai fou ke eke mo tau Kerisiano ke manatu?
8 Kia nakai nimo ko e tokologa he tau matakainaga tane mo e fifine momotua ha tautolu kua ha ha i ai ki tua ha lautolu e fakamauaga loa he fakamoli ke he gahua Kerisiano. Kua lata moli a lautolu ke moua ha tautolu a fakalilifuaga mo e manamanatuaga, ha tautolu a tau lagomatai totonu mo e fakamaloloaga. Ko e tagata pulotu kua talahau: “Ko e foufou fulufuluola e ulu hina, kaeke ke moua ai ke he puhala he tututonu.” Mo e ko e ulu hina, tane po ke fifine kua lata ke fakalilifu. Ko e falu he tau momotua tane mo e fifine nei kua fekafekau agaia ko e tau tagata foafoa mau fakamoli, mo e tokologa he tau tagata tane ne fakatumau agaia ke fekafekau ko e tau motua he tau fakapotopotoaga; ko e falu kua taute e gahua homo ue atu ko e tau leveki faifano.—Fakatai 16:31.
9 Kua fakatonu e Paulo a Timoteo: “Aua neke akonaki atu ke he patu, ka kia ole atu ki ai, tuga ne matua a ia; ko e tau fuata foki, tuga ne tau matakainaga a lautolu; Ko e patu fifine, tuga ne matua fifine a ia; ko e tamāfine foki, tuga ne mahakitaga a ia, mo e loto mea ni.” (1 Timoteo 5:1, 2) Ko lautolu ne o mai fou ke he fakapotopotoaga Kerisiano mai he lalolagi nakai fai fakalilifuaga kua lata ke mua atu e uta ke he tau loto e tau kupu ha Paulo, ne kua fakave ai ke he fakaalofa. Ko e tau fuata ikiiki, ki a nakai muitua ke he tau mahani kelea ne kua kitia e koe ke he aoga. Kia nakai vihiatia e fakatonuaga mitaki he Tau Fakamoli kua motua. (1 Korinito 13:4-8; Heperu 12:5, 6, 11) Pete he magaaho ka ha ha he tau momotua e tino gagao mo e tau vihi fakatupe, ha hai e matagahua ke leveki a lautolu ia?
Ko e Gahua he Magafaoa ke Leveki e Tau Momotua
10, 11. (a) Hagaao ke he Tohi Tapu ko hai ka lata ke takitaki e levekiaga ke he momotua? (e) Ko e ha ne nakai mukamuka tumau ke leveki ai e tau motua?
10 Ke he fakapotopotoaga Kerisiano fakamua, kua tutupu mai e tau mena vihi he levekiaga ke he tau takape. Fakakite fefe he aposetolo ko Paulo kua lata e tau manako pihia ke fai fakafeleveiaaga ka moua? “Kia fakalilifu e tau fifine takape, ko lautolu kua takape moli. Kaeke foki ha ha he taha fifine takape e tau tama hana po ke fanau he tama hana, kia ako e lautolu ke fakamua e mahani mitaki ke he tau faoa ha lautolu, mo e taui atu ke he tau matua ha lautolu; ha ko e mena mitaki ia mo e fakafiafia ke he Atua. Kaeke kua nakai leveki e taha hana faoa, ti au atu kia lautolu kua nonofo mo ia, kua fakatikai e ia e tua, kua mua foki hana kelea kia ia kua faliuliu.”—1 Timoteo 5:3, 4, 8.
11 Ke he tau magaaho kua manako lagomatai ko e tau tagata he magafaoa kua lata ke hau fakamua ke lagomatai a lautolu ne momotua.a Ke he puhala nei, kua maeke he tau fanau kua lalahi ke fakakite e fakaaueaga ke he tau tau he fakaalofa, gahua mo e levekiaga ne kua foaki he ha lautolu a tau mamatua. Nakai mukamuka e mena nei. Ha ko e tau tagata kua hane fa e o fakahaga ke fuakau kua fakatuai lahi a lautolu mo e falu kua nakai fahia ke he ha mena taha. Ko e falu kua tenana mo e fakahoha, mo e liga nakai mailoga ai e mena ia. Ka ko e magaaho ne tama mukemuke a tautolu kua tenana mo e fakahoha foki nakai a tautolu? Ti nakai kia tafepoi mai e tau mamatua ha tautolu ke lagomatai a tautolu? Ka ko e mogonei kua hiki ai e tau mena ke he ha lautolu a fuakau ke he tau tau. Ti ko e heigoa e mena kua manako ki ai? Fakaalofa hofihofi mo e fakatekiteki.—Fakatatai 1 Tesalonia 2:7, 8.
a Ma e tau vala tala fakamatafeiga ke he heigoa he tau tagata he magafaoa kua maeke ke lagomatai atu ke he tau momotua, kikite e The Watchtower, Iuni 1, 1987, lau tohi 13-18.
12. Ko e higoa e tau fua kua lata ke fai he levekiaga ke he tau momotua—mo e tau tagata oti he fakapotopotoaga Kerisiano?
12 Kua foaki he aposetolo ko Paulo e fakatonuaga mitaki he magaaho ne tohi e ia: “Haia ni, kia fakatapulu a mutolu ke he fakaalofa hohofi noa, mo e mahani totonu, mo e loto holoilalo, mo e mahani molu, mo e fakauka, ke lata mo lautolu kua fifili he Atua, ko e tau tagata tapu mo e ofania; Kia fefakaukaaki a mutolu, mo e fefakamagaloaki, kaeke kua mahani kelea taha kia taha; tuga ne fakamagalo mai a Keriso kia mutolu, kia pihia foki a mutolu. Ka e ha i luga he tau mena oti ia e fakaalofa ko e pipi haia ke fakamaopoopo ai.” Kaeke ke fakakite e tautolu e fakaalofa hohofi pihia mo e fakaalofa ke he fakapotopotoaga, kua nakai kia fakakite atu fakalahi ke he magafaoa?—Kolose 3:12-14.
13. Ko hai foki mai he tau mamatua po ke tau tupuna momotua kua lata ke ha ha i ai e lagomatai?
13 Falu a magaaho ko e faga lagomatai nei kua nakai ni ma e tau mamatua po ke tau matua tupuna ha tautolu ka ke pihia foki ke he falu momotua he magafaoa. Ko e falu motua foki ne nakai fai fanau kua leva e fekafekau ke he loga e tau tau ke he gahua misionare, ko e leveki faifano, mo e falu a gahua mau. Kua tuku fakamua fakamoli e lautolu e Kautu ke he ha lautolu a tau momoui. (Mataio 6:33) Nakai kia kua lata he magaaho ia ke fakakite ki a lautolu e agaga leveki? Moli kua ha ha ia mautolu e fakataiaga he puhala mitaki he Kaufakalatahaaga Kolo Toko ma e hana a tau tagata momotua he Peteli. He matapatu kaina Peteli i Brooklyn mo e ke he falu la he Kaufakalatahaaga kua gahoa e tau matakainaga tane mo e fifine momotua kua moua e levekiaga he tau aho oti mai he tau tagata he magafaoa kua fakaako ke he gahua nei. Kua fiafia a lautolu ke leveki e tau momotua nei tuga ni ko e ha lautolu a tau mamatua po ke tau matua tupuna. Ke he magaaho taha kua loga e tau mena ne ako mai e lautolu he tau mena iloa he tau momotua.—Fakatai 22:17.
Ko e Gahua he Fakapotopotoaga ke Leveki
14. Ko e heigoa e tau monuina ne taute ma e tau momotua ke he fakapotopotoaga Kerisiano fakamua?
14 Loga he tau motu he vaha nei kua moua e fakaholoaga ke he tupe lagomatai he tau tagata fuakau mo e levekiaga ke he malolo tino ne foaki he Fakatufono ma e tau momotua. Kua maeke he tau Kerisiano ke fakaaoga katoa e tau fakamonuinaaga nei ha ko e tonu ha lautolu ke taute pihia. Pete ia, ke he senetenari fakamua kua nakai fai fakamonuinaaga pihia. Ti ko e mena ia ko e fakapotopotoaga Kerisiano kua taute ai e tuaga hako ke lagomatai e tau takape nonofo tokotaha. Kua fakahako mai e Paulo: “Ua tohi ha fifine takape [ma e lagomatai he fakapotopotoaga] kua nakai la onogofulu hana tau tau, ne tane foki ke he tane tokotaha; Kua talahaua mitaki ha ko e tau gahua mitaki hana, kaeke kua leveki e ia e tau fanau, kaeke kua fakaalofa a ia ke he tau tagata kehe, kaeke kua holoholo e ia e tau hui he tau tagata tapu, kaeke kua fakaalofa a ia ke he tau tagata matematekelea, kaeke kua feiga mau ke he tau gahua mitaki oti.” Kua fakakite e Paulo ko e fakapotopotoaga kua ha ha i ai foki e gahua ke lagomatai ke he tau momotua. Ko e tau fifine manamanatu fakaagaga ne nakai fai fanau kua tua, kua lata ke moua e lagomatai pihia.—1 Timoteo 5:9, 10.
15. Ko e ha ne liga ke lata ke fai lagomatai ke maeke ke moua e lagomatai he Fakatufono?
15 Ha kua ha ha i ai e tau foakiaga lagomatai he Fakatufono ma e tau momotua, kua fa mahani e mena nei ke lauia ai e tau gahua ke fakapuke pepa ne kua liga uka lahi. Ke he tau mena pihia kua lata ke he tau leveki he fakapotopotoaga ke taute e lagomatai ke foaki ke maeke he momotua ke fakapuke ki ai ti oko, po ke fakafou e lagomatai pihia. Ke he falu magaaho kua ha ha i ai e tau hikihikiaga he tau tuaga kua maeke ai ke holo hake e tupe fuakau. Ka kua ha ha i ai foki e loga he tau mena aoga kua lata kua maeke he leveki ke fakatokatoka ke leveki aki e tau momotua. Ko e heigoa falu he tau mena nei?
16, 17. Ke he tau mena kehekehe fefe kua maeke ke fakakite aki e fakamokoi ke he tau momotua he fakapotopotoaga?
16 Ko e fakakite he mahani fakamokoi ko e mahani fakamotu kua liu muatua ke he tau vaha he Tohi Tapu. Hoko mai ke he aho nei ke he loga he tau motu he Lotouho he Fahi Uta, kua fakakite e mahani fakamokoi ke he tau tagata kehe, hokotia ai ke foaki e kapiniu ti po ke kofe. Nakai fai mena ke ofo ai he tohia e Paulo: “Kia tufatufa ha mutolu a tau mena ke he tau tagata tapu kua nonofogati, kia fakamalolo ke he fakaalofa ke he tau tagata kehe.” (Roma 12:13) Ko e kupu Heleni ma e fakamokoi ko e phi·lo·xe·niʹa kua kakano ai ko e “fakaalofa he (fiafia ki ai, po ke mahani totonu ke he) tau tagata kehe.” Kaeke kua lata e tau Kerisiano ke mahani fakamokoi ke he tagata kehe, kua nakai kia lata ia ia ke fakamokoi fakalahi atu ki a lautolu ne faoa ke he tua? Ko e uiina ke he kaiaga kua fa mahani ke fiafia e fakafeleveiaaga ki ai he fakahekeaki e aga mau he moui he tagata fuakau. Ka manako a koe ke he leo he lotomatala mo e iloaaga he moui ke he hau a fakalatahaaga kua mitaki ke putoia ai foki e tau momotua.—Fakatatai Luka 14:12-14.
17 Kua ha ha i ai loga e tau puhala kua maeke ke fakamalolo e tau momotua. Kaeke ke fakapuke e tautolu e motoka ke o ke he Fale he Kautu po ke fonoaga, kua fai tagata motua nakai ne fia loto ke fai puhala? Kia nakai nofo ke leo ke ole a lautolu. Ole ke uta a lautolu. Ko e taha lagomatai mitaki ke taute ha lautolu a fakatau. Ka e ka maeke agaia ia lautolu, nakai kia maeke ia tautolu ke uta a lautolu mo tautolu ke he ha tautolu a o fakatau? Ka e manatu ke ha ha i ai e taha mena ke maeke ia lautolu ke okioki ai mo e fakahauhau ai a lautolu neke kua lata ki ai. Nakai fai fakauaua ko e fakatekiteki mo e mahani totonu ne manako ki ai, ka e ke he fakaaue he tagata motua kua maeke ke fai palepaleaga.—2 Korinito 1:11.
Ko e Koloa Fakafulufuluola ke he Fakapotopotoaga
18. Ko e ha e tau momotua ne eke ai mo tau fakamonuinaaga he fakapotopotoaga?
18 Ko e fakamonuinaaga ha a ia ke kitia e falu ulu hina (mo e ulu kila ha ko e fuakau) ke he fakapotopotoaga! Ke he vahaloto he malolo mo e makaukau he kau fuata, kua fiofio ai he lotomatala mo e iloaaga he moui—ko e koloa aoga lahi moli ke he ha fakapotopotoaga. Ko e ha lautolu a lotomatala kua tuga e vai magalo momoko ne tamai he vai keli. Kua tuku ai pehe he Fakatai 18:4: “Ko e tau kupu he gutu he tagata, ko e tau vai hokulo haia; ko e mena ne tupu mai ai e iloilo, ko e vailele tafe mau haia.” Kua fakamalolo ha a ia ke he tau momotua ke logona kua manako mo e fakaaue ki a lautolu!—Fakatatai Salamo 92:14.
19. Taute fefe he falu e tau poa ma e ha lautolu a tau mamatua fuakau?
19 Ko e falu ne gahua mau kua logona hifo ke toka e ha lautolu a tau kotofaaga ka e liliu atu ki kaina ke leveki e tau mamatua momotua ne gagao. Kua taute poa a lautolu ki a lautolu ne taute poa ma lautolu fakamua. Taha e kau tokoua ko e tau misionare fakamua mo e ha ha i ai agaia ke he gahua mau, kua liliu ki kaina ke leveki ha laua a tau mamatua momotua. Kua taute e laua e mena nei ke he molea e 20 e tau tau. He mole atu e fa e tau tau kua mole ko e matua fifine he tagata tane kua uta ai ke he kaina leveki fuakau. Ko e tane kua hoko a ia ke he 60 atu e tau tau, ne fa ahi atu he tau aho oti ke he hana a matua fifine ne 93 e tau tau. Kua fakamaama e ia: “Kua maeke fefe ia au ke toka a ia? Ko e haku a matua fifine a ia!” Ke he taha mena, kua maeke he tau fakapotopotoaga mo e tau tagata taki tokotaha ke foaki ke leveki e tau fuakau ke maeke ha lautolu a tau fanau ke gahua tumau ke he tau kotofaaga ha lautolu. Ko e fakaalofa ni pihia kua naia ki ai. Ke he tau tuaga takitaha kua lata ke leveki fakamitaki mo e loto manamanatu ha kua nakai lata e tau momotua ke tiaki. Fakakite kua fakaalofa a koe ke he tau mamatua momotua hau.—Esoto 20:12; Efeso 6:2, 3.
20. Ko e heigoa e fakataiaga ne foaki mai e Iehova ki a tautolu ke he fakaalofa ke he tau momotua?
20 Moli ko e tau matakainaga tane mo e tau matakainaga fifine momotua ha tautolu ko e foufou fuluola ma e magafaoa po ke he fakapotopotoaga. Kua pehe a Iehova: “Ke hoko ni ke he vaha ke motua ai, ko au ni a ia, ke hoko foki ke he uluhina, ko au ni to uta ai e au a koe, ko au, ne eke e au to toto foki e au, to uta ai e au, mo e laveaki e au a koe.” Ti kia fakakite foki e tautolu e fakatekiteki taha ia ni ke he ha tautolu a tau matakainaga tane mo e fifine momotua he magafaoa Kerisiano.—Isaia 46:4; Fakatai 16:31.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e heigoa e tau fakataiaga faka-Tohi Tapu kua lata ke ha ha ia tautolu he leveki e tau momotua?
◻ Taute atu fefe e tautolu ke he tau momotua?
◻ Leveki fefe he magafaoa e ha lautolu a momotua?
◻ Ko e heigoa kua maeke ai e fakapotopotoaga ke taute ke lagomatai aki e tau momotua?
◻ Ko e ha e tau momotua ko e fakamonuinaaga ma tautolu oti?
[Fakatino he lau 29]
Fakakite e Ruta e mahani totonu mo e fakalilifu ki a Naumi
[Fakatino he lau 30]
Ko e tau tagata uho e tau momotua he fakapotopotoaga