Taute e Kupu Fakaako Kua Tonu mo Puhala he Moui Hau
“Ko e mahani Atua kua aoga ia ke he tau mena oti kana.”—1 TIMOTEO 4:8.
1, 2. Hoko ki fe e fakakite he tau tagata e manamanatu ke he tino malolo ha lautolu, ti ko e heigoa e fua?
TOKOLOGA e tau tagata ka talia ko e tino malolo mitaki ko e taha koloa uho he moui. Ne fakamole e lautolu lahi e magaaho mo e tau tupe ke leveki aki a lautolu ke malolo ke he tino mo e ke moua e lautolu e tau vai tului gagao kua lata ka manako a lautolu ki ai. Ke he Tau Fahi Kaufakalataha, ke fakatai ki ai, ko e totogi ke leveki e tino malolo he tau, kua molea e $900 piliona. Kua hoko a ia ke molea lahi e $3,000 he tau ma e tau tagata tane, fifine, mo e tama he motu ia, mo e ko e totogi he tau ma e tagata he falu a motu mautu mitaki kua teitei tatai.
2 Ko e heigoa e tau fakamoleaga he magaaho, malolo, mo e tupe ne moua? Moli to nakai fai tagata ke fakatikai, ko e ke he katoaaga, kua ha ha ia tautolu e tau levekiaga tului gagao mo e tau mena moua he vaha nei ne kua mitaki lahi ke he ha magaaho he vaha i tuai. Ka e, nakai amanaki e mena nei ti hoko ke he mouiaga tino malolo. Ko e moli, he fakatokaaga he lauga ke fakaholo ki mua e polokalama leveki tino malolo ma e Tau Fahi Kaufakalataha, ko e pelesiteni ne fakakite ko e lafiaga ke he “tau totogi muatua he mahani favale he motu nei,” ko lautolu ne nonofo mau ke he Tau Fahi Kaufakalataha “kua ha ha i ai e tokoluga he AIDS, he ula mo e to lahi e inu kava, he fatu e tau fuata ikiiki, he tau mukemuke ne tote e mamafa he fanau” ke he ha falu a motu mautu. Ko e hana a manatu fakahiku? “Kua lata ia tautolu ke hiki e tau puhala ha tautolu ka manako moli a tautolu ke eke mo tau tagata tino malolo mitaki.”—Kalatia 6:7, 8.
Ko e Puhala Tino Malolo he Moui
3. Ke he kitiaaga he aga fakamotu Heleni i tuai, ko e heigoa e fakatonutonu ne foaki e Paulo?
3 He senetenari fakamua, ko e tau Heleni kua talahaua ha ko e fakamakai ha lautolu ke he mahani fakamotu fakatino, ko e faofaoaga tino, mo e tau efeletiki fetoko. He totoko atu ke he onoonoaga nei, ko e aposetolo ko Paulo kua omoi atu a ia ke tohi ke he tagata tane fuata ko Timoteo: “Kua aoga fakatote e fakamahani ke he tau mena he tino, ka ko e mahani Atua kua aoga ia ke he tau mena oti kana, he toka ai e mena kua talahaua mai ke he mouiaga nai katoa mo ia kua tatali.” (1 Timoteo 4:8) Ti, kua fakakite mai e Paulo e mena ka fakailoa he tau tagata he vaha nei, kua pehe, ko e mena tului gagao po ke tau mouaaga he fahi tino kua nakai fai fakamoli ke he puhala tino malolo he moui. Ka e fakamoli mai e Paulo ki a tautolu, ko e mena ne kua lahi e aoga ko e feakiaga he moui mitaki fakaagaga mo e mahani Atua fakamoli.
4. Ko e heigoa e tau aoga he mahani Atua fakamoli?
4 Ko e puhala pihia kua aoga “ke he mouiaga nai” ha kua foaki e puipuiaga ke he tau mena hagahaga kelea ne kua fakamatematekelea e lautolu ne nakai mahani Atua, po ko lautolu ne kua ha ha i ai ni “e gati [po ke, tuga] he mahani Atua,” ne fakamamahi aki a lautolu ni. (2 Timoteo 3:5; Fakatai 23:29, 30; Luka 15:11-16; 1 Korinito 6:18; 1 Timoteo 6:9, 10) Ko lautolu ne fakaata e mahani Atua fakamoli ke fakahakohako e tau momoui ha lautolu kua moua e lilifu malolo mitaki ma e tau matafakatufono mo e tau poakiaga he Atua, mo e omoi he mena ia a lautolu ke taute e kupu fakaako kua tonu he Atua mo puhala he moui ha lautolu. Ko e puhala pihia ne tamai ki a lautolu e malolo mitaki fakaagaga mo e fakatino, makona lahi, mo e fiafia lahi. Mo e kua “tauteute e lautolu e koloa ma lautolu ni ko e fakaveaga mitaki mo e tau aho ne tatali, kia toto atu e lautolu ke he moui tukulagi.”—1 Timoteo 6:19.
5. Ko e heigoa e tau fakaakoaga ne foaki e Paulo he veveheaga ke ua he tohi hana ki a Tito?
5 Ha ko e moui kua takitaki he kupu fakaako kua tonu he Atua kua tamai e tau monuina pihia ke he vaha nei mo e ke he vaha i mua, kua lata a tautolu ke iloa, ke he tau puhala kua aoga, ke taute fefe e tautolu e kupu fakaako kua tonu he Atua mo puhala he moui ha tautolu. Kua foaki he aposetolo ko Paulo e tali he tohi hana ki a Tito. To fakamailoga pauaki e tautolu e uho he veveheaga ua he tohi ia, he fakatonutonu e ia a Tito ke “vagahau atu a koe ke he tau mena kua lata mo e kupu fakaako kua tonu.” Moli ko tautolu oti, fuata mo e fuakau, tane mo e fifine, ka aoga mai he tau “kupu fakaako kua tonu” pihia he vaha nei.—Tito 1:4, 5; 2:1.
Akonakiaga ma e Tau Patu
6. Ko e heigoa e fakatonutonu ne foaki e Paulo ma e “tau tagata tane motua,” mo e ko e ha ko e mahani totonu a ia hana ke taute pihia?
6 Fakamua, fai fakatonutonuaga a Paulo ma e tau patu he fakapotopotoaga. Fakamolemole totou a Tito 2:2. “Ko e tau tagata tane motua,” ko e vahega, kua fakalilifu mo e kua onoono ki ai mo tau fakafifitakiaga he tua mo e mahani fakamoli. (Levitika 19:32; Fakatai 16:31) Ha ko e mena nei, ko e falu to fakauaua ke foaki atu e tau fakatonutonu po ke tau manatu ke he tau patu ke he tau mena ikiiki ka e nakai kelea lahi mahaki. (Iopu 32:6, 7; 1 Timoteo 5:1) Ha kua pihia, ko e mahani totonu a ia ha Paulo ke talahau fakamua e tau patu, mo e kua mitaki ia lautolu ke tokaloto e tau kupu ha Paulo mo e ke iloa moli ko lautolu, tuga a Paulo, kua lata tonu ke fifitaki ki ai.—1 Korinito 11:1; Filipi 3:17.
7, 8. (a) Putoia ke he heigoa e tau “mahani fakalatalata”? (e) Ko e ha kua lata e “fulumokoi” ke lautatai mo e “mitaki e manamanatuaga”?
7 Ko e tau patu Kerisiano, ke fakamua ai, kua lata ke “mahani fakalatalata.” Pete he hagaao foki e kupu fakamua ke he mahani inu kava (“ai hufia lahi,” Kingdom Interlinear), kua ha ha i ai foki e kakano ke eke ke mataala, maagi e ulu, po ke leveki e manamanatuaga. (2 Timoteo 4:5; 1 Peteru 1:13) Ti, kaeke ke he inu kava po ke ke he falu a mena, ko e tau patu kua lata ke fakalatalata, nakai ke hohoko atu ke he tau mena to molea atu po ke mua atu.
8 Ti, kua lata foki a lautolu ke “fulumokoi” mo e “mitaki e manamanatuaga.” (NW) Ke fulumokoi, po ke tokoluga, mo e lata tonu ke fakalilifu, kua fa mahani ke hau mo e tau he moui. Ko e falu he mogoia, kua eke ke molea e fulumokoi, ti eke ke nakai fakauka ke he tau puhala malolo he fuata. (Fakatai 20:29) Ti ko e mena a ia ne lautatai ai e “fulumokoi” mo e “mitaki e manamanatuaga.” Ko e tau patu kua lata ke fakatumau e manamanatu mitaki ke tatai mo e tau tau, ka e he magaaho taha kua lata ke lautatai, ke ha ha i ai e taofiaga ke he ha lautolu a tau logonaaga mo e tau omoomoiaga katoa.
9. Ko e ha kua lata e tau patu ke malolo ke he tua mo e fakaalofa mo e mua atu ke he fakauka?
9 Ke fakaoti aki, ko e tau patu kua lata ke “malolo ke he tua, mo e fakaalofa, katoa mo e fakauka.” Ke he tau magaaho loga he tau tohi hana, kua fakamau hifo e Paulo e tua mo e fakaalofa fakalataha mo e amaamanakiaga. (1 Korinito 13:13; 1 Tesalonia 1:3; 5:8) He mena nei kua hukui e ia e “amaamanakiaga” aki e “fakauka.” Liga ha ko e logonaaga he fakaoti kua mukamuka ke hu atu ha ko e tau kua motua lahi. (Fakamatalaaga 12:1) Ka e, kua tuga he fakakite e Iesu, “ko ia ke tumau ato hoko ke he fakaotiaga, to fakamoui na ia.” (Mataio 24:13) Ke lafi ki ai, ko e tau patu ko e tau fakafifitakiaga kua lata tonu ke he falu ne toe nakai ni ha ko e ha lautolu a tau tau po ke iloa mena ka e ha ko e ha lautolu a tau mahani malolo fakaagaga—ko e tua, fakaalofa, mo e fakauka.
Ma e Tau Patu Fifine
10. Ko e heigoa e fakatonutonu ne foaki e Paulo ma e “tau patu fifine” he fakapotopotoaga?
10 Kua fuluhi a Paulo ke onoono atu ke he tau patu fifine he fakapotopotoaga. Fakamolemole totou a Tito 2:3. “Ko e tau fifine motua” ko lautolu a ia ne motua mai he tau fifine he fakapotopotoaga, fakalataha mo e tau hoana he “tau tagata motua” mo e tau mamatua fifine mo e tau tupuna fifine he falu a faoa. Tuga a ia, kua ha ha ia lautolu e lahi he fakaohoohoaga, ma e mitaki po ke ma e kelea. Ko e mena ia ne kamata e Paulo e tau kupu hana mo e “kia pihia,” kakano ko e “tau fifine motua” kua fai matagahua pauaki foki ke fakatumau ki ai ke fakamoli e gahua ha lautolu i loto he fakapotopotoaga.
11. Ko e heigoa e mahani kua gali?
11 Fakamua, “ko e tau fifine motua, kia gali ha lautolu a tau mahani,” he talahau e Paulo. Ko e “mahani” ko e fakakite a ia i fafo he aga i loto mo e mahani fakatagata, tuga kua fakakite mai he aga mo e foliga. (Mataio 12:34, 35) Ti, ko e heigoa mogoia e aga po ke mahani fakatagata he fifine Kerisiano motua? Ke he taha ni e kupu, ko e “gali.” Kua fakaliliu e mena nei mai he kupu Heleni ne kakano “ko e mena kua lata mo e tau tagata, tau fakagahuahua po ke tau mena tapu ke he Atua.” Ko e fakatonutonu kua lata lahi a nei ka onoono atu ke he fakaohoohoaga ha lautolu ke he falu, mua atu ke he tau fifine fuata he fakapotopotoaga.—1 Timoteo 2:9, 10.
12. Ko e fakaaoga hehe fefe he alelo ka lata ke tiaki e tautolu?
12 Ati hoko mai ua e manatu kelea: “aua neke tauamuamu, aua neke fakatupa ke he uaina.” Kua fuluola lahi ha kua fakalataha e tau vahega ua nei. “He vaha i tuai, ha ko e uaina ni e kava,” he talahau he Porofesa E. F. Scott, “ti ke he tau fiafia uaina ia ha lautolu ne hehe hifo he tau fifine fuakau e tau aga he tau tuutakainaga ha lautolu ke he tau valavala.” Kua mua atu e loto manamanatu he tau fifine ke he tau tagata mai he tau tagata tane, ko e mena mitaki lahi a ia. Ka e, ko e loto manamanatu kua maeke ke totolo ke uta tala mo e pikopiko foki, mua atu ka tagataga e alelo ha ko e inu he kava. (Fakatai 23:33) Ti moli, ko lautolu ne tutuli e puhala malolo he moui, tau tane mo e tau fifine, kua mitaki ke mataala ke he hehe nei.
13. Ko e tau puhala fe ke eke ai e tau patu fifine mo tau akoako?
13 Ma e puhala ke fakaholo ki mua e fakaaoga he magaaho ata, ko e tau patu fifine kua fakamalolo ke “eke mo tau akoako ke he tau mena mitaki.” Ke he falu matakavi, ne foaki age e Paulo e tau fakaakoaga maaliali ke nakai eke e tau fifine mo tau akoako he fakapotopotoaga. (1 Korinito 14:34; 1 Timoteo 2:12) Ka e nakai taute he mena nei a lautolu ke nakai foaki age e iloaaga uho he Atua ke he ha lautolu a kaina mo e ke he tau tagata. (2 Timoteo 1:5; 3:14, 15) Maeke foki ia lautolu ke moua e mitaki lahi he eke mo tau Kerisiano fakafifitaki ke he tau fifine fuata he fakapotopotoaga, tuga he fakakite mai he tau kupu ne mumui mai.
Ma e Tau Fifine Fuata
14. Maeke fefe he tau fifine fuata Kerisiano ke fakakite e lautatai he levekiaga he tau matagahua ha lautolu?
14 He fakamalolo e tau patu fifine ke “eke mo tau akoako ke he tau mena mitaki,” ne talahau pauaki e Paulo e tau fifine fuata. Fakamolemole totou a Tito 2:4, 5. Ha kua lahi e fakaakoaga ne kua fakauho ke he tau levekiaga fakakaina, ko e tau fifine fuata Kerisiano kua nakai lata ke lahi e manamanatu ha lautolu ke he tau mena fakatino ke mua ke he tau momoui ha lautolu. Ka e lata, ke “[“mitaki e manamanatuaga,” NW] a lautolu mo e nakai matagaoi, . . . mitaki,” mo e mua atu ke he tau mena oti, ke amanaki ke lagomatai e fakatokatokaaga Kerisiano he ulu pule, “neke eke fakakelea e kupu he Atua.”
15. Ko e ha ne loga ai e tau fifine fuata he fakapotopotoaga kua lata ke moua e talahauaga mitaki?
15 He vaha nei, ko e onoonoaga ke he magafaoa kua kehe lahi mai he vaha a Paulo. Tokologa he tau magafaoa kua mavehevehe ha ko e tua, mo e falu kua taha ni e matua. Pihia foki he magafaoa moli katoatoa kua tupu hake e nakai mahani ke he hoana po ke matua fifine ke gahua tumau he kaina. Ko e tau mena oti nei kua tuku fakalahi e pehi mo e kavega ke he tau fifine fuata Kerisiano, ka e nakai tokanoa he mena nei a lautolu mai he tau matagahua he Tohiaga Tapu ki a lautolu. Ko e mena lahi mahaki e fiafia, ke he mena ia, ke kitia e tau fifine fuata loto fakamoli ne gahua lahi ke fakalautatai e tau matagahua loga ha lautolu mo e maeke agaia ni ke tuku fakamua e tau mena he Kautu, ko e falu foki kua ha ha ai he fekafekauaga tumau he eke mo tau paionia fakaku po ke fakatumau. (Mataio 6:33) Kua lata moli a lautolu ke moua e talahauaga mitaki!
Ma e Tau Fuata Tane
16. Ko e heigoa e fakatonutonu ne foaki e Paulo ma e tau fuata tane, mo e ko e ha ne lata tonu ai mo e magaaho?
16 Ati hau a Paulo ke he tau fuata tane, fakalataha ai a Tito. Fakamolemole totou a Tito 2:6-8. Ko e kitiaaga he tau gahua nakai aoga mo e tau puhala moumou he tokologa he tau fuata he vaha nei—ko e ula, fakaaoga hehe he tulaki mo e kava, fakaaoga fakahehe he mahani fakatane mo e fifine ne nakai fakaata, mo e falu tutuliaga fakalalolagi, tuga e tau sipoti vale mo e tau leo kofe kelea mo e fakafiafiaaga—ko e hatakiaga kua lata tonu a nei ma e tau fuata Kerisiano ne kua manako ke muitua ke he kupu kua tonu mo e puhala makona he moui.
17. Maeke fefe he tagata tane fuata ke eke ke “mitaki e manamanatuaga” mo e ko e “fakafifitakiaga ke he tau gahua mitaki”?
17 Kua kehe mai he tau fuata he lalolagi, ko e fuata tane Kerisiano kua lata ke “mitaki e manamanatuaga,” (NW) mo e “fakafifitakiaga ke he tau gahua mitaki.” Ne fakamaama mai e Paulo ko e loto ne mitaki mo e motua ka moua, nakai ko lautolu kua fakaako noa ni, ka e ko “lautolu kua mahani he ako mua ai ke mailoga e tau mena mitaki mo e tau mena kelea.” (Heperu 5:14) Ko e homo ha ia ke kitia e tau tagata fuata ne foaki noa e tau magaaho ha lautolu mo e malolo ke fakalataha ke gahua auloa ke he tau matagahua loga he fakapotopotoaga Kerisiano, ka e nakai fakamole noa e malolo fuata ke he tau tutuliaga fulukovi! He taute pihia, ko lautolu, tuga a Tito, kua eke mo tau fakafifitakiaga he “tau gahua mitaki” he fakapotopotoaga Kerisiano.—1 Timoteo 4:12.
18. Ko e heigoa e kakano ke fakamoli ke he tau fakaakoaga, fulumokoi ke he tau gahua, mo e tonu ke he vagahau?
18 Ko e tau fuata tane kua fakamanatu a lautolu ke lata ke “fakaako atu a [lautolu] mo e fakamoli ni, mo e fulumokoi, Mo e tau kupu tonu kua nakai maeke ke talahaua kelea.” Ko e fakaakoaga ne kua “fakamoli” kua lata ke fakave mau ke he Kupu he Atua; ti kua lata ai e tau fuata tane ke eke mo tau tagata fakaako fakamakutu ke he Tohi Tapu. Ke tuga e tau patu, ko e tau fuata tane kua lata foki ke fulumokoi. Kua lata a lautolu ke mailoga ko e taha fekafekau he Kupu he Atua ko e matagahua fulumokoi, ti pihia ai ke “lata e tau mahani ha [lautolu] mo e vagahau mitaki.” (Filipi 1:27) Kua lata foki e tau vagahau ha lautolu ke “tonu” mo e kua “nakai maeke ke talahaua kelea” ti nakai fai mena ke gugu ai a lautolu ne totoko.—2 Korinito 6:3; 1 Peteru 2:12, 15.
Ma e Tau Tupa mo e Tau Fekafekau
19, 20. Maeke fefe ia lautolu ne ha ha he gahua he falu tagata ke “fakalilifu e [“fakaako,” NW] he Atua, ha tautolu a Fakamoui”?
19 Ke fakaoti aki, ne fuluhi atu a Paulo ki a lautolu ne gahua ke he falu tagata. Fakamolemole totou Tito 2:9, 10. Nakai tokologa a tautolu he vaha nei ko e tau tupa po ke tau fekafekau, ka e tokologa ne kua gahua ma e falu mo e tau tagata gahua kua fekafekau atu ke he falu. Ti, ko e tau matapatu matafakatufono ne fakakite fakapapahi mai e Paulo kua fakagahua mitaki foki he vaha nei.
20 Ke “omaoma a lautolu ke he tau iki ha lautolu . . . ke he tau mena oti kana” kua kakano ko e tau tagata gahua Kerisiano kua lata ke fakakite ki a lautolu ne gahua a lautolu ki ai mo e tau leveki e fakalilifu moli. (Kolose 3:22) Kua lata foki a lautolu ke mahuiga ha ko e tau tagata gahua fakamoli, he foaki e gahua he aho tuga ne manako e ia ne fakagahua a ia. Ti kua lata a lautolu ke fakatumau e tuaga tokoluga he mahani Kerisiano he tau gahuaaga ha lautolu pete ni e kehe e mahani he falu i ai. Ko e tau mena oti nei ke “fakalilifu ai e lautolu e tau [“fakaako,” NW] he Atua, ha tautolu a Fakamoui ke he tau mena oti.” Kua laga fiha e logona e tautolu hagaao ke he tau fua fiafia he magaaho ka fanogonogo a lautolu ne onoono mai ke he kupu moli, ha ko e mahani mitaki he kapitiga gahua Fakamoli ha lautolu po ke tau tagata gahua! Ko e palepale a nei ne age e Iehova ki a lautolu ne muitua ke he kupu fakaako kua tonu pihia foki ke he gahuaaga ha lautolu.—Efeso 6:7, 8.
Tau Tagata kua Fakamea
21. Ko e ha ne foaki e Iehova e kupu fakaako kua tonu, mo e lata a tautolu ke tali atu fefe?
21 Ko e kupu fakaako kua tonu ne fakamatafeiga mai e Paulo, kua nakai ni ko e tau fakatokaaga he tau matapatu fakatufono kua tonu po ke tau manatu mitaki ke liga fakatonu atu a tautolu ki ai ka fialoto. Ne fakaholo atu a Paulo ke fakamaama e manatu moli i ai. Fakamolemole totou a Tito 2:11, 12. Mai he fakaalofa hana mo e mahani totonu noa ma tautolu, ne foaki mai he Atua ko Iehova e kupu fakaako kua tonu ke ako ai a tautolu ke nonofo ke he mouiaga ne fai kakano mo e makona he tau magaaho matematekelea mo e hagahagakelea nei. Kua manako nakai a koe ke talia mo e taute e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui hau? Ka taute pihia, to moua e koe e fakamouiaga.
22, 23. Ko e heigoa e monuina ka moua e tautolu he taute e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui?
22 Mua atu ki ai, ke eke e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui ha tautolu to tamai e monuina kua kehe he mogonei mo e amaamanakiaga fiafia ke he vaha i mua. Fakamolemole totou Tito 2:13, 14. Moli, ke eke e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui ha tautolu kua vevehe mai a tautolu he lalolagi kelea mo e mate, ha ko e tau tagata kua fakamea. Kua tatai e tau kupu ha Paulo mo e tau fakamanatuaga ha Mose ke he fanau a Isaraela i Sinai: “Ti pehe mai ni a Iehova . . . Kia eke foki e ia a koe ke mua ue atu ke he tau motu oti kana ne eke e ia; ke he fakahekeaga, mo e talahaua, mo e fulufuluola; kia eke foki a koe mo motu tapu kia Iehova hau a Atua, tuga ne talahau mai e ia.”—Teutaronome 26:18, 19.
23 Kia toka uho e tautolu e monuina he eke mo tau tagata kua fakamea he Atua he taute e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui ha tautolu! Kia fakatumau ke mataala ke tiaki ha puhala nakai mahani atua mo e tau manako fakalalolagi, ka e tumau ke fakamea mo e malolo ke fakaaoga e Iehova ke he gahua mua ue atu ne fa e taute e ia he vaha nei.—Kolose 1:10.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e ha ne aoga ai e mahani Atua fakamoli ke he tau mena oti?
◻ Maeke fefe he tau patu Kerisiano mo e tau fifine ke tutuli e kupu fakaako kua tonu ke eke mo puhala he moui?
◻ Ko e heigoa e kupu fakaako kua tonu ne ha ha ia Paulo ma e tau fuata tane mo e fifine he fakapotopotoaga?
◻ Ko e heigoa e kotofaaga mo e monuina ka moua e tautolu kaeke ke taute e tautolu e kupu fakaako kua tonu mo puhala he moui?
[Tau Fakatino he lau 12]
Tokologa he vaha nei ne fakagahuahua e fakatonutonu ia Tito 2:2-4