Ko e Fakatufono Ato Fai Keriso

“Kua lahi ni haku a manako ke he hāu a fakatufono; kua manamanatu au ki ai ke he aho oti.”​—SALAMO 119:97.

1. Ko e heigoa ne takitaki e tau gahuahuaaga he tau mena he lagi?

TALI mai he vaha tote, kua liga fa fakateu hake a Iopu ke he tau fetu mo e ofoofogia. Liga, kua fakaako he tau mamatua hana a ia ke he tau higoa ma e tau fakatokatokaaga fetu lalahi mo e tau mena ne iloa e laua hagaao ke he tau fakatufono ne takitaki e gahuahuaaga he tau fakatokatokaaga fetu ke he pulagi. Mai he tau mena oti ia, kua fakaaoga he tau tagata he tau vaha i tuai e tau holoaga mau he tau fakatokatokaaga fetu lalahi mo e fulufuluola nei ke fakamailoga aki e tau vaha hikihikifano. Ka e ko e tau magaaho ne fakateu a ia ki ai mo e ofoofogia, kua nakai iloa e Iopu e tau malolo mua ue atu kua taofi e tau holoaga auloa he tau fetu nei. Ti, kua nakai maeke a ia ke tali he magaaho ne huhu e Atua ko Iehova ki a ia: “Kua moua nakai e koe e tau fakatufono he maama?” (Iopu 38:31-33, The New Jerusalem Bible) E, ko e tau fetu ne takitaki ai he tau fakatufono​—ko e tau fakatufono tonu mo e uka ke nakai maeke he tau saienetisi he vaha nei ke maama katoa ai.

2. Ko e ha ke liga talahau ai ko e tufugatia oti kua takitaki he fakatufono?

² Ko e foaki Fakatufono Mua Ue Atu a Iehova ke he lalolagi mo e lagi katoatoa. Ko e tau gahua oti hana kua takitaki he fakatufono. Ko e hana a Tama fakahele, “ko e uluaki he tau mena oti kana,” kua omaoma fakamoli lahi ke he fakatufono he hana a Matua ato fakatu e lalolagi mo e lagi katoatoa fakatino! (Kolose 1:15) Kua takitaki foki e tau agelu he fakatufono. (Salamo 103:20) Kua takitaki foki e tau manu totolo he fakatufono he omaoma a lautolu ke he tau poakiaga pauaki ne kua taute he ha lautolu a Tufuga i loto ia lautolu.​—Tau Fakatai 30:24-28; Ieremia 8:7.

3. (a) Ko e ha ne kua lata ai e tau tagata mo e tau fakatufono? (e) Ko e heigoa e foakiaga ne takitaki aki e Iehova e motu ha Isaraela?

³ Ka e kua e tau tagata? Pete ni kua fakamonuina a tautolu aki e tau mena fakaalofa pihia tuga e iloilo, mahani mea, mo e fakaagaga, kua lata agaia ni a tautolu mo e fuafuaaga he fakatufono faka-Atua ke takitaki a tautolu he fakaaoga e tau iloilo nei. Ko e tau mamatua fakamua ha tautolu, ko Atamu mo Eva, ne mitaki katoatoa, ti ko e tau fakatufono gahoa ni ne kua lata ke takitaki a laua. Ko e fakaalofa ke he ha laua a Matua he lagi kua lata ke age ki a laua e kakano lahi kua tonu ke omaoma mo e fiafia. Ka e liuliu a laua. (Kenese 1:26-28; 2:15-17; 3:6-19) Ti ko e fua, ko e ha laua a hologa ko e tau mena momoui agahala ne kua lata ma e loga atu he tau fakatufono ke foaki e takitakiaga. He magaaho kua mole, ne fakapuke mo e fakaalofa e Iehova e manako nei. Ne age e ia ki a Noa e tau fakatufono pauaki ke foaki e ia ke he hana a magafaoa. (Kenese 9:1-7) He mole atu e tau senetenari, puhala mai ia Mose, ne age he Atua ke he motu fou ha Isaraela e tohi Fakatufono tohia fakamatafeiga. Ko e magaaho fakamua anei ne takitaki e Iehova e motu katoa aki e fakatufono faka-Atua. He kumikumi e Fakatufono ia to lagomatai a tautolu ke maama e matagahua aoga ne kua taute he fakatufono faka-Atua ke he tau momoui he tau Kerisiano he vaha nei.

Ko e Fakatufono Faka-Mose—Hana Finagalo

4. Ko e ha ai kua paleko ma e tau matohiaga fifili ha Aperahamo ke tupu mai e Tega kua mavehe?

⁴ Ko e aposetolo ko Paulo, ko e tagata fakaako hokulo he Fakatufono, ne huhu: “Kua aoga ha ha e fakatufono?” (Kalatia 3:19) Ke tali, kua lata ia tautolu ke manatu na mavehe e Iehova ke he hana a kapitiga ko Aperahamo to tupu mai e Tega ka tamai e tau fakamonuinaaga lalahi ke he tau motu oti he magafaoa hana. (Kenese 22:18) Ka e fakatoka mai he mena nei e palekoaga: ko e tau matohiaga fifili a Aperahamo, ko e tau Isaraela, ne nakai ko e tau tagata fakaalofa oti ki a Iehova. He mole atu fakahaga e magaaho, ko e laulahi ai kua fakamoli ke eke ke mao e tau ua, totoko​—ko e falu kua teitei ke nakai maeke ke takitaki! (Esoto 32:9; Teutaronome 9:7) Ma lautolu pihia, ne ha ha he tau tagata he Atua kua fanau mai ki ai, nakai ha ko e fifiliaga.

5. (a) Ko e heigoa ne fakaako e Iehova ke he tau Isaraela he puhala he Fakatufono faka-Mose? (e) Kua fakatokatoka fefe e Fakatufono ke lauia ai e mahani he ha hana a tau tutaki?

⁵ Maeke fefe he tau tagata pihia ke fua mo e aoga mai he Tega kua mavehe? He nakai pule ki a lautolu tuga e tau ropoto, ne fakaako e Iehova a lautolu puhala he fakatufono. (Salamo 119:33-35; Isaia 48:17) Moli ai, ko e kupu Heperu ma e “fakatufono,” toh·rahʹ, kua kakano ko e “fakaakoaga.” Ko e heigoa kua fakaako? Kua fakaako fakamua ai e manako ha lautolu ko e tau Isaraela ma e Mesia, ka fakahao mai a lautolu mai he tuaga agahala ha lautolu. (Kalatia 3:24) Kua fakaako foki he Fakatufono e matakutaku mahani Atua mo e omaoma. Ke tatai mo e maveheaga faka-Aperahamo, kua taute e tau Isaraela mo tau fakamoli ha Iehova ke he falu motu. Ti kua fakaako he Fakatufono a lautolu ke he mahani lilifu mo e tokoluga ke fakaata mitaki mai a Iehova; to lagomatai a Isaraela ke fakatumau ke vevehe kehe mai he tau gahua kolokolovao he tau motu ne agaagai.​—Levitika 18:24, 25; Isaia 43:10-12.

6. (a) Ko e kavi ke he fiha e tau fakatufono ne ha ha ai he Fakatufono faka-Mose, mo e ko e ha ne kua nakai lata ke manamanatu ko e loga lahi? (Kikite matahui tala.) (e) Ko e heigoa e lotomatala ne kua moua mai e tautolu he fakaako ke he Fakatufono faka-Mose?

⁶ Ti nakai fakauaua ai, mogoia, ko e Fakatufono faka-Mose kua ha ha i ai e tau fakatufono loga​—molea e 600 ia lautolu.a Ko e tau fakatufono tohia nei kua fakatokatoka ai e takeleaga he tapuakiaga, fakatufono, tau mahani mea, fakafili tonu, mo e pihia foki e fuafuaaga kai mo e mahani mea. Kua kakano ke mena ia, ke pehe, ko e Fakatufono kua loga noa ni ke he tau poakiaga mo e tau pehiaga nakai fai ati hakeaga? Mamao ligo mai ai! Ko e fakaako he tohi Fakatufono nei kua foaki e muhu koloa he maamaaga he aga fakaalofa a Iehova. Manamanatu la ke he falu fakafifitakiaga.

Ko e Fakatufono kua Fakamahinohino e Fakaalofa Hofihofi Noa mo e Fakaalofa Hohofi

7, 8. (a) Pehi mai fefe he Fakatufono e fakaalofa hofihofi noa mo e fakaalofa hohofi? (e) Fakaohooho mo e fakaalofa hofihofi fefe e Iehova e Fakatufono ke he mena tupu a Tavita?

⁷ Kua pehi mai he Fakatufono e fakaalofa hofihofi noa mo e fakaalofa hohofi, mua atu ma lautolu ne tokolalo po ko lautolu ne nakai fahia. Ko e tau takape mo e tau fanau nakai fai matua kua talahau pauaki ke fai puipuiaga. (Esoto 22:22-24) Ko e tau manu gahua kua puipui mai he favaleaga. Ko e tau fifiliaga tonu mukamuka ke he tau koloa kua fakalilifu. (Teutaronome 24:10; 25:4) Ha kua pehi malolo mai he Fakatufono e fakafiliaga mate ma e kelipopoaga, kua taute ai e fakaalofa hofihofi noa ke maeke ke he tau mena he kelipopo fetotamaki. (Numera 35:11) Fakamoli ai, kua fakafita e tau fakafili Isaraela ke fifili e fakahalaaga ne fakatu ma e falu agahala, falanaki ke he aga he tagata taute mena kelea.​—Fakatatai Esoto 22:7 mo e Levitika 6:1-7.

⁸ Ne fakatoka e Iehova e fakafifitakiaga ma e tau fakafili ha ko e fakaaoga e Fakatufono mo e pehi ke he mena kua lata ka e mo e fakaalofa hofihofi noa ka maeke. Ne fakakite ke he Patuiki ko Tavita, ne taute e mahani faivao mo e kelipopo, e fakaalofa hofihofi noa. Nakai kua nakai fakahala a ia, ha kua nakai ufiufi e Iehova a ia mai he tau tutuaga kelea lahi kua tutupu mai he hana a agahala. Ka e, ha ko e maveheaga he Kautu mo e ha ko e tagata tane fakaalofa hofihofi noa pauaki a Tavita mo e ha ha ai e aga hokulo he loto tokihala, kua nakai tamate ai a ia.​—1 Samuela 24:4-7; 2 Samuela 7:16; Salamo 51:1-4; Iakopo 2:13.

9. Ko e heigoa e matagahua he fakaalofa ne taute he Fakatufono faka-Mose?

⁹ Lafi ki ai, kua pehi mai e fakaalofa he Fakatufono faka-Mose. Manamanatu la ke he tau motu he vaha nei ne ha ha i ai e tohi fakatufono ne kua lata moli ma e fakaalofa! Ti, nakai ni ko e Fakatufono faka-Mose ne nakai fakaata e kelipopo, kua poaki ai: “Fakaalofa atu a koe ke he tagata kua katofia mo koe kia tuga na koe kia koe.” (Levitika 19:18) Nakai ni ke fakatapu e mahani nakai fakafili tonu ke he tagata motu kehe ne nofo he motu; kua poaki ai: “Ti fakaalofa atu a koe kia ia tuga na koe kia koe ni; ha ko e tau tagata paea a mutolu ke he motu ko Aikupito.” (Levitika 19:34) Nakai ni ko e fakamatafakatufono e faivao; ne poaki ai ke he tane ke taute hana hoana ni ke olioli ai! (Teutaronome 24:5) I loto he tohi a Teutaronome hokoia, ko e tau kupu Heperu ne fakakite e fua he fakaalofa kua fakaaoga ai laga 20. Kua talahau moli e Iehova e hana ni a fakaalofa ke he tau Isaraela​—i tuai, mogonei, mo e anoiha. (Teutaronome 4:37; 7:12-14) Moli, ko e poakiaga ne mua he Fakatufono faka-Mose ko e: “Kia fakaalofa a koe kia Iehova hau a Atua mo e hau a loto katoa, mo e hau a agaga katoa, mo e hau a malolo katoa.” (Teutaronome 6:5) Ne talahau e Iesu kua tautau ai e Fakatufono katoa ki luga he poakiaga nei, fakalataha mo e poakiaga ke fakaalofa ke he katofia hau. (Levitika 19:18; Mataio 22:37-40) Ati ko e mena ia ni ne tohi he salamo: “Kua lahi ni haku a manako ke he hāu a fakatufono; kua manamanatu au ki ai ke he aho oti.”​—Salamo 119:97.

Ko e Fakaaoga Hehe he Fakatufono

10. Pete ni, taute fakalahi fefe he tau Iutaia e Fakatufono faka-Mose?

¹⁰ Ko e mena kelea muikau, mogoia, ha kua lahi mahaki e nakai fakaaue a Isaraela ma e Fakatufono faka-Mose! Kua liuliu e tau tagata ke he Fakatufono, tiaki ai, po ke nimo foki hagaao ki ai. Kua takiva e lautolu e tapuakiaga mea aki e tau gahua fakalotu kelea he falu motu. (2 Tau Patuiki 17:16, 17; Salamo 106:13, 35-38) Mo e kua fakatikai e lautolu e Fakatufono ke he falu a tau puhala foki.

11, 12. (a) Tutupu fefe e tau matakau he tau takitaki lotu ke he hagahaga kelea he mole e vaha a Esera? (Kikite e puha.) (e) Ko e ha e tau rapai i tuai ne logona ai kua lata ke “taute e kaupaaga viko takai he Fakatufono”?

¹¹ Ko e falu mena ne moumou lahi ke he Fakatufono kua taute ai he tau tagata ne talahau ko e fakaako mo e fakahao ai. Kua tupu e mena nei he mole atu e tau vaha he tohikupu tua fakamoli ko Esera he senetenari ke lima aki F.V.N. Ne tau fakamalolo a Esera ke he tau fakaohoohoaga mahani kelea he falu motu mo e pehi e totou mo e fakaako e Fakatufono. (Esera 7:10; Nehemia 8:5-8) Ko e falu akoako he Fakatufono kua talahau ko e mumuitua ke he tau tuaga hui a Esera mo e fakatu e mena ne eke ai ke talahau ko e “Sunako Mua Atu.” Ke he tau talahauaga i ai ko e takitakiaga: “Kia taute e kaupaaga viko takai he Fakatufono.” Kua fakakakano he tau akoako nei ko e Fakatufono kua tuga e katene uho. Ke nakai maeke ha tagata ke lakalaka e katene nei he moumou e hana a tau fakatufono, kua taute foki e lautolu e tau fakatufono, ko e “Fakatufono Totoku Noa,” ke puipui e tau tagata mai he o mai fakatata ke he heheaga pihia.

¹² Ne liga taufetoko e falu kua tonuhia ai e tau takitaki Iutaia ha kua logona ai pehenei. He mole atu e vaha a Esera kua pule lahi e tau malolo motu kehe ki a Iutaia, mua atu ki a Heleni. Ke tau atu ke he fakaohoohoaga he pulotu mo e aga motu Heleni, kua tutu mai ai e tau matakau he tau takitaki fakalotu he vahaloto he tau Iutaia. (Kikite e puha, lau 18.) He taha magaaho ko e falu he tau matakau nei kua o mai ai ke fetotokoaki mo e pihia foki he taute ke mua mai he tau ekepoa faka-Levi he eke mo tau akoako he Fakatufono. (Fakatatai Malaki 2:7.) He 200 F.V.N., kua taute he fakatufono totoku noa ha lautolu a puhala ki loto he moui faka-Iutaia. He mogo fakamua ko e tau fakatufono nei kua nakai tohia ai, neke eke a lautolu ke tatai mo e Fakatufono tohia. Ka e fano fakahaga ai, e manamanatuaga he tagata ti tuku mua he manamanatuaga faka-Atua, ti ko e mogo fakamui, ko e “kaupaaga” nei kua malona moli ai e “katene” ne kua lata ke puipui.

Ko e Kiva he Tau Fakaakoaga Faka-Farasaio

13. Taute fefe he falu he tau takitaki lotu Iutaia ke tonuhia e loga he tau fakatufono?

¹³ Ha kua manamanatu e tau rapai kua mitaki katoatoa e Toraha, po ke Fakatufono faka-Mose, kua lata ai ke ha ha ai e tali ke he tau huhu oti ne liga ke tutupu mai. Ko e fakakiteaga nei kua nakai lilifu moli. He mena moli, kua age ke he tau rapai e fakaataaga ke fakaaoga e iloilo he tagata, taute ai ke tuga ko e fakave ke he Kupu he Atua e tau fakatufono ke he tau matakupu oti ne tutupu​—ke he falu mena fakatagata, po ke falu mena ikiiki pihia.

14. (a) Fakalaulahi atu fefe he tau takitaki lotu Iutaia e poakiaga he vevehe kehe mai he tau motu ne to atu ke nakai faka-Tohiaga Tapu? (e) Ko e heigoa kua fakakite ko e tau poakiaga faka-rapai ne kaumahala ke puipui e tau tagata Iutaia mai he tau fakaohoohoaga pouliuli?

¹⁴ Kua fatiaki tumau he tau takitaki fakalotu e tau poakiaga faka-Tohiaga Tapu mo e fakalaulahi a lautolu ki mua. Tuga anei, kua fakatolomaki he Fakatufono faka-Mose e vevehe kehe mai he tau motu, ka e fakamatala he tau rapai e vahega nakai fai kakano he onoono hifo ke he tau mena oti ne nakai ko e faka-Iutaia. Ne fakaako e lautolu kua nakai lata e Iutaia ke toka hana tau povi he fale api Motu Kehe, ha ko e tau tagata Motu Kehe “kua tuaha ko e feuaki e tagata mo e manu huifa.” Ko e fifine Iutaia kua nakai fakaata ke lagomatai e fifine Motu Kehe ka fanau kakano kua eke tuai a ia “ke lagomatai ke fakafanau e tama ma e tapuaki tupua.” Ha kua tuaha mitaki a lautolu he tau poko faofao tino Heleni, kua fakatapu he tau rapai e tau puhala faofao tino efeletiki oti. Kua fakamoli he fakamauaga tala tuai kua tote e puipuiaga he tau mena oti nei ke he tau Iutaia mai he tau taofiaga Motu Kehe. Ka e moli, kua o mai ai a lautolu ko e tau Farasaio ke fakaako e taofiaga pouliuli Heleni kua nakai maeke ke mate e solu!​—Esekielu 18:4.

15. Fakaliliu kehe fefe he tau takitaki lotu faka-Iutaia e tau fakatufono he meaaga mo e mahani tiki?

¹⁵ Kua liliu kehe foki he tau Farasaio e tau fakatufono he fakameaaga. Kua talahau foki to fakahina he tau Farasaio e la kaeke ke age ki ai e taha magaaho. Ne fakatoka mai he fakatufono ha lautolu ko e fakamule ke “tali e manako pauaki he fakavao” to fakakelea e tagata! Ko e holoholo lima kua eke ai mo mena mahani motu kua uka, mo e tau poakiaga ke he lima fe ka fakamea fakamua mo e puhala holoholo. Kua manamanatu ai ko e tau fifine kua mua atu e nakai mea. Ke he fakaveaga he poakiaga faka-Tohiaga Tapu nakai ke “fakatata taha” ke he ha tagata he magafaoa (ko e mena moli ko e fakatufono ke he mahani tiki), ko e fakatufono he tau rapai ke ua fano e tane i tua he hana a hoana; po ke kua nakai lata a ia ke tutala mo ia ke he tau fale makete.​—Levitika 18:6.

16, 17. Fakalaulahi atu fefe he fakatufono totoku noa ke he poakiaga ke taute e Sapati he tau fahi tapu oti, mo e ko e heigoa e fua?

¹⁶ Kua mua atu e talahaua he vaiga fakaagaga ne kua taute ai e fakatufono totoku noa he fakatufono Sapati. Ne age he Atua ki a Isaraela e poakiaga mukamuka: Ko e aho ke fitu aki aua neke eke ai e ha gahua taha. (Esoto 20:8-11) Pete ia, ko e fakatufono totoku noa kua fano taha ai ke fakamaama e 39 e falu he tau vahega kehekehe he gahua fakatapu, fakalataha mo e pipi po ke fakatagataga e pona, he tuitui ua e matatuitui, he tohi hifo ua e matatohi Heperu, mo e falu atu foki. Mo e iga e tau mena nei mo e tau poakiaga fakalaulahi ne nakai fai fakaotiaga. Ko e tau ponaaga fe ne kua fakatapu mo e ha fe ne kua fakaata? Kua tali he fakatufono totoku noa aki e tau fakaveaga ke he fifiliaga ni he tagata. Ko e fakamauluaga kua eke ai mo gahua tapu. Ma e fakatai, kua fakatapu ke taute e fakahako e mena mapaki he Sapati. Ko e tagata ne mamahi e nifo ka fakaaoga e vineta ke fiofio aki hana a mena kai, ka e nakai lata a ia ke mono e vineta he vahaloto he hana a tau nifo. Kua liga ke fakamaulu he mena ia hana nifo!

¹⁷ He kua maluia ai ke he tau poakiaga kua totou teau ne taute he tagata, kua galo e kakano fakaagaga he fakatufono Sapati ke he iloaaga he laulahi he tau Iutaia. He magaaho ne taute he “Iki he sapati,” e tau mana kehe lahi, mo e mafanatia ke he Sapati, ko e tau tohi kupu mo e tau Farasaio kua nakai malutulutu. Ne manamanatu ni a lautolu neke fakaheu ha lautolu a tau poakiaga.​—Mataio 12:8, 10-14.

Ako Mai he Mahani Kelea he Tau Farasaio

18. Ko e heigoa e lauiaaga he lafi e tau fakatufono totoku noa mo e tau mahani toka tuai ke he Fakatufono faka-Mose? Fakamaama.

¹⁸ He fakakatoatoa ai, kua liga ke talahau e tautolu ko e tau fakatufono mo e tau mahani toka tuai fakamotu nei ne lafi ki luga kua eke ai ke fakapiki atu ke he Fakatufono faka-Mose tuga e tau matapihu kua eke ke pili ke he alo he toga. Ko e tagata he hana toga kua fano muatua ke uta kehe e tau mena momoui fakalavelave nei mai he hana a toga kakano kua fakatuai e lautolu e holo mo e moumou ai e vali neke hi. Ke tuga ai, kua fakamamafa he tau fakatufono totoku noa mo e tau mahani toka tuai fakamotu e Fakatufono mo e fakakite ai ke he malonaaga hehe. Pete ia, he nakai haku kehe e tau fakatufono loga ne nakai fai fakaveaga, kua fakatumau e tau rapai ke lafi atu foki. He magaaho ne hau ai e Mesia ke fakamoli e Fakatufono, kua pekepeke tuai e “toga” he “tau matapihu” ne kua hili noa ni i luga! (Fakatatai Tau Fakatai 16:25.) He nakai puipui ai e maveheaga he Fakatufono, ko e tau takitaki lotu nei kua taute ai e mahani kelea he fakakelea ai. Ti ko e ha, mogoia, ne kaumahala ai ha lautolu a “kaupaaga” he tau poakiaga?

19. (a) Ko e ha kua kaumahala ai e “kaupaaga viko takai he Fakatufono”? (e) Ko e heigoa kua fakakite kua nakai ha ha ai he tau takitaki lotu Iutaia e tua moli?

¹⁹ Ko e tau takitaki he fakaakoaga Iutaia kua kaumahala ke maama e totokoaga ke he mahani kolokolovao kua tau ke he loto mo e nakai ke he tau lau tohi he tau tohi fakatufono. (Ieremia 4:14) Ko e kei ke he kautuaga ko e fakaalofa​—ko e fakaalofa ki a Iehova, hana a fakatufono, mo e hana tau matapatu fakaakoaga tututonu. Ko e fakaalofa pihia ne fua mai e fakavihia tatai mo e mena ne fakavihia e Iehova. (Salamo 97:10; 119:104) Ko lautolu ne kua puke e tau loto ke he fakaalofa kua tumau ke tua fakamoli ke he tau fakatufono a Iehova he lalolagi kolokolovao nei. Kua ha ha i ai he tau takitaki lotu Iutaia e kotofaaga lahi ke fakaako e tau tagata ke fakaholo ki mua mo e fakaohooho e fakaalofa pihia. Ko e ha ne kaumahala ai a lautolu ke taute pihia? Ke fakamoli aki kua nakai fai tua a lautolu. (Mataio 23:23, NW, matahui tala) Ane mai ni fai tua a lautolu ke he malolo he agaga tapu ha Iehova ke gahua ke he ha lautolu a tau loto he tau tagata tua fakamoli, kua nakai ha ha ia lautolu e logonaaga kua lata ke mao e takitakiaga ke he tau momoui he falu. (Isaia 59:1; Esekielu 34:4) He nakai fai tua, kua nakai maeke a lautolu ke tuku age e tua; kua fakakavega e lautolu e tau tagata aki e tau fakatufono ne taute he tagata.​—Mataio 15:3, 9; 23:4.

20, 21. (a) Ko e heigoa e lauiaaga katoatoa he fakatokatoka he manamanatuaga kua tumau ke he aga motu tuai ne ha ha ai he fakaakoaga faka-Iutaia? (e) Ko e heigoa e fakaakoaga ne ako e tautolu mai he mena ne tupu he fakaakoaga Iutaia?

²⁰ Kua nakai fakaholo ki mua he tau takitaki Iutaia ia e fakaalofa. Ko e tau mahani toka tuai ha lautolu ne fua mai e lotu ne lavelave ke he tau mena kitia mata, mo e omaoma noa ni ha ko e fia kitia​—ko e kelekele talumelie ma e tutupuaga he mahani fakatupua. (Mataio 23:25-28) Kua fua mai e tau poakiaga ha lautolu ke he tau kakano nakai oti he totou ke fakafili e falu. Ti ko e tau Farasaio fakatokoluga mo e pule lalahi kua logona tonuhia e tuhituhi ki a ia ni ko Iesu Keriso. Kua galo e lautolu e kakano uho he Fakatufono mo e tiaki e Mesia tokotaha moli. Ti ko e fua, kua tala age a ia ke he motu Iutaia: “Kitiala kua toka atu kia mutolu ha mutolu a fale kua moumou.”​—Mataio 23:38; Kalatia 3:23, 24.

²¹ Ko e heigoa e fakaakoaga ma tautolu? Kua maaliali ai, ko e aga manamanatu mao ke he mahani toka tuai kua nakai fakaholo ki mua e tapuaki mea ki a Iehova! Ka e kakano ke mena nei ko e tau tagata tapuaki ha Iehova he vaha nei kua nakai lata ke ha ha ai ha poakiaga ato talahau fakamatatohi ai e tau mena nei he Tohiaga Tapu? Nakai. Ma e tali katoa, o mai la ke manamanatu foki ke he puhala ne hukui e Iesu Keriso e Fakatufono faka-Mose aki e fakatufono fou mo e kua mitaki lahi.

[Matahui Tala]

Maeke Nakai ia Koe ke Fakamaama?

◻ Takitaki fefe e tufugatia oti kana he fakatufono faka-Atua?

◻ Ko e heigoa e matapatu kakano he Fakatufono faka-Mose?

◻ Ko e heigoa kua fakakite kua pehi he Fakatufono faka-Mose e fakaalofa hofihofi noa mo e fakaalofa hohofi?

◻ Ko e ha e tau takitaki lotu Iutaia ne lafi ai e tau poakiaga nakai fai fakaotiaga ke he Fakatufono faka-Mose, mo e ko e heigoa e fua?

[Puha he lau 18]

Ko e Tau Takitaki Lotu Faka-Iutaia

Tau Tohikupu: Kua kitia e lautolu a lautolu ko e tau tagata ne mumui mai ia Esera mo e ko e tau tagata fakamaama he Matafakatufono. Hagaao ke he tohi A History of the Jews, “ko e tau tohikupu kua nakai aga mitaki oti a lautolu, mo e ha lautolu a tau laliaga ke taaki e tau kakano galo mai he matafakatufono ne fa hokotia ai ke he tau puhala nakai fai kakano mo e tau pehiaga nakai fai manamanatuaga. Kua fakamau niniva e tau mena nei ke he aga fa mahani, ti nakai leva ti eke ai mo pule malolo kua mau niniva.”

Tau Hasid: Ko e higoa kua kakano “ko lautolu kua tututonu” po ke “tagata tapu.” Kua totoku fakamua ko e vahega tata atu ke he 200 F.V.N., kua malolo lahi fakapolitika a lautolu, ko e tau tagata ne molea e kau fakamakamaka ke he meaaga he Matafakatufono ke he pule malolo he fakaohoohoaga Heleni. Kua vevehe e tau ­Hasid ke he tolu e matakau: ko e tau Farasaio, tau Satukaio, mo e tau Esene.

Tau Farasaio: Kua talitonu falu tagata fakaako tokoluga kua moua mai e higoa mai he tau kupu ma “Lautolu ne Vevehe.” Ko lautolu kua molea lahi moli ha lautolu a laliaga malolo ke vevehe kehe mai he Tau Motu Kehe, ka e kitia foki e lautolu e ha lautolu a fakatokatokaaga kua vevehe kehe mai​—mo e mua hake ke he—​tau tagata noa a Iutaia, ne kua fakagogoa ha ko e uka he matafakatufono totoku noa. Taha e tagata fakamauaga tala tuai ne talahau ke he tau Farasaio: “Ha ko e onoonoaga katoa, kua taute e lautolu e tau tagata tane tuga e tau fanau, he taute mo mena lahi mo e fakamaama e tau kehekeheaga ikiiki lalahi he tau tauteaga tuai.” He talahau he taha tagata fakaako tokoluga: “Ko e fakaakoaga faka-Farasaio kua taute ai e tau poakiaga fakamatafakatufono mamafa ke he tau tutuaga oti, mo e fua he nakai maeke ke tiaki ne kua fakalalahi e lautolu e tau mena ikiiki nakai fai aoga mo e taute fakakelea e tau mena fai aoga (Mt. 23:23).”

Tau Satukaio: Ko e matakau kua matutaki lahi ke he tau magafaoa he tau iki mo e fakaekepoa. Kua totoko mo e malolo e lautolu e tau tohikupu mo e tau Farasaio, he pehe ko e matafakatufono totoku noa kua nakai fai aoga ke he Matafakatufono tohia. Kua kaumahala a lautolu he fetokoaga nei ne kua fakatata mai he Misina hokoia: “Kua hagaao e mao lahi ke [he tauteaga ke he] tau kupu he Tau Tohikupu mai [he tauteaga ke he] tau kupu he Matafakatufono [tohia].” Ko e Talmud, ne kua putoia loga e fakamauaga ke he matafakatufono totoku noa, nakai mule ti fano muatua ai ke talahau: “Ko e tau kupu he tau tohikupu kua . . . mua atu e uho ke he tau kupu he Toraha.”

Tau Esene: Ko e matakau he tau tagata pehi malolo ne nonofo kehe a lautolu ke he tau maaga tu kehe. Hagaao ke he The Interpreter’s Dictionary of the Bible, kua kehe lahi mahaki mai e tau Esene ke he tau Farasaio mo e “ke he tau magaaho kua mua atu e faka-Farasaio ki a lautolu e tau Farasaio.”

[Fakatino he lau 16]

Liga fa fakaako he tau mamatua a Iopu a ia hagaao ke he tau fakatufono ne takitaki ke he tau fakatokatokaaga fetu