Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • w97 10/1 lau 21-26
  • Tumau Tukulagi e Kupu he Atua

Nakai fai vitiō ma e fifiliaga nei.

Fakamolemole, fai lekua ke moua e vitiō.

  • Tumau Tukulagi e Kupu he Atua
  • Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1997
  • Tau Vala Mataulu
  • Tau Tohi Pihia Foki
  • Ka Fehagai mo e Tau Kamatamata ke Moumou Ai
  • Puipui e Kupu Mai he Matahavala
  • Hokotia e Fekau ke he Lalolagi Katoa
  • Iehova ko e Atua he Matutakiaga
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—2015
  • Tohi Tapu—Ko e Ha ne Loga Ai?
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova (Fonua)—2017
  • Puhala ne Moua e Tautolu e Tohi Tapu
    Ala!—2007
  • Kia Taofi Mau Fakamoli e Kupu Mai he Agaga he Atua
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1997
Kitia Foki
Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1997
w97 10/1 lau 21-26

Tumau Tukulagi e Kupu he Atua

“Ka ko e kupu he Atua ha tautolu, kua tumau ia tukulagi ni.”​—ISAIA 40:8.

1. (a) Ko e heigoa e kakano hinei ko e “kupu he Atua ha tautolu”? (e) Fakatatai fefe e tau maveheaga he tau tagata ke he kupu he Atua?

KUA hagahaga e tau tagata ke tuku ha lautolu a falanakiaga ke he tau maveheaga he tau tagata tane mo e tau fifine talahaua. Ka e pete ni kua mitaki lahi e tau maveheaga nei ne liga ha ha ai ke he tau tagata ne kua leva e manako ke holo ki mua ha lautolu a tau momoui, kua tuga e tau fiti fifigo a lautolu ka fakatatai ke he kupu he Atua ha tautolu. (Salamo 146:3, 4) He 2,700 tau tau i tuai, kua omoomoi e Iehova ko e Atua e perofeta ko Isaia ke tohi: “Ko e tau tagata oti ko e motietie a lautolu, mo e ha lautolu a mitaki oti, kua tuga ne fiti he vao ia; . . . Kua fifigo e motietie, kua mokulu e fiti; ka ko e kupu he Atua ha tautolu, kua tumau ia tukulagi ni.” (Isaia 40:6, 8) Ko e heigoa e “kupu” tukulagi ia? Ko e talahauaga he Atua ke he hana finagalo. Kua ha ha ia tautolu he vaha nei e “kupu” ia ne tohia ke he Tohi Tapu.​—1 Peteru 1:24, 25.

2. He fehagai mo e tau aga mo e tau gahua fe kua fakamoli e Iehova hana kupu hagaao ki a Isaraela tuai mo Iuta?

2 Ne iloa he tau tagata ne nonofo he vaha i Isaraela i tuai e moli he mena ne fakamau e Isaia. Puhala mai he tau perofeta ne talahau tuai e Iehova, ha kua kelea lahi e nakai fakamoli ha ia, to uta fakapaea e kautu he magafaoa hogofulu ha Isaraela ti mui mai ai e kautu he magafaoa tokoua ha Iuta. (Ieremia 20:4; Amosa 5:2, 27) Pete ne hoko e favaleaga ki a lautolu, ti tamate e tau perofeta a Iehova, ti tugi e tohi vakai ne toka ai e fekau he hatakiaga he Atua, mo e kumi atu ki Aikupito ma e lagomatai fakakautau ke puipui e fakamoliaga, ka e nakai kaumahala e kupu ha Iehova. (Ieremia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Fakalaulahi ai, kua ha ha ai e fakamoliaga mua ue atu he maveheaga he Atua ke liuaki a lautolu ne toe ko e tau Iutaia tokihala ke he motu ha lautolu.​—Isaia, veveheaga 35.

3. (a) Ko e heigoa e tau maveheaga ne fakamau e Isaia kua fakafiafia pauaki ki a tautolu? (e) Ko e ha kua liliu a koe to mole atu moli e tau mena nei?

3 Puhala mai ia Isaia, ne talahau tuai foki e Iehova e tuaga pule ke he tau tagata ha ko e Mesia, ko e fakahaoaga mai he hala mo e mate, mo e fakafou he lalolagi ke he parataiso. (Isaia 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) To mole atu foki kia e tau mena nei? Kua nakai fakauaua moli ai! Ko e “Atua kua nakai maeke ke pikopiko.” Ne ha ha ia ia e kupu fakaperofeta ne fakamau ma e lagomatai ha tautolu, ti taute moli ai ke maeke ke tumau ai.​—Tito 1:2; Roma 15:4.

4. Pete ni e nakai fakahao e tau tohi fakamau tuai fakamua he Tohi Tapu, kua moli fefe kua “moui” agaia e kupu he Atua?

4 Ne nakai toka e Iehova e tau tohi fakamau tuai fakamua ne tohi he tau tagata i tuai e tau perofetaaga ia. Ka e ko e “kupu” hana, ko e fakapuloa he hana finagalo, kua fakamoli ke eke mo kupu kua moui. Ha kua holo lahi agaia ni ki mua e amaamanakiaga ia, ko e tau manatu i loto mo e tau fakaohoohoaga he tau tagata ne kua amohia e tau momoui kua kitia lahi ai. (Heperu 4:12) Lafi ki ai, ko e fakamauaga tuai kua fakakite ko e fakahaoaga mo e fakaliliuaga he tau Tohiaga Tapu kua takitaki ai faka-Atua.

Ka Fehagai mo e Tau Kamatamata ke Moumou Ai

5. (a) Ko e heigoa e laliaga ne taute he patuiki Suria ke moumou e tau Tohiaga Heperu mai he agaga? (e) Ko e ha ne kaumahala a ia?

5 Ke he loga he tau magaaho, ne lali e tau pule ke moumou e tau tohi omoomoi. He tau 168 F.V.N., ne ati he patuiki Suria ko Antiochus Epiphanes (he lau tohi 10) e fatapoa ki a Zeus i loto he faituga ne kua tukulele ki a Iehova. Ti taute foki e ia e ‘tohi he fakatufono’ mo e tugi ai, mo e fakapuloa ko e ha tagata ka kitia ki ai e tau Tohiaga Tapu pihia ka tamate ai. Pete ni e loga he tau lagaki ne tugi e ia i Ierusalema mo Iutaia, to nakai moumou katoatoa e ia e tau Tohiaga Tapu. Ko e tau matakau tagata i Iuta he magaaho ia kua nonofo fano ke he tau motu loga, mo e igatia e sunako mo e tau tohi vakai.​—Fakatatai Gahua 13:14, 15.

6. (a) Ko e heigoa e laliaga vale ne taute ke moumou e tau Tohiaga Tapu ne fakaaoga ai he tau Kerisiano fakamua? (e) Ko e heigoa e fua?

6 He 303 V.N., ne fakamatafakatufono pihia he Pule Atu Motu Roma ko Diocletian he moumou e tau matakavi he feleveiaaga Kerisiano mo e ko e ‘tau Tohiaga Tapu to tugi ke he afi.’ Ne fakatumau e moumouaga pihia ke he tau hogofulu tau. Ka e kelea ai ha ko e favaleaga, ne nakai kautu a Diocletian he moumou e faka-Kerisiano, po ke fakaata he Atua e tau matakau he pule atu motu ke moumou e tau tohi oti he taha vala he Hana a Kupu mai he agaga. Ka e ko e gahua ha lautolu he foaki mo e fakamatala e Kupu he Atua, kua fakakite he tau tagata totoko e mena ne toka he tau loto ha lautolu. Ne fakakite e lautolu a lautolu ko e tau tagata kua fakapouli e Satani mo e uta hana a finagalo.​—Ioane 8:44; 1 Ioane 3:10-12.

7. (a) Ko e heigoa e tau laliaga ne taute ke tamate e tufatufaaga he iloilo he Tohi Tapu he fahi uta i Europa? (e) Ko e heigoa kua fakamoli ai ke he fakaliliuaga mo e tohi fakailoa he Tohi Tapu?

7 Ko e tau laliaga ke tamate e fakapuloa he iloilo he Tohi Tapu kua taute foki ke he falu puhala. He magaaho ne galo ai e vagahau Latini, ti nakai ko e tau pule pouliuli ka ko lautolu kua pehe ko e tau Kerisiano​—ko Pope Gregory VII (1073-85) mo Pope Innocent III (1198-1216)​—ne totoko lahi mahaki ke he fakaliliuaga he Tohi Tapu ke he tau vagahau ne fakaaoga he tau tagata noa. He lali ke lipilipi e totoko ke he pule malolo he lotu, ko e Catholic Council a Roma i Toulouse, i Falani, he 1229, kua fakamatafakatufono e tagata noa ke nakai moua e tau tohi he Tohi Tapu ke he vagahau motu. Kua fakaaoga fakalahi e Hopo Fakafili Katolika ke fakaohooho e fakamatafakatufono. Ka e, he mole e 400 he tau tau he Hopo Fakafili Katolika, ko e tau tagata ofania e Kupu he Atua ne fakaliliu e Tohi Tapu katoa mo e taute ai e tau lolomiaga fakavalavala ke he 20 e tau vagahau, lafi ke he tau vagahau kehekehe, mo e tau vala lalahi i ai ke he 16 e vagahau.

8. Ke he senetenari 19 aki, ko e heigoa e mena ne tupu ke he matakavi kua fakaliliu mo e foaki e Tohi Tapu faka-Rusia?

8 Nakai ni ko e Lotu Katolika Roma kua manako lahi ke taofi e Tohi Tapu mai he tau tagata noa. Fakamua atu ke he senetenari 19 aki, ko Pavsky, ko e porofesa he St. Petersburg Academy of Divinity, ne fakaliliu e Evagelia ha Mataio mai faka-Heleni ke he faka-Rusia. Ko e falu tohi he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano ne fakaliliu ke he vagahau Rusia, mo e kua eke a Pavsky mo etitoa. Kua lahi mahaki e tufatufa he tau tohi nei ato hiki ai he lotu, he 1826 kua fakaohooho he pule atu motu e Bible Society a Rusia mo takitakiaga he “Lotu Tapu” he Lotu Ofotoko Rusia, ne kua lauia lahi e moumou e tau fakagahuahuaaga. Nakai leva, ti fakaliliu e Pavsky e tau Tohiaga Tapu Heperu ke he vagahau Rusia. Ke he magaaho taha, ko e hagai epikopo ne mua ko Makarios, he Lotu Ofotoko, ne fakaliliu foki e tau Tohiaga Tapu Heperu mai he faka-Heperu ke he faka-Rusia. Ne fakahala tokoua a laua ha ko e tau laliaga ha laua, mo e kua tuku ai e tau liliuaga ha laua ke he tau tokaaga tohi he lotu. Kua fifili he lotu ke toka e Tohi Tapu he vagahau Salonika tuai, ne ha ha ai ke he magaaho ia nakai totou po ke maama he tau tagata noa. Ko e magaaho laia kua nakai maeke ke moumou e tau laliaga he tau tagata ke moua e iloilo he Tohi Tapu tuga ne taute he “Lotu Tapu,” he 1856, kua fakaata ai he lotu e fakaliliuaga, he taute ai fakalataha mo e tau takitakiaga kua fakatoka fakamitaki ke fakamoli ko e tau talahauaga kua fakaaoga ke tatai ke he tau manamanatuaga he lotu. Ti, ke he matutakiaga mo e fakaholofa he Kupu he Atua, ne kitia ai e fekehekeheaki he tau amaamanakiaga moli he tau takitaki lotu mo e tau aga ha lautolu, tuga he fakakite ke he tau kupu mo e tau gahua ha lautolu.​—2 Tesalonia 2:3, 4.

Puipui e Kupu Mai he Matahavala

9. Fakakite fefe he falu tagata fakaliliu Tohi Tapu e fakaalofa ha lautolu ma e Kupu he Atua?

9 Ia lautolu ne fakaliliu mo e lagaki e tau Tohiaga Tapu ko e tau tagata ne ofania moli e Kupu he Atua mo e tuku katoa e tau laliaga ke taute e mena nei ma e tau tagata oti. Ne mate fakamatulo a William Tyndale (he 1536) ha ko e mena ne taute e ia he liliu e Tohi Tapu faka-Peritania. Ne tuku he Hopo Fakafili Katolika a Francisco de Enzinas he fale puipui (he mole 1544) ha ko e fakaliliu mo e tohi fakailoa e tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano faka-Sepania. Kua teitei mole e moui hana, ko Robert Morrison (he 1807 ke he 1818) ha kua fakaliliu ai e Tohi Tapu faka-Saina.

10. Ko e heigoa e tau fakataiaga kua ha ha ai e tau tagata fakaliliu ne omoomoi he tau fakaohooho ne nakai ofania e Kupu he Atua?

10 Ke he tau magaaho, ha ko e fokifokiaga nakai ofania e Kupu he Atua ne fakaohooho e gahua he tau tagata lagaki mo e tau tagata fakaliliu. Manamanatu la ke he fa e fakatai: (1) Kua ati hake he tau Samaria e faituga he Mouga Keresema ko e fakafetokoaga ke he faituga i Ierusalema. He lagomatai e mena ia, kua taute e talahauaga he Penetatuka Samaria mai he Esoto 20:17. Kua lafi he poakiaga, ke tuga ko e vala he Vahega Matafakatufono, ke ati e fatapoa patuo he Mouga Keresema mo e taute e tau poa i ai. (2) Ko e tagata fakamua ne fakaliliu e tohi a Tanielu ma e Septuagint Heleni ne nakai fakahanoa hana tau gahua. Ne tohi e ia e tau fakamoliaga ne manatu a ia to fakamaama po ke fakaholo ki mua e tohi Heperu. Ne tiaki e ia e tau matafeiga ne manatu a ia to nakai talia ke he tau tagata totou. He mogo ne fakaliliu e ia e perofetaaga hagaao ke he magaaho he hauaga he Mesia, ne moua he Tanielu 9:24-27, ne talahau fakavai e ia e magaaho ne kua fakakite mo e lafi, hikihiki, mo e tuku kehekehe e tau kupu, mo e amaamanakiaga kua tuga ke lagomatai he perofetaaga e taufetului he tau Makapi. (3) He senetenari fa aki V.N., ke he fakamauaga Latini, kua molea e fakamakai he tagata lagomatai ke he Tolu Taha ne fakalataha moli e tau kupu “he lagi, ko e Matua, ko e Kupu, mo e agaga tapu; mo lautolu tokotolu nei kua taha” ke tuga ko e fatiakiaga nei mai he 1 Ioane 5:7. He magaaho fakamui kua tuku ai fakamitaki ke he tau kupu he tohi fakamau tuai he Tohi Tapu Latini. (4) Ko Louis XIII (1610-43), i Falani, ne fifili a Jacques Corbin ke liliu e Tohi Tapu faka-Falani ke maeke ke kamata e tau laliaga he tau Porotesano. Mo e manamanatuaga ia, ne fakalataha e Corbin falu he tau tohi lafi ki ai, fakalataha mo e fakamauaga ke he “poa tapu he Mese” ia Gahua 13:2.

11. (a) Tumau fefe e Kupu he Atua pete ni e tau nakai fakamoli he falu he tau tagata fakaliliu? (e) Fiha e fakamoliaga he tohi fakamau tuai kua fakakite moli aki e talahauaga fakamua he Tohi Tapu? (Kikite e puha.)

11 Ne nakai fakaata e Iehova e tau fakahanoa pihia ke he hana Kupu, po ke hiki ai hana a finagalo. Ko e heigoa e tau lauiaaga ne ha ha i ai? He lafi ke he tau talahauaga ke he Mouga Keresema kua nakai fakatupu e lotu Samaria ke eke mo kanavaakau he Atua ke fakamonuina e tau tagata. Kehe ai, kua foaki e fakamoliaga, pete ni kua talahau e lotu Samaria ke talitonu ko e Penetatuka, ke nakai falanaki ki ai ke fakaako hagaao ke he kupu moli. (Ioane 4:20-24) Ko e fakakeukeu he tau kupu he Septuagint ne nakai taofi e Mesia he hau ke he magaaho ne talahau tuai mai he perofeta ko Tanielu. Lafi ki ai, pete ni ne fakaaoga e Septuagint he senetenari fakamua, kua mahani moli e tau Iuta ke logona e tau Tohiaga Tapu kua totou faka-Heperu he tau sunako ha lautolu. Ti ko e fua, “hane talifaki e motu” he magaaho ka hoko mai e fakamoliaga he perofetaaga. (Luka 3:15) Ma e tau talahauaga he 1 Ioane 5:7 ke lagomatai e Tolu Taha mo e he Gahua 13:2 ke lagomatai e Mese, ko e tau mena nei kua nakai hiki e kupu moli. Mo e ke he magaaho ia ne fakatapakupaku katoatoa ai e tau fakavaivai. Ko e foakiaga lahi he tau tohi fakamau tuai he vagahau fakamua he Tohi Tapu kua tuku mai e puhala ke fakatonu e hakotika he tau fakaliliuaga.

12. (a) Ko e heigoa e tau hikihikiaga kelea lahi ne taute he falu tagata fakaliliu Tohi Tapu? (e) Hokotia atu ki fe e tau mena nei?

12 Ko e falu laliaga ke hiki e tau Tohiaga Tapu kua lahi e mena ne putoia ai mai he fakahakohako e falu kupu tohi. Kua taute ai he tau mena nei e totokoaga ke he kitiaaga he Atua moli. Ko e kitiaaga pauaki mo e lahi he tau hikihikiaga kua foaki e fakamoliaga maaliali he fakaohooho mai he punaaga kua malolo lahi mahaki mai he falu tagata po ke fakatokatokaaga tagata​—e, ko e fakaohoohoaga mai he fi ne mua ha Iehova, ko Satani ko e Tiapolo. He kaumahala ai ke he fakaohoohoaga ia, ko e tau tagata liliu mo e tau tagata lagaki​—kua fakamakai e falu, kua fakauaua e falu​—kua kamata ke uta kehe e higoa fakaperesona moli he Atua, ko Iehova, mai he Kupu mai he agaga ke he tau matakavi loga ne kitia ai. He vaha fakamua atu ko e falu fakaliliu faka-Heperu ke he faka-Heleni, Latini, Sihamani, Peritania, Italia, mo e Holani, mo e falu foki, ne tiaki katoatoa e higoa faka-Atua po ke fakamau ni ke he falu matatepu. Kua moua mai foki he tau lagaki he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano.

13. Ko e ha e laliaga he lalolagi katoa ke hiki e Tohi Tapu kua nakai kautu ai ke uta kehe e higoa he Atua mai he manamanatuaga he tagata?

13 Ka e, ko e higoa mua ue atu ia ne nakai uta kehe mai he manamanatuaga he tagata. Ko e tau liliuaga he tau Tohiaga Tapu Heperu ke he faka-Sepania, Potukala, Sihamani, Peritania, Falani, mo e falu, kua fakamoli ne putoia e higoa fakaperesona he Atua. He senetenari 16 aki, ko e higoa fakaperesona moli he Atua kua kamata foki ke kitia he tau fakaliliuaga Heperu he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano; he senetenari 18 aki, faka-Sihamani; he senetenari 19 aki, faka-Koroatia mo e faka-Peritania. Pete ni e lali e tau tagata ke fufu e higoa he Atua, ka hau e “aho he Iki,” ti tuga he fakapuloa he Atua, ‘to iloa ai he tau motu ko au ni ko Iehova.’ Ko e fakapuloaaga ia he finagalo he Atua to nakai kaumahala.​—2 Peteru 3:10; Esekielu 38:23; Isaia 11:9; 55:11.

Hokotia e Fekau ke he Lalolagi Katoa

14. (a) He senetenari 20 aki, fiha e vagahau i Europa ne tohi ai e Tohi Tapu, mo e ko e heigoa e lauiaaga? (e) He fakahikuaga he 1914, fiha e Tohi Tapu kua tohi ai ke he vagahau Aferika?

14 He matafatafa aho he senetenari 20 aki, kua fita he lomi e Tohi Tapu ke he 94 e tau vagahau i Europa. Kua fakamataala aki e tau tagata fakaako Tohi Tapu he fahi ia he lalolagi ke he fakamoliaga ko e tau mena tutupu ofoofogia he lalolagi ka hoko mai ke he fakaotiaga he tau Vaha he tau Motu Kehe he 1914, mo e moli he taute pihia e lautolu! (Luka 21:24) Ato hoko e 1914 ko e tau kua fakamau ke fakaoti ai, ko e Tohi Tapu katoa, po ke falu tohi i loto, ne tohi fakailoa ke he 157 e tau vagahau i Aferika, lafi ki ai ke he vagahau kua fakaaoga lahi faka-Peritania, Falani, mo e Potukala. Ti ko e matapatuaga ne fakatu ma e fakaakoaga fakaagaga kua fakahao e tau kupu moli he Tohi Tapu ki a lautolu kua fakatokolalo he tau magafaoa tokologa mo e tau vahega fakamotu kua nonofo ai.

15. He kamata ai e tau aho fakamui, kua hokotia ki fe e fakaataaga he Tohi Tapu ke he tau vagahau he tau tagata i Amerika?

15 Ha kua hoko atu e lalolagi ke he tau vaha fakahiku ne kua talahau tuai, kua hokotia e Tohi Tapu ke he fahi i Amerika. Ko lautolu ne o mai i Europa ne ta mai ai mo lautolu ke he tau vagahau kehekehe. He hane fa e taute e fakaholoaga lahi he fakaakoaga Tohi Tapu, he tau fakaakoaga he tau tagata mo e tufatufaaga lahi he Tohi Tapu ne lomi fakailoa he Tau Tagata Fakaako Tohi Tapu he Lalolagi Katoa, ko e Tau Fakamoli a Iehova kua iloa lahi ai mogoia. Lafi atu ai, ko e lomiaga he Tohi Tapu kua fita he taute he tau fahi kaufakalatahaaga Tohi Tapu ke he 57 e falu vagahau ke fakapuke aki e tau manako he tau tagata ne nonofo ai he Fahi Uta he Fua Lalolagi.

16, 17. (a) Kua hokotia ki fe e fakaaogaaga he Tohi Tapu he magaaho ne kamata ai e gahua fakamatala he lalolagi katoa? (e) Kua fakamoli fefe ko e Tohi Tapu ko e tohi kua tumau mo e kua omoomoi lahi?

16 He magaaho ne hoko mai e fakamatalaaga he tala mitaki ato “hoko mai ai e fakaotiaga,” ti nakai ko e mena fou e Tohi Tapu ki Asia mo e tau aelani he Pasifika. (Mataio 24:14) Na kua fita e tohi fakailoa ai ke he 232 e tau vagahau ne kua fakakite ke he vala ia he lalolagi. Ko e falu ko e tau Tohi Tapu ai pihia; loga ke he fakaliliuaga he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano; ko e falu ko e tau tohi takitaha he tau Tohiaga Tapu.

17 Maali ai, nakai tumau e Tohi Tapu ko e tohi tuai toka puha. Ke he tau tohi oti, ko e tohi kua lahi atu e fakaliliu mo e kua foaki lahi ai. Fakatatai mo e fakamoliaga ia he fiafia faka-Atua, ko e mena ka fakamau he tohi to hoko ai. Ko e tau fakaakoaga mo e agaga ne lagomatai ai kua lauia tukumalagi ai foki ke he tau momoui he tau tagata he tau motu loga. (1 Peteru 1:24, 25) Ka e lahi atu ke hoko mai​—lahi mahaki.

Manatu Nakai e Koe?

◻ Ko e heigoa e “kupu he Atua ha tautolu” kua tumau tukulagi?

◻ Ko e heigoa e tau laliaga kua taute ke moumou aki e Tohi Tapu, mo e ko e heigoa e tau fua?

◻ Ne puipui fefe e fakamoli he Tohi Tapu?

◻ Ne fakamoli fefe e talahauaga he Atua ke he kupu kua tumau?

[Puha he lau 23]

Iloa Moli Nakai e Tautolu e Talahauaga Fakamua he Tohi Tapu?

Kavi ke he 6,000 he tau tohi fakamau tuai Heperu ne fakamoli ke he tau mataulu tala he tau Tohiaga Tapu Heperu. Gahoa he tau mena nei kua taute ai ato vaha Kerisiano. Lahi ai ke moua 19 e tau tohi fakamau tuai he tau Tohiaga Tapu Heperu katoa ne hoko ai ke he magaaho ato moua e lolomiaga he fakaaoga e lomi tohi maeke ke uta fano. He lafi ke he magaaho taha ia, kua ha ha ai e tau liliuaga ne kua taute ai e 28 e falu vagahau.

Ma e tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, kavi ke he 5,000 he tau tohi fakamau tuai Heleni kua fakamau fakapapahi ai. Taha he tau mena nei kua tohi ai ato 125 V.N., ko e tau tau gahoa ai he mole atu e magaaho he tohiaga fakamua. Ko e falu valavala kua manatu ai ke he tau magaaho fakamua atu. Ke he 22 he tau tohi mai he agaga 27, kua ha ha ai mai he 10 ke he 19 e tohi fakamau tuai kua tohi lima katoatoa ai. Ko e numera tote he tau tohi fakamau tuai ma e tau tohi ke he vala nei he Tohi Tapu ko e tolu la​—ma e Fakakiteaga. Ko e taha he tohi fakamau tuai he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano kua kamata ai he senetenari fa aki V.N.

Nakai fai tohi tuai foki ne fakamau he tau fakamauaga fakamoli i tuai.

    Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
    Saini ki Fafo
    Saini ki Loto
    • Faka-Niue
    • Tufa
    • Tau Manako
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Tau Kupu Fakaaoga
    • Fakavēaga Fakatagata
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Saini ki Loto
    Tufa