Tau Kerisiano mo e Lalolagi he Tau Tagata
“Kia o fano a mutolu mo e iloilo ki mua ha lautolu i tua.”—KOLOSE 4:5.
1. Ko e heigoa ne talahau e Iesu hagaao ke he tau tutaki hana mo e lalolagi?
HE LIOGI ke he Matua hana he lagi, ne pehe a Iesu hagaao ke he hana tau tutaki: “Kua fakavihia he lalolagi a lautolu, ha ko e mena nakai ko e tau tagata he lalolagi a lautolu; tuga na au, nakai ko e tagata he lalolagi au.” Ti lafi atu e ia: “Nakai liogi au kia uta kehe e koe a lautolu he lalolagi, ka kia leveki atu e koe a lautolu mai ia ia ne mahani kelea.” (Ioane 17:14, 15) Nakai vevehe kehe moli e tau Kerisiano mai he lalolagi—ke fakatai, he nonofo kehe he tau kaina apiaga lotu. Ka e, kua “fakafano atu e [Keriso] a lautolu ke he lalolagi” ke eke mo tau fakamoli hana “ke hoko ni ke he fakaotiaga he lalolagi.” (Ioane 17:18; Gahua 1:8) Kua ole agaia a ia ke he Atua ke leveki a lautolu kakano ko Satani, ko e “iki he lalolagi nai,” ka fakakite e vihiatia ki a lautolu ha ko e higoa he Keriso.—Ioane 12:31; Mataio 24:9.
2. (a) Fakaaoga fefe he Tohi Tapu e kupu “lalolagi”? (e) Ko e heigoa e aga lagotatai kua fakakite e Iehova ke he lalolagi?
2 I loto he Tohi Tapu ko e kupu “lalolagi” (Heleni, koʹsmos) kua fa fakakite ai ko e fakalatahaaga he tagata mahani nakai tututonu, kua “ha he pule hana kua mahani kelea.” (1 Ioane 5:19) Ha kua mumuitua e tau Kerisiano ke he tau tutuaga ha Iehova mo e omaoma foki ke he poakiaga ke fakamatala e tala mitaki he Kautu he Atua ke he lalolagi, kua fa hala uka ai e fakafetuiaga ha lautolu mo e lalolagi. (2 Timoteo 3:12; 1 Ioane 3:1, 13) Pete ia, ne fakaaoga foki e koʹsmos he Tohiaga Tapu ke fakahagaao ke he magafaoa tagata. Tutala ai ke he lalolagi he puhala nei, ne pehe a Iesu: “Nukua pihia e fakaalofa mai he Atua ke he lalolagi, kua ta mai ai hana Tama fuataha, kia nakai mate taha ne tua kia ia, ka kia moua e ia e moui tukulagi. Ha ko e mena nakai fakafano mai he Atua hana Tama ke he lalolagi ke fakahala e lalolagi, ka kia fakamomoui e lalolagi kia ia.” (Ioane 3:16, 17; 2 Korinito 5:19; 1 Ioane 4:14) Ti, hane fa e fakavihia ai e tau mena kua fakatata ai e fakatokaaga kelea a Satani, ne fakakite e Iehova hana fakaalofa ke he tau tagata he fakafano mai e Tama hana ke he lalolagi ke maeke ke fakahao a lautolu ka “hohoko oti kana ke he tokihala.” (2 Peteru 3:9; Tau Fakatai 6:16-19) Ko e aga lagotatai ha Iehova ke he lalolagi kua lata ke takitaki hana tau tagata tapuaki.
Fakafifitakiaga a Iesu
3, 4. (a) Ko e heigoa e tuaga kua hiki e Iesu ke lata mo e tuaga pule? (e) Fefe e onoonoaga ha Iesu ke he lalolagi he tau tagata?
3 Nakai leva ato hoko hana mate, ne tala age a Iesu ki a Ponotio Pilato: “Nakai ko e kautu he lalolagi nai haku a kautu.” (Ioane 18:36) He lagotatai ke he tau kupu nei, ne nakai talia e Iesu e foakiaga ha Satani i ninei ke age ki a ia e pule ke he tau kautu he lalolagi, mo e nakai talia e ia ke fakaata e tau Iutaia ke taute a ia mo patuiki. (Luka 4:5-8; Ioane 6:14, 15) Ka e, fakakite e Iesu e fakaalofa lahi ma e lalolagi he tau tagata. Ko e fakafifitakiaga he mena nei kua talahau ai he aposetolo ko Mataio: “Kua fioia e ia e lanu tagata, ati fakaalofa hofihofi ai a ia kia lautolu, ne fakafita a lautolu, mo e tiaki atu ai, tuga e tau mamoe nakai fai leveki a lautolu.” Mai he fakaalofa, ne fakamatala a ia ke he tau tagata he tau taone mo e tau maaga ha lautolu. Ne fakaako e ia a lautolu mo e fakamalolo e tau kulikuli ha lautolu. (Mataio 9:36) Ne matakite lahi a ia ke he tau manako fakatino ha lautolu kua iloa mai ia ia. Kua totou e tautolu: “Ti ui age ai a Iesu ke he hana tau tutaki, kua pehe age, Kua hofihofi haku a fakaalofa ke he lanu tagata ha ko e mena kua tolu e aho he nonofo a lautolu mo tautolu, ti nakai fai mena kai a lautolu. Nakai fia fekau e au a lautolu ke o, mo e hoge, neke mamate a lautolu he magahehala.” (Mataio 15:32) Ko e manamanatuaga fakaalofa ha a ia!
4 Kua malolo lahi e aga fili tagata he tau Iutaia ke he tau Samaria, ka e vagahau ai a Iesu ke he fifine Samaria mo e ua e aho he fakaaoga ke fakamatala katoa ke he taone ko Samaria. (Ioane 4:5-42) Pete ni he fakafano atu he Atua a ia ke he “tau mamoe ni hokoia he faoa a Isaraela ne galo,” ne talia e Iesu he falu magaaho e tau fakakiteaga he tua he falu ne nakai ko e tau Iutaia. (Mataio 8:5-13; 15:21-28) E, ne fakatata e Iesu kua maeke ke “nakai ko e tau tagata he lalolagi” mo e he magaaho taha kua fakakite e fakaalofa ke he lalolagi he tau tagata. Fakakite pihia nakai e tautolu e fakaalofa hofihofi ke he tau tagata ne nonofo, gahua, po ke taute e fakatau mo tautolu? Fakakite nakai e tautolu e fakaalofa ke he tau momoui ha lautolu—nakai ni ke he ha lautolu a tau manako fakaagaga ka e pihia foki mo e falu he tau manako kaeke ke ha ha ia tautolu e malolo kua lata ke lagomatai? Na taute e Iesu, mo e he taute pihia, ne hafagi e ia e puhala ke fakaako e tau tagata hagaao ke he Kautu. Moli, nakai maeke ia tautolu ke taute e tau mana tuga ne taute e Iesu. Ka e fa maeke he gahua totonu, ke moumou e aga fili tagata.
Aga ha Paulo ke he Tau Tagata “i Tua”
5, 6. Fehagai fefe e aposetolo ko Paulo mo e tau Iutaia ne ha ha ai “i tua”?
5 He falu tohi hana, kua fakahagaao e aposetolo ko Paulo ke he tau tagata “i tua,” kakano ko e tau Iutaia po ke tau Tagata Motu Kehe kua nakai ko e tau Kerisiano. (1 Korinito 5:12; 1 Tesalonia 4:12; 1 Timoteo 3:7) Fakafehagai fefe a ia mo lautolu ia? Kua ‘eke a ia mo tau mena oti ke he tau tagata oti kia momoui ai ni falu kia ia.’ (1 Korinito 9:20-22) He hoko mai a ia ke he maaga, ko e fakatokaaga hana he fakamatalaaga ne fano mua ke he tau Iutaia ne ha ha i ai. Ko e heigoa hana a fakafeleveiaaga? He fakailoilo mo e fakalilifu ne foaki e ia e tau fakamoliaga kua lata mai he Tohi Tapu kua hau tuai e Mesia, ne mate e poa mate, mo e liu tu mai.—Gahua 13:5, 14-16, 43; 17:1-3, 10.
6 Ke he puhala nei ne talaga e Paulo e iloilo he tau Iutaia he Fakatufono mo e tau perofeta ke fakaako a lautolu hagaao ke he Mesia mo e Kautu he Atua. Ti kua kautu a ia he tutala ke he falu. (Gahua 14:1; 17:4) Pete ni e totoko mai he tau takitaki Iutaia, ne fakakite e Paulo e hofihofi mafanatia, ma e tau matakainaga Iutaia he magaaho ne tohi e ia: “Ko e tau matakainaga na e, ko e amaamanaki hanai he haku a loto, mo e haku a liogi ke he Atua ma Isaraela [tau tagata Iutaia], kia fakamomoui a lautolu. Ha kua talahau au kia lautolu, ha ha ia lautolu e fakamakutu ke he tau mena he Atua, ka e nakai lata mo e maama.”—Roma 10:1, 2.
Lagomatai a Lautolu ne Talitonu ne Nakai ko e Tau Iutaia
7. Omaoma fefe e tau tagata liliuina tokologa ke he tala mitaki ne fakamatala e Paulo?
7 Ko lautolu ne liliuina ne nakai ko e tau Iutaia ne kua peritome ke eke ai mo faka-Iutaia. Maali ai, ha ha i ai e tau Iutaia liliuina i Roma, Anetioka a Suria, Aitiope, mo Anetioka i Pisitia—moli lahi, ke he tau Iutaia ne taute e Malagalaga. (Gahua 2:8-10; 6:5; 8:27; 13:14, 43; fakatatai Mataio 23:15.) Nakai tatai ai ke he tokologa he tau pule Iutaia, kua liga ke nakai fakaikaluga e tau tagata liliuina, mo e kua nakai fakatokoluga a lautolu he talahaua he mataohi mai ia Aperahamo. (Mataio 3:9; Ioane 8:33) Ka e, kua tiaki e lautolu e tau atua pouliuli mo e fakatokolalo ai he haga atu ki a Iehova, mo e moua falu iloilo ki a ia mo e hana tau fakatufono. Ti fakalataha a lautolu ke he amaamanakiaga Iutaia he hauaga he Mesia. He fakafita ke fakakite e amaamanaki lahi ke hikihiki ha ko e kumiaga he kupu moli, tokologa ia lautolu kua mautali he taute e tau hikihikiaga loga mo e omaoma ke he fakamatalaaga he aposetolo ko Paulo. (Gahua 13:42, 43) He magaaho ne tapuaki fakamua ai e tagata liliuina ke he tau atua pouliuli ti liliu ai ke he faka-Kerisiano, ne mautauteute mua ue atu a ia ke fakamatala ke he falu he tau Tagata Motu Kehe kua tapuaki agaia ke he tau atua ia.
8, 9. (a) Kehe mai he tau tagata liliuina, ko e heigoa taha vahega he tau Tagata Motu Kehe ne futia ke he lotu faka-Iutaia? (e) Omaoma fefe e tau tagata matakutaku Atua ne peritome ke he tala mitaki?
8 Kehe mai he tau tagata liliuina ne peritome, ko e falu ne nakai ko e tau Iutaia ne futiaki mai ke he lotu Iutaia. Ko ia fakamua ia lautolu nei ke eke mo Kerisiano ko Konelio ne, nakai ko e tagata liliuina, ka e “ko e tagata mahani-Atua, mo e matakutaku ke he Atua.” (Gahua 10:2) Ke he talahauaga hana ia Gahua, ne tohi he Porofesa F. F. Bruce: “Ko e tau Tagata Motu Kehe ia kua fakahigoa ai ‘ko e tau tagata matakutaku Atua’; ti nakai ko e kupu pauaki anei, ka e kua latatonu ai ke fakaaoga. Tokologa he tau Tagata Motu Kehe he vaha ia, kua nakai mautauteute ke liliuina katoatoa faka-Iutaia (ko e tuaga he peritome ko e fakalavelaveaga ma e tau tagata tane), ne futiaki ha ko e maamaaga he taofiaga ko e taha e Atua he tapuakiaga he sunako Iutaia mo e tau tutuaga kua lata he puhala moui faka-Iutaia. Ne o atu falu ia lautolu ke he sunako mo e lotomatala ke he tau liogi mo e tau fakaakoaga he tau kupu tohi, ne kua logona e lautolu he totou ke he vagahau Heleni.”
9 Ne fakafehagai e aposetolo ko Paulo mo e tokologa he tau tagata matakutaku Atua he fakamatala i loto he tau sunako i Asia Tote mo Heleni. I Anetioka i Pisitia ne talahau a ia ki a lautolu kua fakalataha ke he sunako “ko e tau tagata Isaraela na e, mo mutolu ne matakutaku ke he Atua.” (Gahua 13:16, 26) Kua tohi e Luka he mole atu e fakamatala a Paulo ke he tolu e Sapati he sunako i Tesalonia, “kua talia fakatonu mai foki e falu [tau Iutaia] ha lautolu [tau Kerisiano], ti lafi age a lautolu kia Paulo mo Sila; ko e tau tagata Heleni foki ne matakutaku ke he Atua ne tokologa ni; mo e tau iki fifine ne tokologa.” (Gahua 17:4) Tuga ai kua eke e falu Heleni ne nakai pelitome mo tau tagata matakutaku Atua. Ha ha i ai e fakamoliaga kua tokologa e tau Tagata Motu Kehe ia kua fio auloa mo e tau tagata Iutaia.
Fakamatala he Vahaloto ha “Lautolu kua Nakai Tua”
10. Fakamatala fefe a Paulo ke he tau Tagata Motu Kehe ne nakai fai maama ke he tau Tohiaga Tapu, mo e ko e heigoa e fua?
10 Ke he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ko e kupu “lautolu kua nakai tua” kua fakahagaao ke he tau tagata i tua he fakapotopotoaga Kerisiano. Kua fa fakahagaao ai ke he tau lotu pouliuli. (Roma 15:31; 1 Korinito 14:22, 23; 2 Korinito 4:4; 6:14) I Atenai tokologa he tau tagata nakai tua ne fakaako ke he pulotu Heleni ne nakai fai iloaaga ke he tau Tohiaga Tapu. Kua fakalolelole kia he mena nei a Paulo he fakamatala ki a lautolu? Nakai. Ne hikihiki moli e ia e puhala vagahau hana. Kua fakakite fakapulotu e ia e tau manatu Tohi Tapu mo e nakai fatiaki fakahako mai he tau Tohiaga Tapu Heperu, ne kua nakai iloa he tau tagata Atenai. Ne fakakite fakapulotu e ia e tataiaga he kupu moli he Tohi Tapu mo e falu manatu ne talahau he tau tagata tohi tala ku Sitoiki i tuai. Mo e kua fakakite e ia e manatu he Atua moli ma e tau tagata oti, ko e Atua ka fakafili ke he tututonu ha ko e puhala he tagata ne mate mo e liu tu mai. Ti fakamatala fakailoilo a Paulo ke he tau Atenai hagaao ke he Keriso. Ko e fua? Ha kua tokologa kua vaiga fakatonu a ia po ke fakatuaha, “ka kua pipiki mai e falu a tagata kia ia, mo e tua; ha i ai a Taionesio ko e tagata Areopako, mo e fifine kua higoa ko Tamari, mo e falu foki fakalataha mo laua.”—Gahua 17:18, 21-34.
11. Ko e faga taone fefe a Korinito, mo e ko e heigoa e fua he gahua fakamatala ha Paulo i ai?
11 Kua ha ha i Korinito e maaga lahi he tau Iutaia, ti kamata e fekafekau hana ko Paulo i ai he fakamatala ke he tau sunako. Ka ko e magaaho ne kitia ai ne totoko e tau Iutaia, ne fano a Paulo ke he tau tagata Motu Kehe. (Gahua 18:1-6) Ko e tau tagata ha ia! Kua lavelave a Korinito, lahi mahaki e pulotu, taone fakafuakoloa, ti talahaua ke he lalolagi Heleni-Roma ha ko e mahani kelea. Moli, ke “mahani faka-Korinito” ko e kakano ke taute e mahani kelea. Ka e, he mole e tiaki he tau Iutaia e fakamatala ha Paulo ne hau e Keriso ki a ia mo e pehe: “Ua matakutaku a koe, ka e vagahau atu a koe . . . , ha ko e mena tokologa haku a tau tagata he māga nai.” (Gahua 18:9, 10) Ha kua moli ai, ne fakatu e Paulo e fakapotopotoaga i Korinito, pete ni kua mumui atu e falu tagata ke he moui “faka-Korinito” ke he magaaho fakamua.—1 Korinito 6:9-11.
Lali ke Fakahao e “Tau Tagata Oti Kana” he Vaha Nei
12, 13. (a) Fakatatai fefe e matakavi ha tautolu he vaha nei ke he vaha ha Paulo? (e) Ko e heigoa e aga kua fakakite e tautolu ke he tau matakavi kua ha ha ai e tau lotu Kerisitenitome ne kua leva e fakatu po ke tokologa ai kua fakavaia he lotu maopoopo?
12 He vaha nei, tuga ni he senetenari fakamua, ko e “fakaalofa hofihofi noa he Atua . . . kua ta mai ai e fakamouiaga kua fakakite mai ke he tau tagata oti kana.” (Tito 2:11) Ko e matakavi ke fakamatala e tala mitaki kua fakalahi atu ke putoia e tau motu lalahi mo e tau aelani he tahi. Mo e, he vaha ha Paulo, kua lata lahi moli mo e “tau tagata oti kana.” Ma e fakatai, ko e falu ia tautolu kua fakamatala ke he tau motu ne kua totou senetenari he fakatu e tau lotu he Kerisitenitome. Tuga e tau Iutaia ke he senetenari fakamua, ko e tau tagata i ai kua liga pipi malolo ke he tau aga fakalotu. Ka kua fiafia agaia a tautolu ke kumi a lautolu kua loto mitaki mo e ati hake e iloilo he Tohi Tapu ne ha ha ia lautolu. Nakai ko e eke fakakelea a tautolu ki a lautolu po ke onoono hifo ki a lautolu ti pihia foki kaeke ke totoko mai e tau takitaki lotu ha lautolu mo e favale mai ki a tautolu he falu magaaho. Ka e, kua mailoga e tautolu ko e falu ia lautolu kua liga ke “fakamakutu ke he tau mena he Atua” pete ni kua nakai ha ha ai e iloilo moli. Tuga a Iesu mo Paulo, kia fakakite e tautolu e fakaalofa moli ke he tau tagata, mo e kia ha ha ia tautolu e manako lahi mahaki ke moua e lautolu e fakahaoaga.—Roma 10:2.
13 Ti hane fa e fakamatala, kua tokologa ia tautolu kua feleveia mo lautolu kua fakavaia he lotu maopoopo. Kua liga, eke agaia a lautolu mo tau tagata matakutaku Atua, he talitonu ke he Atua ke he falu mena mo e lali ai ke moui hakohako. Ke he atuhau keukeu mo e tupu ki mua e nakai mahani Atua nei, nakai kia olioli a tautolu ke feleveia mo e tau tagata ne ha ha ai e taofiaga ke he Atua? Mo e nakai kia amaamanaki lahi a tautolu ke uta a lautolu ke he puhala he tapuakiaga ne kua nakai fakamailoga he fakatupua mo e fakavai?—Filipi 2:15.
14, 15. Kua fakaata fefe e fonua lahi ke lata mo e fakamatalaaga he tala mitaki?
14 Ke he fakataiaga hana ke he kupega, ne talahau tuai e Iesu to ha ha ai e matakavi lalahi ma e gahua fakamatala. (Mataio 13:47-49) He fakamaama e fakataiaga nei, Ko e Kolo Toko ia Iulai 1, 1992, ne fakakite he lau tohi 13: “Tali mai he tau senetenari ne taute he tau tagata he Kerisitenitome e matapatu gahua ke fakaliliu, lagaki, mo e tufatufa e Kupu he Atua. Ne fakatu fakamui he Lotu po ke lagomatai e tau kaufakalatahaaga Tohi Tapu, ke maeke ke foaki e Tohi Tapu ke he tau vagahau he tau motu mamao. Ne fakafano atu foki e lautolu e tau misionare ekekafo mo e tau faiaoga, ko lautolu ia ne maeke ke taute e tau Kerisiano laisi (manako kai mo e koloa tino). Ne lahi ai e numela he tau ika ne nakai lata ne fakapotopoto he mena nei, ko lautolu ne nakai moua e taliaaga he Atua. Ka e uhoaki kua fakakite e ia e tau miliona he tau tagata nakai ko e tau Kerisiano ke he Tohi Tapu mo e ke fakatu e Lotu Kerisiano, pete ni he popo.”
15 Kua lauia lahi ai e liliuina he Kerisitenitome i Amerika Toga, Aferika, mo e falu aelani he tahi. He vaha ha tautolu, tokologa e tau tagata loto tokolalo kua ha ha ai ke he tau matakavi nei, mo e fakatumau a tautolu ke taute fakalahi e mena mitaki kaeke ke ha ha ia tautolu e aga ati hake mo e fakaalofa ke he tau tagata mahani tokolalo, tuga ni he taute e Paulo ke he tau tagata liliuina Iutaia. Ia lautolu ia kua manako ke he lagomatai ha tautolu ko e tau tagata miliona kua liga ke talahau ko e tau “tagata fakamafana” he Tau Fakamoli a Iehova. Kua fiafia tumau a lautolu ke kitia a tautolu ka ahi atu a tautolu ki a lautolu. Ko e falu ne fakaako e Tohi Tapu mo tautolu mo e kua fakalataha ke he tau feleveiaaga ha tautolu, mua atu ke he Fakamanatuaga he mate he Keriso he tau tau takitaha. Nakai kia fakakite e lautolu ia kua lahi mahaki e fonua ke fakamatala e tala mitaki he Kautu?
16, 17. (a) Ko e faga tagata fefe ka talahau e tautolu e tala mitaki ki ai? (e) Fakafifitaki fefe e tautolu a Paulo he fakamatala ke he tau tagata kehekehe?
16 Fakalaulahi atu ai, ka e kua a lautolu ne kua o mai he tau aga fakamotu i fafo ha Kerisitenitome—he feleveia a tautolu mo lautolu ke he tau motu ha lautolu po ke kua o atu a lautolu ke he tau motu he Fahi Lalo? Ka e kua a lautolu kua totou miliona ne kua tiaki katoatoa e lotu, talahau ai ko e nakai fai Atua po ke nakai iloa e Atua? Lafi ki ai, ka e kua a lautolu ne omaoma mo e manako lahi ke he kumikumiaga ke he puhala manamanatu talahaua ne kua lomi fakailoa ke he tau tohi loga ne moua he fale tohi? Kua lata kia ke fakaheu e tau tagata pihia, he manamanatu kua nakai fai fakahaoaga? Nakai pihia kaeke ke fifitaki e tautolu e aposetolo ko Paulo.
17 He fakamatala i Atenai, ne nakai hele a Paulo he pulotu totoko mo e hana tau tagata fanogonogo. Ne taute e ia he hikihiki hana a fakakakanoaga ke he tau tagata he fehagai mo e, fakakite e tau kupu moli he Tohi Tapu ke he puhala maaliali mo e fakapapahi. Tatai ai, nakai eke a tautolu mo tau tagata lotomatala lahi ke he tau lotu po ke tau fakaakoaga pulotu he tau tagata kua fakamatala a tautolu ki ai. Pete ia, kua maeke ia tautolu ke hikihiki e puhala fakafeleveia ha tautolu ke taute e fakamatala ha tautolu ke lauia mitaki, he eke ai mo “tau mena oti ke he tau tagata oti.” (1 Korinito 9:22) He tohi ai ke he tau Kerisiano i Kolose, ne tohi e Paulo: “Kia o fano a mutolu mo e iloilo ki mua ha lautolu i tua, mo e fakaaoga e mutolu e tau aho he mouiaga nai. Aua neke noa ha mutolu a tau kupu mo e fakaalofa, kia fakamasima ke he masima, kia iloa e mutolu ke tali fakatonu atu ke he tau tagata oti kana.”—Kolose 4:5, 6.
18. Ko e heigoa e matagahua kua ha ha ia tautolu, mo e ko e heigoa kua nakai lata ia tautolu ke nimo?
18 Ke tuga a Iesu mo e aposetolo ko Paulo, kia fakakite a e tautolu e fakaalofa ke he tau tagata oti kana. Mua atu ke fakalaulahi e tautolu e puhala ha tautolu he talahau ke he falu e tala mitaki he Kautu. Ke he taha fahi, kia nakai nimo na tala age a Iesu ke he hana tau tutaki: “Nakai ko e tau tagata he lalolagi a lautolu.” (Ioane 17:16) Ko e kakano nei ma tautolu ke manamanatu fakalahi atu ke he vala tala ka mui mai.
Puhala he Fakamanatuaga
◻ Fakamaama e aga lagotatai ha Iesu ke he lalolagi.
◻ Fakamatala fefe e aposetolo ko Paulo ke he tau Iutaia mo e tau tagata liliuina?
◻ Fakafeleveia atu fefe a Paulo ke he tau tagata matakutaku Atua mo e tau tagata nakai tua?
◻ Maeke fefe a tautolu ke eke mo “tau mena oti ke he tau tagata oti” he gahua fakamatala ha tautolu?
[Tau Fakatino he lau 20]
He taute e tau gahua totonu ke he tau katofia ha lautolu, kua fa uta kehe aki e aga fili tagata he tau Kerisiano