Tua mo e Vaha Hau Anoiha
“Ko e tua, ko e falanaki haia ke he tau mena kua amaamanaki ki ai.”—HEPERU 11:1.
1. Ko e vaha anoiha fefe ne manako e tokologa he tau tagata ki ai?
KUA fiafia nakai a koe ke he vaha anoiha? Kua pihia e tokologa he tau tagata. Kua amaamanaki a lautolu ke he mafola, tokanoa mai he matakutaku, tau tutuaga moui mitaki, gahua mitaki mo e fiafia, tino malolo mo e moui muatua he vaha anoiha. Nakai fakauaua kua manako e tau atuhau oti he fakamauaga tuai ke he tau mena ia. Mo e he vaha nei, he lalolagi nei ne puke he matematekelea, ko e tau tutuaga pihia kua fiafia lahi ki ai.
2. Kua talahau fefe he ekepule taha kitiaaga ke he vaha anoiha?
2 He o atu e tau tagata ke he senetenari ke 21 aki, kua fai puhala nakai ke iloa to fefe e vaha anoiha? Taha e puhala kua talahau mai he 200 e tau tau ne mole he ekepule Amerika ko Patrick Henry. Ne pehe a ia: “Nakai la iloa e au ha puhala ke fifili e vaha anoiha ka e ke he vaha kua mole.” Hagaao ke he kitiaaga nei, kua iloa lahi e vaha anoiha he magafaoa tagata ha ko e mena ne taute he tagata he vaha kua mole. Kua tokologa ne talia mo e manatu ia.
Tuga e Heigoa e Vaha Kua Mole?
3. Ko e heigoa ne fakakite he fakamauaga he vaha i tuai hagaao ke he tau amaamanakiaga ke he vaha anoiha?
3 Kaeke ko e ata e vaha anoiha mai he vaha kua mole, kua mafanatia nakai e naia ki a koe? Kua laukauka mai kia e vaha anoiha ma e tau atuhau fakamua ti hifo mai fakahaga? Nakai moli. Pete he afe e tau tau ne amaamanaki ki ai e tau tagata mo e pete ko e tupu lahi he tau koloa he falu matakavi, kua puke e fakamauaga tuai he matematekelea, holifono, favale, felakutaki, mo e mativa. Ko e lalolagi nei kua hokotia ke he tau mamahi loga, ne fakahoko lahi he pule tagata ne nakai makona. Ne talahau fakatonu he Tohi Tapu: “Kua pule ai e taha tagata ke he taha, ke kelea ai e ia ni.”—Fakamatalaaga 8:9.
4, 5. (a) Ko e ha ne amaamanaki ai e tau tagata he vaha fakamua he senetenari ke 20 aki? (e) Ko e heigoa ne tupu ke he tau amaamanakiaga ha lautolu ma e vaha anoiha?
4 Kua maali ai ko e fakamauaga tuai kelea he tau tagata kua fa liu tumau ke taute—ka e kua mua atu tuai mo e ke he tuaga matematekelea lahi. Kua fakamoli he senetenari ke 20 aki nei e mena ia. Kua ako mai mo e kua kalo kehe kia e tau tagata he tau hepe he vaha kua mole? Moli, he kamataaga he senetenari nei, tokologa ne tua ke he vaha mitaki anoiha kakano kua leva tuai e magaaho mafola mo e kakano kua tupu e tau gahuaaga, he saiene, mo e he fakaakoaga. He vaha fakamua he tau atu tau 1900, ne talahau he porofesa he univesiti, kua talitonu kua nakai fakai ke felakutaki kakano “kua mahani mitaki lahi e tau tagata.” Ne talahau he alagavaka tuai ne mua i Peritania ke he kitiaaga he tau tagata he vaha ia: “To mitaki lahi e tau mena oti. Ko e lalolagi anei ne fanau au ki ai.” Ka e talahau foki e ia: “Kua fakalutukia ai, he taha mogo pogipogi he 1914 ne hokotia e tau mena oti ia ke he fakaotiaga.”
5 Pete ko e mitaki e taofiaga ke he vaha anoiha ne kua fakaohooho he magaaho ia, ne nakai la kamata ia e senetenari fou he magaaho ne hufia e lalolagi ke he malaia kelea lahi ne taute he tagata—ko e Felakutaki I he Lalolagi. Ma e fakafifitakiaga ke he naia, kia manatu e mena ne hoko he 1916 he taha tauaga he magaaho ne tau e tau kautau Peritania ke he fahi he tau Sihamani ne tata ke he Vailele Somme i Falani. He tau matahola ia ni ne 20,000 he tau Peritania ne matematekelea, mo e tokologa ne mamate he fahi he tau Sihamani. He fa e tau he keliaga kua teitei ke hogofulu e miliona he tau momoui he tau kautau mo e tau tagata noa ne mamate. Kua fai magaaho ne to hifo e puke tagata i Falani kakano kua tokologa e tau tagata tane ne mamate. Kua matematekelea ai e tau fakatokaaga tupe ti takitaki atu ke he Matematekelea Mahaki he atu tau he 1930. Ati ko e mena ia ne talahau ai he falu tagata ko e aho ne kamata e Felakutaki I he Lalolagi ko e aho ne heketia ai e lalolagi!
6. Kua laukauka mai kia e moui he mole e Felakutaki I he Lalolagi?
6 Ko e vaha anoiha kia anei ne amaamanaki ki ai e atuhau ia? Nakai, mamao mai he naia. Kua malipilipi oti e tau amaamanakiaga ha lautolu; ti nakai takitaki atu e tau mena ia ke he mitaki. He 21 ni e tau tau he mole e Felakutaki I he Lalolagi, po ke he 1939, ne kamata ai e malaia kelea muatua ne taute he tagata—ko e Felakutaki II he Lalolagi. Kua mamate ai e falu 50 miliona he tau tagata tane, fifine mo e fanau. Kua moumou he tau pomu loga e tau taone. He Felakutaki I he Lalolagi, kua totou afe e tau kautau ne mamate ke he falu a matahola he taha ni e felakutaki, ka e he Felakutaki II he Lalolagi, molea e 100,000 tagata kua mamate he tau tama sekone ni ha ko e tau pomu etomo ua. Ko e mena ne kitia he tokologa ke ue atu e kelea ko e puhala ne kelipopo e tau miliona he tau kemu Nasi.
7. Ko e heigoa e kitiaaga moli ke he senetenari katoa nei?
7 Tohi he falu talahauaga kaeke ke lafi e tautolu e tau felakutaki he motu, tau felatauaki he tau tagata noa, mo e tau tagata mamate ne keli ni he tau fakatufono ha lautolu, ko lautolu ne mamate he senetenari nei to kavi ke katoa e 200 miliona. Taha foki e talahauaga ne pehe ke 360 e miliona. Manamanatu la e matakutakuina he tau mena oti ia—ko e mamahi, ko e tau hihina mata, ko e tau ita, mo e tau momoui kua moumou! Ke lafi ki ai, ne avelesi ke kavi ke 40,000 tagata, tokologa ke he fanau, kua mamate he tau aho takitaha ha ko e mativa. Kua taki lagatolu ai e numera ia ne mamate he fakatotama he tau aho oti. Kua kavi foki ke taha e piliona tagata ne mua atu e mativa ke moua e tau kai kua lata ke taute e gahua fa mahani he aho. Ko e tau mena oti nei ko e fakamoliaga he tau mena ne talahau tuai he perofetaaga he Tohi Tapu kua nonofo a tautolu he “tau aho fakamui” he fakatokaaga he tau mena kelea nei.—2 Timoteo 3:1-5, 13; Mataio 24:3-12; Luka 21:10, 11; Fakakiteaga 6:3-8.
Nakai Fai Fakamaamaaga e Tau Tagata
8. Ko e ha kua nakai maeke he tau takitaki tagata ke fakamaama e tau lekua he lalolagi?
8 He kua teitei oti e senetenari ke 20 aki nei, kia lafi e tautolu e tau mena i ai ke he tau senetenari kua mole. Mo e ko e heigoa ne talahau he fakamauaga tuai ia? Nukua fakamoli mai ki a tautolu kua nakai la lagataha ia e tau takitaki tagata ke fakamaama e tau lekua lalahi he lalolagi, kua nakai fakamaama e lautolu e tau mena ia he mogonei, mo e to nakai fakamaama e lautolu e tau mena ia he vaha anoiha. Kua nakai fakai a lautolu ke foaki e puhala he vaha anoiha ne manako e tautolu, pete e mitaki lahi e tau manatu ha lautolu. Mo e falu ne pule kua nakai manatu mitaki; ko lautolu kua kumi tuaga mo e malolo ma e ha lautolu ni a tau manako mo e tau koloa, nakai ma e mitaki he falu.
9. Ko e ha kua fai kakano ai ke mahalohalo kua moua he saiene e tau tali ke he tau lekua he tagata?
9 Kua moua kia he saiene e tau tali? Nakai kaeke ke manamanatu a tautolu ke he vaha kua mole. Kua fakamole he tau saienetisi he fakatufono e tau tupe lalahi, magaaho, mo e malolo ke taute e tau kanavaakau vai moumou, muhu moko kelea mo e falu faga foki. Ko e tau motu, fakalataha mo lautolu ne nakai fahia ke totogi ai, kua fakamole ke molea e 700 piliona tala ke he tau kanavaakau tau he tau tau oti! Ko e ‘holo ki mua he fakasaiene’ kua tukumale foki ha ko e tauvai ne lafi atu ke he kiva he matagi, fonua, vai, mo e tau kai.
10. Ko e ha kua nakai fakamoli mai foki he fakaakoaga e vaha mitaki anoiha?
10 Maeke nakai ia tautolu ke tua to lagomatai e tau matapatu fale fakaako he lalolagi ke feaki e vaha mitaki anoiha he fakaako e tau mahani mitaki lahi, manamanatu ke he falu, mo e fakaalofa ke he tau tuuta kaina? Nakai. Ha kua tokaga ni a lautolu ke he tau feua pauaki, ke moua e tupe. Kua fakatupu e lautolu e agaga fetoko lahi, nakai kaufakalataha; nakai fakaako foki he tau aoga e tau mahani. Ka kua tokologa ia lautolu kua taute e tokanoa he mahani fakatane mo e fifine, ati au atu ai e tupu tolomaki e fatu noa he tau fuata mo e tau gagao utafano he mahani fakatane mo e fifine.
11. Taute fefe he fakamauaga he tau kautu pisinisi ke mahalohalo ke he vaha anoiha?
11 To amanaki agataha nakai e tau kautu pisinisi lalahi he lalolagi ke leveki fakamitaki e palaneta ha tautolu mo e fakakite e fakaalofa ma e falu he taute e tau koloa ka aoga moli mo e nakai ke moua ni e muka? Nakai fakai ke pihia. To fakamotuhia nakai e lautolu e tau polokalama puke he favale mo e mahani kelea ne takiva aki foki e tau loto manamanatu he tau tagata, mua atu ke he tau fuata ikiiki? Kua nakai fai fakamafanaaga e vaha kua mole kakano, ke he laulahi he tau mena, kua eke e tivi mo loloto he mahani kelea mo e favale.
12. Ko e heigoa e tuaga tagata ke he gagao mo e mate?
12 Ke he taha mena, pete ni he mahani fakamoli e tau ekekafo, kua nakai maeke ia lautolu ke uta kehe e gagao mo e mate. Ke tuga anei, he fakahiku he Felakutaki I he Lalolagi, kua nakai maeke a lautolu ke taofi e fulu faka-Sepania; ne 20 e miliona he tau momoui ne mamate he lalolagi katoa. He vaha nei, ko e gagao ate, kanesa, mo e falu gagao mamate foki kua tupu holofa. Nakai ni foki maeke he fakaekekafo he lalolagi ke uta kehe e malaia fou he AIDS. Ke he taha fahi, ne talahau he hokotaki ne lomi he U.N. ia Novema 1997 ko e tupu holofa he AIDS kua fakafahi ua ai mai he tau fuafuaaga fakamua. Kua fita e totou miliona he mamate mai ai. He tau fou ne mole laia, ne tolu foki e miliona kua pikitia.
Puhala ne Kitia he Tau Fakamoli a Iehova e Vaha Anoiha
13, 14. (a) Fefe e kitiaaga he Tau Fakamoli a Iehova ke he vaha anoiha? (e) Ko e ha kua nakai maeke e tau tagata ke ta mai e vaha mitaki anoiha?
13 Pete ni a ia, kua talitonu e Tau Fakamoli a Iehova kua ha ha he tau tagata e vaha mitaki lahi anoiha, ne homo ue atu! Ka kua nakai amanaki a lautolu ke hoko mai e vaha mitaki lahi ia anoiha ha ko e tau gahua he tagata. Ka kua hahaga atu a lautolu ke he Tufuga, ko Iehova ko e Atua. Iloa e ia e vaha anoiha, mo e to eke ai ke homo ue atu! Kua iloa foki e ia to nakai fakai e tau tagata ke ta mai e vaha anoiha pihia. Ha kua tufuga he Atua a lautolu, iloa lahi e ia e tau fakakaupaaga ha lautolu mai he taha tagata. I loto he Kupu hana, ne fakamahino mai e ia kua nakai tufuga e ia e tau tagata aki e lotomatala ke pule mitaki ka nakai fai takitaki faka-Atua. Ko e fakaataaga leva he Atua ke pule ni e tagata ki a ia kua fakatata ai e nakai fahia ke taute pihia. Ne fakailoa he taha tagata tohia: “Kua taute he tagata e tau puhala kehekehe ke pule katoatoa, mo e kaumahala.”
14 Ia Ieremia 10:23, ne totou e tautolu e tau kupu he perofeta omoi he agaga: “Iehova na e, kua iloa e au, kua nakai ha i ai ke he tagata hana puhala, nakai ha ha he tagata kua fano ke fakatonu e mena ke fano a ia ki ai.” Kua tohi foki he Salamo 146:3: “Aua neke tua a mutolu ke he tau iki, po ke fanau he tau tagata, nakai ha i ai ha fakamouiaga.” Kua moli, ha kua fanau mo e nakai mitaki katoatoa a tautolu, tuga ne fakakite he Roma 5:12, ne fakalaga he Kupu he Atua a tautolu ke nakai tua ki a tautolu ni. Ne talahau he Ieremia 17:9: “Kua mua ke he tau mena oti e loto he fakavai.” Ati talahau he Tau Fakatai 28:26: “Ko ia kua tua ke he hana loto, ko e tagata goagoa a ia; ka ko ia kua fano mo e iloilo, to laveaki ai a ia.”
15. Moua mai i fe e tautolu e iloilo ke takitaki aki a tautolu?
15 Moua mai i fe e tautolu e iloilo nei? “Ko e matakutaku kia Iehova ko e kamataaga he iloilo haia; ke iloa foki a ia ne Tapu, ko e pulotu ni haia.” (Tau Fakatai 9:10) Haia ia Iehova hokoia e iloilo ke takitaki a tautolu he tau magaaho matakutakuina nei. Ti kua mai e ia ki a tautolu e puhala ke he hana iloilo ha ko e tau Tohiaga Tapu, ne kua mai e ia ma e ha tautolu a takitakiaga.—Tau Fakatai 2:1-9; 3:1-6; 2 Timoteo 3:16, 17.
Ko e Vaha Anoiha he Pule he Tagata
16. Ko hai kua fifili e vaha anoiha?
16 Ko e heigoa, mogoia, ne tala mai he Kupu he Atua ki a tautolu hagaao ke he vaha anoiha? Kua tala mai ki a tautolu to nakai fakaata he vaha anoiha e tau mena ne taute he tau tagata he vaha kua mole. Ti kua hepe ai e kitiaaga a Patrick Henry. Ko e vaha anoiha he lalolagi nei mo e tau tagata i ai to fifili, nakai he tau tagata, ka e e Iehova ko e Atua. To taute ai hana finagalo he lalolagi, nakai ko e finagalo he ha tagata po ke tau motu he lalolagi nei. “Ha ha he loto he tagata e tau manatu loga; ka koe pule a Iehova to tumau ni a ia.”—Tau Fakatai 19:21.
17, 18. Ko e heigoa e finagalo he Atua ma e vaha ha tautolu?
17 Ko e heigoa e finagalo he Atua ma e vaha ha tautolu? Kua finagalo a ia ke ta mai e fakaotiaga ke he favale mo e mahani kelea he fakatokaaga he tau mena nei. Ko e pule kelea he tau tagata he tau senetenari tuai to hukui vave aki e pule ne taute he Atua. Ne tohi he perofetaaga ne moua he Tanielu 2:44: “Ko e vaha he tau patuiki ia [kua kitia he vaha nei] to fakatu ai he Atua he lagi e kautu [he lagi] nakai fakaoti tukulagi; ko e kautu foki ia nakai tuku atu ai ke he taha motu, to tuki malipilipi mo e fakaotioti e tau kautu oti ia, ka ko ia to tumau tukulagi a ia.” To uta kehe foki he Kautu e fakaohooho kelea ha Satani ko e Tiapolo, ne kua nakai fakai e tau tagata ke taute. Ko e pule hana he lalolagi nei to galo tukulagi.—Roma 16:20; 2 Korinito 4:4; 1 Ioane 5:19.
18 Haia to tuki malipilipi he fakatufono he lagi e tau vahega pule oti he tagata. Ko e fakatufono he lalolagi nei to nakai toka ke he tau tagata. He lagi, ko lautolu haia he Kautu he Atua to pule ke he tau mena oti he lalolagi ma e mitaki he tagata. (Fakakiteaga 5:10; 20:4-6) He lalolagi, to kaufakalataha e tau tagata tua fakamoli mo e tau takitakiaga he Kautu he Atua. Ko e pule ainei ne fakaako e Iesu a tautolu ke liogi he talahau e ia: “Kia hoko mai hau a kautu. Kia eke hau a finagalo ke he lalolagi, tuga ne eke ke he lagi.”—Mataio 6:10.
19, 20. (a) Fakamaama fefe he Tohi Tapu e fakatokaaga he Kautu? (e) Ko e heigoa ka taute he pule ia ma e tau tagata?
19 Ko e Kautu he Atua ne tua e Tau Fakamoli a Iehova ki ai. Ko e “lagi fou” ne tohia e aposetolo ko Peteru hagaao ki ai: “Ka e fakatalitali a tautolu ke he lagi fou mo e lalolagi fou, tuga ne hana talahaua mai, ke nofo ai e tututonu.” (2 Peteru 3:13) Ko e “lalolagi fou” ko e fakalatahaaga fou he tau tagata ka pule he lagi fou, ko e Kautu he Atua. Ko e fakatokaaga anei ne fakakite he Atua he fakakiteaga ke he aposetolo ko Ioane, ne tohia: “Ne kitia foki e au e lagi fou mo e lalolagi fou; ha kua mole atu e lagi fakamua, mo e lalolagi fakamua . . . To holoholo kehe he Atua e tau hihina mata oti mai he tau mata ha lautolu; ti nakai tuai fai mate, po ke fakatutuku, po ke tagi, ti nakai tuai fai matematekelea; ha kua mole atu e tau mena fakamua.”—Fakakiteaga 21:1, 4.
20 Kia mailoga to eke e lalolagi fou ke tututonu. Ko e tau mena nakai tututonu he lalolagi to uta kehe he Atua, he tauaga i Amaketo. (Fakakiteaga 16:14, 16) Kua talahau pehe he perofetaaga he Tau Fakatai 2:21, 22: “Ko lautolu ne mahani hakohako to nonofo a lautolu ke he motu; mo lautolu ne katoatoa e mitaki ha lautolu a mahani to toe ai a lautolu. Ka to vevehe kehe mai he motu a lautolu ne mahani kelea.” Mo e mavehe e Salamo 37:9: “Ko e mena fakaotioti a lautolu kua mahani kelea; ka ko lautolu kua talifaki kia Iehova, to eke ma lautolu e motu.” Nakai kia manako a koe ke moui he lalolagi fou pihia?
Kia Tua ke he Tau Maveheaga a Iehova
21. Ko e ha kua lata ia tautolu ke tua ke he tau maveheaga a Iehova?
21 Maeke nakai ia tautolu ke tua ke he tau maveheaga a Iehova? Fanogonogo ke he mena ne tohi e ia he puhala he perofeta ko Isaia: “Kia manamanatu ā mutolu ke he tau mena fakamua tali mai i tuai; ha ko au ni ko e Atua nakai ha ha i ai taha; ko e Atua ni, ti nakai tatai e taha mo au. Kua talahau ai tali mai he kamataaga e tau mena fakamui; tali mai ne aho mua foki e tau mena nakaila eke; kua pehe age, To tumau haku pule, to eke foki e au e tau mena oti kua loto au ki ai.” Ne talahau he vala fakamui he Isa 46 kupu 11: “Ne vagahau atu e au, to fakahoko ai ni e au; ne fafati e au, to eke ai ni e au.” (Isaia 46:9-11) E, kua maeke ia tautolu ke tua ki a Iehova mo e hana tau maveheaga tuga kua fita he fakamoli e tau maveheaga ia. Hanei e puhala ne fakakite mai he Tohi Tapu: “Ko e tua, ko e falanaki haia ke he tau mena kua amaamanaki ki ai, ko e fakamoli he tau mena nakai kitia atu.”—Heperu 11:1.
22. Ko e ha kua mauokafua ai a tautolu to fakamoli e Iehova hana tau maveheaga?
22 Kua fakakite he tau tagata loto tokolalo e tua pihia kakano iloa e lautolu to fakamoli he Atua hana tau maveheaga. Ke fakatai ki ai, he Salamo 37:29, ne totou e tautolu: “To eke ni e motu ma e tau tagata tututonu, to nonofo muatua ai a lautolu.” Talitonu nakai a tautolu ke he mena nei? E, ha kua pehe e Heperu 6:18: “Kua nakai maeke ke pikopiko ai e Atua.” Ko e lalolagi kia he Atua, ke age e ia ki a lautolu ne loto tokolalo? Ne talahau he Fakakiteaga 4:11: “Kua eke e koe e tau mena oti, ha ko e hau a finagalo foki ne ha ha i ai a lautolu, mo e eke ai a lautolu.” Ati pehe e Salamo 24:1: “Ko e lalolagi mo e tau mena kua puke ai, ha Iehova ia.” Ne eke e Iehova e lalolagi mo e pule ki ai, mo e age ki a lautolu ne tua ki a ia. Ke lagomatai ke ati hake ha tautolu a mauokafua ke he mena nei, to fakakite he vala tala ne mui mai e puhala ne fakamoli e Iehova hana tau maveheaga ke he tau tagata he tau vaha kua mole pihia foki e vaha ha tautolu mo e ko e ha kua maeke ia tautolu ke mauokafua lahi to taute pihia e ia he vaha anoiha.
Tau Matakupu Fakamanatu
◻ Ko e heigoa ne tupu ke he tau amaamanakiaga he tau tagata tali mai he fakamauaga tuai?
◻ Ko e ha kia nakai hahaga atu a tautolu ke he tau tagata ma e vaha mitaki anoiha?
◻ Ko e heigoa e finagalo he Atua hagaao ke he vaha anoiha?
◻ Ko e ha kua mauokafua a tautolu to fakamoli he Atua hana tau maveheaga?
[Fakatino he lau 6]
Ne talahau fakatonu he Tohi Tapu: ‘Kua nakai ha ha he tagata ke fakatonu e mena ke fano a ia ki ai.’—Ieremia 10:23
[Credit Line]
Bomb: U.S. National Achives photo; famished children: WHO/OXFAM; refugees: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini and Hitler: U.S. National Archives photo