Ko e Tau Vaha mo e Tau Tau ha Iehova
“Nakai lata he iloa e mutolu e tau vaha mo e tau tau, kua toka tuai he Matua ke he hana pule ni.”—GAHUA 1:7.
1. Tali fefe e Iesu e tau huhu he tau tutaki hana ke he tau vaha?
KO E heigoa foki ka taute e lautolu ne “kua tauoi mo e mānu ha ko e tau mena vihiatia kua eke” e Kerisitenitome mo e he lalolagi katoa, ka e ke manamanatu to fakaoti he mogo fe e fakatokaaga kelea nei mo e ke taui ai he lalolagi tututonu he Atua? (Esekielu 9:4; 2 Peteru 3:13) Ne huhu e tau aposetolo ha Iesu ki a ia ke he tau vaha nakai leva ti mate mo e he mole e liu fakatu mai hana. (Mataio 24:3; Gahua 1:6) He tali, ne nakai tala age e Iesu ha mena hagaao ke he fuafuaaga he tau aho ki a lautolu. He taha mogo ne age e ia ki a lautolu e fakamailoga valavala, mo e ke he taha mena ne pehe a ia kua ‘nakai lata he iloa e lautolu e tau vaha mo e tau tau, kua toka tuai he Matua ke he hana pule ni.’—Gahua 1:7.
2. Ko e ha ne pehe ai kua nakai iloa tumau e Iesu e tau vaha kotofa he Matua hana ke tutupu he magahala he vaha fakahiku?
2 Pete ko e Tama fuataha ha Iehova a Iesu, kua nakai ni iloa oti e ia e fakaholoaga he hana Matua ma e tau mena ka tutupu. I loto he hana a perofetaaga ne hagaaki ke he tau aho fakahiku, ne talahau fakaholoilalo e Iesu: “Ka ko e aho ia mo e magaaho ia nakai iloa he taha tagata, nakai iloa foki he tau agelu he lagi, ka ko e haku a Matua hokoia ni.” (Mataio 24:36) Nukua fakamakai a Iesu ke fakatali fakaeneene ato fakakite he Matua hana ki a ia e magaaho tonu ke fakahoko ai e fakatulakiaga ke he fakatokaaga he tau mena nei.a
3. Ko e heigoa ka ako e tautolu mai he tau tali a Iesu ke he tau huhu hagaao ke he finagalo he Atua?
3 Ua e mena ne kitia he puhala ne tali e Iesu e tau huhu hagaao ke he magaaho ka tutupu e tau mena ke fakamoli aki e finagalo he Atua. Ke fakamua aki, fai fakaholoaga a Iehova; mo e ke ua aki, kua fakamau hifo ni e ia, ti kua nakai lata ke amanaki e tau fekafekau hana ke tala age tonu ki ai hana tau vaha mo e tau tau.
Tau Vaha mo e Tau Tau ha Iehova
4. Ko e heigoa e tau kakano he tau kupu Heleni ne fakaliliu “tau vaha” mo e “tau tau” he Gahua 1:7?
4 Ko e heigoa e kakano he “tau vaha” mo e “tau tau”? Ne toka he talahauaga ha Iesu ne fakamau ia Gahua 1:7 ua e hagaaoaga ke he vaha. Kua kakano e kupu Heleni ne fakaliliu “tau vaha” ko e “hagaao ke he vaha he magaaho,” ko e magahala he vaha (loa po ke ku). Ko e “tau tau” ko e fakaliliuaga he kupu ne hagaao ke he vaha kotofa, ko e taha tau pauaki, po ke magaaho ne fakamailoga he tau mena tutupu pauaki. Haga atu ke he tau kupu ua tuai nei, ne talahau e W. E. Vine: “Ia Gahua 1:7, ‘ne fakatoka he Matua i loto he pule Hana ni’ e tau vaha (chronos), ko e loloa he tau magaaho, mo e tau tau (kairos), ko e tau magaaho ne kitia ai ha ko e tau mena tutupu pauaki.”
5. Tala age ne fe e Iehova hana finagalo ki a Noa ke fakaotioti e lalolagi mahani kelea, mo e ko e heigoa e tau kotofaaga ua ne taute e Noa?
5 Fakamua to hoko e Fakapuke, ne fakamau he Atua e vaha ke 120 e tau ma e lalolagi kelea ne taute he tau tagata mo e tau agelu ne fakaliliu e tau tino. (Kenese 6:1-3) Kua 480 e tau tau he moui a Noa mahani Atua he mogoia. (Kenese 7:6) Ne nakai fai tama a ia ti pihia foki ke he 20 e tau tau he mole. (Kenese 5:32) Kua leva ai tuai, ti he lalahi hake e fanau tane ha Noa mo e faihoana, ati tala age laia he Atua hana finagalo ki a Noa ke fakaotioti e mahani kelea mai he lalolagi. (Kenese 6:9-13, 18) Pete ni he ua e poakiaga ne age ki a Noa ke ta e vaka mo e fakamatala ke he tau tagata he vaha hana ni, ne nakai tala age e Iehova ki ia hana a fakaholoaga ke he vaha.—Kenese 6:14; 2 Peteru 2:5.
6. (a) Fakakite fefe e Noa kua toka e ia e tau fakaholoaga ke he tau vaha ki a Iehova? (e) Mumuitua fefe a tautolu ke he fakafifitakiaga a Noa?
6 Ke he tau tau hogofulu—liga hafa e senetenari—ne “eke ni e Noa; tuga ne poaki mai he Atua kia ia ke he tau mena oti.” Ko e “tua” ati taute pihia ai e Noa, ka e nakai iloa tonu e aho kotofa. (Kenese 6:22; Heperu 11:7) Ne nakai tala age e Iehova ki a ia e magaaho tonu ka tutupu ai e tau mena ato taha maka ni e fahi tapu ne toe to kamata e Fakapuke. (Kenese 7:1-5) Ha ko e falanaki mo e tua mauokafua ha Noa ki a Iehova ati toka e ia e tau fakaholoaga he tau vaha ke he Atua. Mo e liga mua atu ha ia e fakaaue ha Noa he magaaho ne logona e ia e puipui a Iehova he magahala he Fakapuke ti laka atu ki fafo he vaka he mogo fakamui ke he lalolagi mea! Mo e amaamanaki ke he fakamouiaga taha ia i mua, nakai kia lata ia tautolu ke fakagahuahua e tua pihia ni ke he Atua?
7, 8. (a) Tutu mai fefe e tau motu mo e tau pule he lalolagi? (e) Ko e puhala fe ne ‘tuku [e Iehova] e tau tau ne kotofa tuai mo e tau katofia he tau mena ke nonofo ai a lautolu’?
7 He mole e Fakapuke, ne tiaki he laulahi he tau matohiaga ha Noa e tapuakiaga moli a Iehova. Ha kua manako ke nonofo auloa he matakavi taha, ne kamata ati e lautolu e maaga mo e kolo ma e tapuakiaga fakavai. Ati fioia ai e Iehova kua hoko mai tuai e magaaho ke taute taha mena. Ne fakakehekehe ai e ia e vagahau ha lautolu mo e “fakamavehevehe . . . a lautolu [mai i Papelu] ke he lalolagi oti.” (Kenese 11:4, 8, 9) He mogo fakamui, ne taute e tau matakau vagahau mo tau motu, ne kau atu falu mo e falu he tau motu foki ti eke ai mo tau pule he tau motu ia, mo e eke foki mo tau pule he lalolagi.—Kenese 10:32.
8 Ti ke fakatatai atu ke he hana a finagalo, ne fakatokatoka e Iehova e tau matatepu mo e tau magaaho ka hoko ai e pule he taha motu ke he fahi ia ni po ke eke mo pule he lalolagi. (Kenese 15:13, 14, 18-21; Esoto 23:31; Teutaronome 2:17-22; Tanielu 8:5-7, 20, 21) Ko e tau vaha mo e tau tau hanei ha Iehova ne hagaao a Paulo ki ai he magaaho ne tala age a ia ke he tau tagata Heleni lotomatala i Atenai: “Ko e Atua ne eke e lalolagi mo e tau mena oti kana ha ha i ai . . . eke foki e ia e tau motu oti he tau tagata ke he toto taha, ke nonofo ai ke he fuga kelekele oti kana, kua tuku foki e tau tau ne kotofa tuai mo e tau katofia he tau mena ke nonofo ai a lautolu.”—Gahua 17:24, 26.
9. Ne ‘liliu fefe e Iehova e tau tau mo e tau vaha’ hagaao ke he tau patuiki?
9 Kua nakai pehe e mena nei na fakatupu e Iehova e tau totokoaga fakapolitika oti mo e tau hikihikiaga he tau motu. Ka kua maeke ia ia ke putoia ki ai he magaaho hana ni ne manako ke fakakatoatoa ai e finagalo hana. Ti ko e perofeta ko Tanielu, ke fakamoli e malolo hifo he Pule he Lalolagi a Papelonia mo e hana taui ko Metai-Peresia, ne talahau hagaao ki a Iehova: “Ko ia foki ne liliu ai e tau tau mo e tau vaha; kua uta kehe e ia e tau patuiki; kua kotofa foki e ia e patuiki; kua foaki mai e ia e iloilo kia lautolu kua iloilo, mo e maama kia lautolu kua iloa e manamanatu.”—Tanielu 2:21; Isaia 44:24–45:7.
“Kua Tata Tuai e Tau”
10, 11. (a) Loa fefe e magaaho ne fakatoka e Iehova e vaha ke fakamoui e ia e tau matohiaga a Aperahamo mai he fakatupaaga? (e) Kua fakakite mai he heigoa kua nakai iloa moli he tau Isaraela e magaaho ka fakahao ai a lautolu?
10 Ne molea fa e senetenari ne fakatoka mai tuai e Iehova e tau tonu ka fakatokolalo e ia e patuiki he Pule Lalolagi a Aikupito mo e fakatokanoa e tau matohiaga ha Aperahamo mai he fakatupa. He fakakite hana a finagalo ki a Aperahamo, ne mavehe age e Atua: “Kia iloa mitaki ni e koe to paea hau a fanau ke he motu kehe, to fekafekau foki a lautolu kia lautolu; to fakamamahi foki e lautolu a lautolu ke he tau fa ni e teau. Ko e motu foki ke fekafekau a lautolu ki ai, to fakahala ni e au; ka mole ia ti o mai ai a lautolu mo e koloa lahi.” (Kenese 15:13, 14) He hana a talahauaga ke he fakamauaga tuai a Isaraela, ne fakahoko ke he Saneheturini, ne hagaaki a Setefano ke he magaaho 400 tau nei, mo e pehe: “Kua tata tuai e tau ne talahau mai, ne omonuo ai e Atua kia Aperahamo, ati tutupu ai e tau tagata, kua fakatokologa ai i Aikupito. Ati tu mai e taha patuiki, nakai kitia e ia a Iosefa.”—Gahua 7:6, 17, 18.
11 Ne fakatupa ai he Farao fou nei e tau Isaraela. Kua nakaila tohia ia e Mose e tohi a Kenese, ka e tuga moua mai he puhala vagahau po ke he tohi e tau maveheaga a Iehova ki a Aperahamo. Ka e pete he pihia, ko e tau mena ne iloa he tau Isaraela kua nakai ni fakaai a lautolu ke fuafua e aho tonu ma e ha lautolu a fakamouiaga mai he ekefakakelea. Iloa he Atua e magaaho ka fakahao e ia a lautolu, ka e kua nakai tala age ke he tau Isaraela matematekelea. Ne totou e tautolu: “Kua mole atu e tau aho loga, ti mate ai e patuiki a Aikupito; ka e tauoi e fanau Isaraela ha ko e gahua; ti kua tagi a lautolu kua hoko hake ke he Atua ha lautolu a tagi ha ko e gahua. Kua fanogonogo e Atua ke he tauoi ha lautolu, kua manatu foki he Atua hana maveheaga ne eke e ia mo Aperahamo, mo Isaako, katoa mo Iakopo. Ti kitekite e Atua ke he fanau a Isaraela, kua fioia foki he Atua.”—Esoto 2:23-25.
12. Fakakite fefe e Setefano kua fakamua lahi e mena ne taute e Mose ke he vaha ha Iehova?
12 Ko e nakai fai iloaaga nei ke he vaha tonu ka fakamoui ai a Isaraela, kua kitia mai foki he mena ne talahau e Setefano. He vagahau hagaao ki a Mose, ne pehe a ia: “Kua hoko ke he fagofulu he hana tau tau, ati manatu ai a ia ke fano ke ahi hana tau matakainaga ko e fanau a Isaraela. Kua kitia atu foki e ia e taha tagata kua eke fakakelea, kua lagomatai a ia ki ai, mo e taui atu hana matematekelea, kua keli e ia e tagata Aikupito. Piko a ia ko e mena iloa he hana tau matakainaga ko e mena fakamoui he Atua a lautolu ke he hana lima; ka kua nakai iloa e lautolu.” (Gahua 7:23-25) Kua 40 e tau tau ne fakamua tuai e mena ne taute e Mose mai he vaha he Atua. Kua liu a Mose he talahau e Setefano fakatali ke 40 foki e tau tau he mole ato ‘foaki [he Atua] e fakamouiaga ke he lima hana.’—Gahua 7:30-36.
13. Tatai fefe e tuaga ha tautolu ke he tau Isaraela ato fakamoui mai i Aikupito?
13 Pete ni ‘kua tata tuai e tau ne talahau mai he omonuo’ mo e kua fakamau he Atua e tau tonu ia, kua lata ni ia Mose mo Isaraela katoa ke fakagahuahua e tua. Kua lata ia lautolu ke fakatalitali ke he vaha kotofa a Iehova, ka e nakai ke to mua ke fuafua ai. Kua talitonu foki a tautolu kua tata tuai e fakamouiaga ha tautolu mai he fakatokaaga he tau mena kelea nei. Iloa e tautolu hane nonofo a tautolu he “tau aho fakamui.” (2 Timoteo 3:1-5) Ti nakai kia manako a tautolu ke fakatata ha tautolu a tua mo e fakatalitali ke he vaha kotofa a Iehova ma e hana a aho lahi? (2 Peteru 3:11-13) Ti, ke tuga a Mose mo e tau Isaraela, kia uhu auloa e tautolu e lologo lilifu ue atu he fakamouiaga, he fakaheke ki a Iehova.—Esoto 15:1-19.
‘Ka Hoko e Tau Tau’
14, 15. Iloa fefe e tautolu na fakatoka he Atua e vaha ke hau ai e Tama hana ke he lalolagi, mo e ko e heigoa ne mataala e tau perofeta pihia foki mo e tau agelu ki ai?
14 Ne fakamau e Iehova e magaaho ke hau ai e Tama fuataha hana ke he lalolagi ke eke mo Mesia. Ne tohia e Paulo: “Kua hoko ke he fakakatoatoaaga he tau tau, ti fakafano mai ai he Atua hana Tama, ke fanau ke he fifine, ne fanau kua nofo ke he fakatufono.” (Kalatia 4:4) Ko e fakamoliaga anei he omonuo he Atua ke fakafano mai e Tega—‘ko Sailo, ka omaoma e tau motu kia ia.’—Kenese 3:15, NW; Ke 49:10.
15 Ne mataala e tau perofeta he Atua—pihia foki e tau agelu—ke he “tau tau” ka hau e Mesia ke he lalolagi ati fakamoli ai e fakamouiaga ma e tau tagata agahala. “Ko e fakamouiaga ia,” he talahau e Peteru, “ne hūhū ki ai mo e kumi fakamakutu ai he tau perofeta, ko lautolu ne perofeta mai e fakaalofa noa ke hoko kia mutolu na. Ko lautolu kua kumi po ke vaha fe, po ke heinoa foki e kakano he vaha ne fakailoa mai he Agaga a Keriso ha i loto ia lautolu, he fakailoa fakamua mai e ia e tau mamahi a Keriso, mo e lilifu ke mui atu ai. . . . Ko e tau mena ia kua foli ki ai e tau agelu he fia kitekite ki ai.”—1 Peteru 1:1-5, 10-12.
16, 17. (a) Ko e puhala he perofetaaga fe ne lagomatai e Iehova e tau Iutaia he senetenari ke fakamua aki ke talifaki ke he Mesia? (e) Lauia fefe e perofetaaga a Tanielu mo e talifakiaga he tau Iutaia ke he Mesia?
16 He puhala mai he hana a perofeta ko Tanielu—ko e tagata ne maunivaniva e tua—ne age e Iehova e perofetaaga hagaao ke he “fitugofulu e vaha tapu.” Ti fakailoa he perofetaaga ia ke he tau Iutaia he senetenari ke fakamua aki kua tata mai e Mesia ne omonuo ki ai. He taha vala, ne tohi mai he perofetaaga: “Ke kamata mai he hoko atu e poaki kia liu taute mo e ati hake a Ierusalema, ke hoko atu ke he Mesia ko e Iki, ne fitu e vaha tapu mo e onogofulu ma ua e vaha tapu.” (Tanielu 9:24, 25) Ne fetaliaaki e tau tagata fakaako tokoluga he lotu Iutaia, Katolika, mo e Porotesano ke he kakano he “vaha tapu” ne totoku mai he mena nei ko e tau vaha tapu he tau tau. Ne kamata e 69 e “vaha tapu” (483 e tau tau) ia Tanielu 9:25 he 455 F.V.N., he magaaho ne fekau he patuiki Peresia ko Aretaseta a Nehemia ke “liu taute mo e ati hake a Ierusalema.” (Nehemia 2:1-8) Ne fakaoti ai he 483 e tau tau he mole—he 29 V.N., magaaho ne papatiso a Iesu mo e fakauku aki e agaga tapu, ti eke ai ko e Mesia, po ko Keriso.—Mataio 3:13-17.
17 Ko e mailoga moli he tau Iutaia he senetenari ke fakamua aki e magaaho ne kamata ai e tau 483 kua nakai iloa tonu. Ka e he magaaho ne kamata e fekafekauaga ha Ioane ko e Papatiso, “ne talifaki e motu, mo e manamanatu oti ke he tau loto ha lautolu kia Ioane, po ke Keriso a ia.” (Luka 3:15) Kua matutaki he falu he tau tagata fakaako tokoluga e talifaki nei ke he perofetaaga a Tanielu. Haga atu ke he kupu nei, ne tohia e Matthew Henry: “Kua talamai ki a mautolu nei . . . ke he fakamanouaga he tau tagata, mai he fekafekauaga mo e papatiso ha Ioane, ke manatu atu ke he Mesia, mo e manatu ko ia e puhala. . . . Ka kua teitei oti tuai e tau vaha tapu fitugofulu ha Tanielu he mogonei.” Ne talahau he tohi faka-Falani Manuel Biblique, ha Vigouroux, Bacuez, mo Brassac: “Na iloa he tau tagata kua tata lahi mai tuai e tau vaha tapu fitugofulu he tau tau ne fakamau e Tanielu; ti nakai fai tagata ne ofo he logona e fakamatalaaga ha Ioane ko e Papatiso kua teitei hoko mai fai e kautu he Atua.” Ne tohia he tagata fakaako tokoluga Iutaia ko Abba Hillel Silver, he hagaao atu ke he “fakamauaga talahaua mai i tuai” he mogo ia, “kua talifaki ai ke he Mesia he kuata ke ua aki he senetenari ke fakamua aki V.N.”
Tau Mena Tutupu—Nakai ko e Tau Fuafuaaga he Vaha
18. He lagomatai he perofetaaga ha Tanielu e tau Iutaia ke mailoga e magaaho ka hau ai e Mesia, ko e heigoa e fakamoliaga mauokafua he faka-Mesia ha Iesu?
18 Pete ni kua lagomatai moli he fakamauaga mai i tuai e tau tagata Iutaia ke fai fuafuaaga ke he magaaho ka hau ai e Mesia, ka e kua fakakite he tau mena tutupu fakaatuatu kua nakai lagomatai he mena ia e laulahi ha lautolu ke talitonu ke he faka-Mesia ha Iesu. Nakai katoa e tau ato mate a ia, ne huhu age a Iesu ke he hana tau tutaki: “Ko e heigoa e tau kupu he tau tagata kia au po ko hai?” Ne tali a lautolu: “Ko Ioane ko e papatiso; ka ko falu, Ko Elia; ka ko falu foki, Kua matike mai taha he tau perofeta i tuai.” (Luka 9:18, 19) Kua nakai fai fakamoliaga a tautolu kua tohia e Iesu e perofetaaga he tau vaha tapu fakataitai ke fakamoli aki ko ia ko e Mesia. Ka e he taha magaaho ni, ne pehe a ia: “Ha ha ia au e talahau ke mua kia Ioane; ha ko e tau gahua ne tuku mai kia au he Matua kia fakaoti e au, ko e tau gahua ia ha ne eke e au, kua talahau ia kia au, ne fakafano mai au he Matua.” (Ioane 5:36) Nakai ko e ha fakamauaga mai i tuai ne fakamoli ko Iesu ko e Mesia ne fakafano mai he Atua, ka ko e hana ni e fakamatalaaga, hana tau mana, mo e tau mena tutupu he hana mateaga (ko e pouli fakamana, ko e heheua he puipui he faituga, mo e mafuike).—Mataio 27:45, 51, 54; Ioane 7:31; Gahua 2:22.
19. (a) Iloa fefe he tau Kerisiano kua tata mai e fakaotiaga a Ierusalema? (e) Ko e ha ne kua lata agaia ke lahi e tua he tau Kerisiano ne fehola kehe i Ierusalema?
19 Pihia foki he mole e mate a Iesu, kua nakai fakailoa ha mena ke he tau Kerisiano fakamua ke fuafua aki e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena faka-Iutaia. Moli, kua totoku he perofetaaga he tau vaha tapu fakataitai ha Tanielu e moumouaga he fakatokaaga ia. (Tanielu 9:26e, 27e) Ka e to tupu la e mena nei he matahiku he ‘vaha tapu fitugofulu’ (455 F.V.N.–36 V.N.). Ke he falu kupu foki, he mole e eke e tau Tagata Motu Kehe fakamua mo tau tutaki a Iesu he 36 V.N., kua nakai fakailoa e tau mena tutupu he tau fakamauaga mai i tuai ia Tanielu veveheaga 9 ke he tau Kerisiano. Kua iloa e lautolu, ko e tau mena tutupu ni ka fakakite kua teitei fakaoti tuai e fakatokaaga faka-Iutaia, nakai ko e tau fakamauaga mai i tuai. Ko e tau mena tutupu ia, ne talahau tuai mai e Iesu, kua kitia ai tali mai he 66 V.N., magaaho ne patakai he tau lekeona Roma a Ierusalema, oti mogoia ti tolomuli. Ati fakaata ai taha magaaho ke he tau Kerisiano tua fakamoli mo e omaoma i Ierusalema mo Iuta ke ‘fehola ke he tau mouga.’ (Luka 21:20-22) He kua nakai fai fakamailoga ne fakamau mai i tuai, ne nakai iloa he tau Kerisiano fakamua ia e magaaho ka hoko mai e moumouaga ha Ierusalema. Ko e tua ha ia ne taute aki a lautolu ke toka hifo e tau kaina, tau faama, mo e tau fale gahua ha lautolu ke nonofo i fafo ia Ierusalema ke tepu fa e tau tau ato liliu e tau kau Roma he 70 V.N. mo e fakaotioti e fakatokaaga faka-Iutaia!—Luka 19:41-44.
20. (a) Aoga fefe a tautolu mai he tau fakafifitakiaga ha Noa, Mose, mo e he tau Kerisiano he senetenari ke fakamua aki i Iuta? (e) Ko e heigoa ke tutala a tautolu ki ai he vala tala ka mui mai?
20 Ke tuga a Noa, Mose, mo e tau Kerisiano he senetenari ke fakamua aki i Iuta, kua mauokafua a tautolu he vaha nei ke toka e tau vaha mo e tau tau ki a Iehova. Ti ko e ha tautolu a mauokafua kua nonofo a tautolu he vaha fakahiku mo e teitei hoko mai tuai e fakamouiaga, kua falanaki ni ke he tau mena tutupu moli, nakai ke he fuafuaaga he tau fakamauaga mai i tuai, ke fakamoli aki e tau perofetaaga he Tohi Tapu. Taha mena foki, pete kua nonofo a tautolu he ha ha hinei a Keriso, kua nakai tokanoa a tautolu mai he fakagahuahua e tua mo e ke mataala tumau. Kua lata ia tautolu ke nonofo mo e talifaki tumau ke he tau mena tutupu ne talahau tuai i loto he tau Tohiaga Tapu. Ko e matapatu anei he vala tala ka mui mai.
[Tau Matahui Tala]
a Kikite The Watchtower, Aokuso 1, 1996, tau lau tohi 30-1.
Ko e Puhala he Fakamanatu
◻ Hagaao atu ke he tau vaha mo e tau tau ha Iehova, ko e heigoa ne tala age e Iesu ke he hana tau tutaki?
◻ Kua fiha e leva ne iloa e Noa e magaaho ka kamata ai e Fakapuke?
◻ Kua fakakite he heigoa kua nakai iloa tonu e Mose mo e tau Isaraela e magaaho ka fakamoui a lautolu mai i Aikupito?
◻ Aoga fefe a tautolu mai he tau fakafifitakiaga he Tohi Tapu ne hagaaki ke he tau vaha mo e tau tau ha Iehova?
[Fakatino he lau 9]
Ne lagomatai he tua ha Noa a ia ke toka e tau fakaholoaga he tau vaha ki a Iehova