Kua Fakamoli a Ierusalema ke he Hana Higoa
“[Kia] fiafia tukulagi a mutolu ke he mena kua eke e au; ha kua eke e au a Ierusalema mo mena ke fiafia ai.”—ISAIA 65:18.
1. Fefe e manatu a Esera hagaao ke he maaga fifili he Atua?
KO E tagata fakaako makutu ke he Kupu he Atua, ne feaki e Esera e matutakiaga ha Ierusalema mo e tapuaki mea a Iehova he vaka fakamua. (Teutaronome 12:5; Esera 7:27) Kua fakakite he taha vala he Tohi Tapu ne omoi he agaga a ia ke tohi, e hana fakamoli ke he maaga he Atua—ko e Nofoaga he Tau Patuiki ke Fakamua Aki mo e Nofoaga he Tau Patuiki ke Ua Aki mo Esera. I loto he tau fakamauaga tala tuai nei, kua teitei kuata mai he molea e 800 e tau magaaho ne kitia ai i loto he Tohi Tapu katoa.
2. Ko e heigoa e kakano fakaperofeta ne kitia e tautolu he higoa mahuiga a Ierusalema?
2 I loto he Tohi Tapu faka-Heperu, kua fakamaama mai a “Ierusalema” he kupu Heperu ne ui ko e takiua. Kua fa mahani ke fakaaoga e kupu takiua ma e tau mena fakahoa, tuga e tau mata, tau teliga, tau lima, mo e tau hui. He tau kupu ua nei, kua fioia ai e higoa Ierusalema ko e perofetaaga he mafola ke olioli he tau tagata he Atua ke he kakano fahiua—ko e fakaagaga mo e fakatino. Kua nakai fakakite he Tohiaga Tapu ko e maamatika nakai e Esera e mena nei. Ka ko e ekepoa, ne muamua a ia ke lagomatai e tau Iutaia ke olioli e mafola mo e Atua. Mo e gahua lahi a ia ke fakamoli e Ierusalema e kakano he hana higoa, ko e “Motu [po ke, Fakaveaga] he Mafola Fakafahiua.”—Esera 7:6.
3. Kua fiha e tau he mole ato liu fakakite a tautolu ke he tau gahua a Esera, mo e ko e tau tutuaga fe ne kitia e tautolu a ia?
3 Ne nakai tohi he Tohi Tapu ko fe a Esera he magahala he tau tau 12 he vahaloto he hana aahi ki Ierusalema mo e he hoko atu a Nehemia ke he maaga. Ko e tuaga mativa fakaagaga he motu he magahala ia ne fakakite kua nakai nofo ai a Esera. Pete ia, kua liu kitia a Esera ne fekafekau ko e ekepoa fakamoli i Ierusalema he oti laia e liu ati hake he kaupa he maaga.
Ko e Aho Toloaga Ofogia
4. Ko e heigoa e mena ne kehe ai e aho fakamua he mahina fitu a Isaraela?
4 Kua mau e kaupa a Ierusalema he magaaho he mahina kai galue a Tishri, ko e mahina fitu he kalena fakalotu a Isaraela. Ko e aho fakamua he Tishri ko e kaiaga pauaki he mahina fou ne ui ko e Galue he Ulo Pu. Kua ulo ai he tau ekepoa e tau pu he magaaho taha ia ni ne foaki e tau poa ki a Iehova. (Numera 10:10; 29:1) Kua tauteute he aho nei e Tau Isaraela ma e Aho he Fakafeiloaga ne lagataha he tau he aho 10 he Tishri mo e Galue he Fakapotopotoaga mai he aho 15 ke he 21 he mahina taha ia ni.
5. (a) Fakaaoga mitaki fefe e Esera mo Nehemia e “aho fakamua he fitu mahina”? (e) Ko e ha ne tagi ai e tau Isaraela?
5 He “aho fakamua he fitu mahina,” “ne fakapotopoto ai e motu oti,” liga he fakamalolo e Nehemia mo Esera. Ko e tau tane mo e tau fifine, fakalataha mo “lautolu oti ne maama he fanogonogo.” Kua ha ha ai foki e fanau ikiiki mo e kua fakateliga ai he tu a Esera he tuaga akau mo e totou e Fakatufono “mai he maama he aho ke hoko ke he tupoulā.” (Nehemia 8:1-4) He tau magaaho okioki oti, ne lagomatai he tau tagata Levi e tau tagata ke maamatika e mena ne totou. Ati fakamomoko ai he mena nei e tau Isaraela he kua mailoga e lautolu e kaumahala ha lautolu mo e he tau matua fakamua ha lautolu ke omaoma ke he Fakatufono he Atua.—Nehemia 8:5-9.
6, 7. Ko e heigoa ka ako he tau Kerisiano mai he mena ne taute e Nehemia ke fakanana aki e tau Iutaia he tagi?
6 Ka e nakai ko e magaaho anei ke fakamaanu. Ko e kai galue anei, mo e fakaoti laia he tau tagata e gahua he liu ati hake e kaupa a Ierusalema. Ati lagomatai ai e Nehemia a lautolu ke manamanatu fakamitaki he tala age: “Kia o ā mutolu, kia kai a e tau mena lolo, mo e inu e tau mena humelie; mo e fakafano age e mutolu e tau tufaaga kia lautolu kua nakai taute ai e tau mena ma lautolu; ha ko e aho tapu hanai ke he Iki ha tautolu; aua neke mamahi foki a mutolu; ha ko e fiafia kia Iehova ko e malolo ha mutolu haia.” Kua fanogonogo, “ti o atu ai e motu oti ke kai, mo e inu, mo e fakafano age ai e tau tufaaga, mo e olioli lahi ai, ha kua logona ai e lautolu e tau kupu ne fakailoa atu kia lautolu.”—Nehemia 8:10-12.
7 Kua lahi e mena ka ako he tau tagata he Atua he vaha nei mai he fakamauaga nei. Ko lautolu ne kotofa ke fai vala he tau feleveiaaga mo e he tau toloaga kia tokaloto e tau mena na i luga. Ke lafi atu ke he foakiaga he tau fakatonutonu ne kua lata ai he falu mogo, kua fakamaama he tau magaaho pihia e tau aoga mo e tau monuina ne mai he fehagai ke he tau fakatufono he Atua. Kua navanava ai ke he tau gahua mitaki ne taute mo e fakamalolo age ke fakauka. Kia o kehe mo e loto fiafia ai e tau tagata he Atua mai he tau fakapotopotoaga pihia kakano ko e tau fakaakoaga ati hake ne moua e lautolu mai he Kupu he Atua.—Heperu 10:24, 25.
Taha Fakapotopotoaga Fiafia Foki
8, 9. Ko e feleveiaaga pauaki fe ne taute he aho ua he mahina fitu, ti fefe ai e tau tagata he Atua?
8 He aho ua he mahina pauaki, “ne fakapotopoto ai e tau iki ne mua he motu oti, ko e tau ekepoa, mo e tau tagata Levi kia Esera ko e tohi kupu kia ako ai a lautolu ke he tau kupu he fakatufono.” (Nehemia 8:13) Kua hako tonu a Esera ke takitaki e feleveiaga nei, ha kua “taute e [ia] hana loto ke kumi ke he fakatufono a Iehova mo e eke ai, mo e fakaako atu ai e ia kia Isaraela e tau fakatufono, mo e tau fakafiliaga.” (Esera 7:10) Kua fakamahino moli ai he feleveiaaga nei e tau mena ne kua lata he tau tagata he Atua ke fakatata lahi atu ke he maveheaga he Fakatufono. Ka ko e lavelave he mogonei ko e lata ke taute e tau tauteuteaga mitaki ma e Galue he Tau Fale Api.
9 Ko e tau galue hololoa nei ne hoko ke taha e fahi tapu kua taute ai he puhala hako, ti kua nonofo ai e tau tagata he tau afolau ne taute mai he tau la akau mo e tau lau akau kehekehe. Ne ta he tau tagata e tau fale api nei i luga he tau tuafale lapalapa ha lautolu, he tau lotopa ha lautolu, he lotopa he faituga, mo e he tau male i Ierusalema. (Nehemia 8:15, 16) Ko e magaaho mitaki ha anei ke fakapotopoto e tau tagata mo e totou ki a lautolu e Fakatufono he Atua! (Fakatatai Teutaronome 31:10-13.) Kua taute ai he tau aho takitaha, “he aho fakamua ti hoko ke he aho ne fakahiku ai” e galue, ti fakahiku ke “lahi mahaki ai e fiafia” he tau tagata he Atua.—Nehemia 8:17, 18.
Kia Nakai Tiaki e Tautolu e Fale he Atua
10. Ko e ha ne taute ai e fakapotopoto pauaki he aho 24 he mahina fitu?
10 Ha ha i ai e magaaho mo e tokaaga tonu ke fakahako e tau hehe kelea mua atu he tau tagata he Atua. Mailoga maali ko e magaaho ia anei, ne fakatoka e Esera mo Nehemia e aho ke fakakanopogi he aho 24 he mahina a Tishri. Kua liu foki totou e Fakatufono he Atua, ti talahau he tau tagata e tau hala ha lautolu. Ti liu tala age he tau tagata Levi e fehagai fakaalofa hohofi he Atua mo e hana tau tagata heheina, talahau foki e tau kupu fakaheke ki a Iehova, mo e eke ai e “maveheaga moli” ne fakamau fakamailoga ai he tau iki ha lautolu, tau tagata Levi, mo e tau ekepoa.—Nehemia 9:1-38.
11. Ko e heigoa e “maveheaga moli” ne fakave he tau Iutaia a lautolu ki ai?
11 Ne omonuo e tau tagata katoa ke fakamoli e “maveheaga moli” ne fakamau hifo. To “o ai a lautolu ke he fakatufono he Atua.” Mo e talia e lautolu ke nakai ke taute e tau matutaki he fakamauaga mo e “tau tagata he motu.” (Nehemia 10:28-30) Kua fakamoli foki he tau Iutaia a lautolu ni ke fakamanatu e Sapati, ke foaki lagataha e tau poa tupe he tau ke lagomatai aki e tapuaki moli, ke oko mai e tau gaafi ma e fatapoa, ke age e tau punua uluaki he tau manu ha lautolu ke poa, mo e ta mai e tau fua uluaki he fonua ha lautolu ke he tau poko kai he faituga. Kitia maaliali ai e fakamalolo ha lautolu ke ‘nakai tiaki e fale he Atua ha lautolu.’—Nehemia 10:32-39.
12. Ko e heigoa kua putoia ke nakai tiaki e fale he Atua he vaha nei?
12 He vaha nei, kua lata ke fakaeneene e tau tagata ha Iehova ke nakai tiaki e kotofaaga ha lautolu ke “fekafekau” he tau lotopa he faituga fakaagaga mua ue atu ha Iehova. (Fakakiteaga 7:15) Kua lata ai foki ma e tau liogi fakamakamaka ke fakalaulahi ki mua e tapuaki a Iehova. Ke lauia mitaki mo e tau liogi pihia kua lata ni ke mautauteute ma e tau feleveiaaga Kerisiano mo e fai vala i ai, kaufakalataha ke he tau fakaholoaga ke fakamatala e tala mitaki, mo e lagomatai a lautolu ne fiafia mai ke liliu aahi a lautolu, ti ka lata ai, taute e fakaako Tohi Tapu mo lautolu. Tokologa ne nakai manako ke tiaki e fale he Atua kua lagomatai fakatupe e gahua fakamatala mo e tau gahua he tau fale he tapuaki moli. Lata foki ia tautolu ke lagomatai ke ta e tau fale feleveia ne manako mafiti ki ai, pihia foki ke fakamea mo e fakamaopoopo a lautolu. Ko e puhala ne mua atu ke fakakite e fakahele ma e fale fakaagaga he Atua ko e gahua ke ha i ai e mafola he tau matakainaga tua auloa mo e lagomatai a lautolu ne nonofogati fakatino po ke fakaagaga.—Mataio 24:14; 28:19, 20; Heperu 13:15, 16.
Ko e Fakauluaga Fiafia
13. Ko e heigoa e tau lekua mafiti kua lata ke manamanatu ki ai ato fakaulu e kaupa a Ierusalema, mo e ko e heigoa e fifitakiaga mitaki ne fakatoka he tokologa?
13 Kua tauteute he fakamauaga he “maveheaga moli” he vaha a Nehemia e tau tagata mai i tuai he Atua ma e aho ke fakaulu ai e kaupa a Ierusalema. Ka kua fai mena agaia ni ne kua lata ke manamanatu ki ai. Haia ai mogonei i loto he kaupa mahaki ne 12 e gutuhala, kua lata a Ierusalema ke tokologa atu foki e tau tagata. Pete ni he fai tagata ne nonofo ai, ‘kua laulahi e maga mo e lahi; ka e tokogahoa e tau tagata ha ha i ai.’ (Nehemia 7:4) Ti, ke fehagai mo e lekua nei, “ne eke [he tau tagata] e vili ke ta mai ai e taha mai he tau takitokohogofulu ke nofo i Ierusalema ko e maga tapu.” Ko e tali mitaki ke he fakaholoaga nei ne omoi e motu ke fakamonuina “e tau tagata oti ne makai ai e tau loto ha lautolu ke nonofo i Ierusalema.” (Nehemia 11:1, 2) Ko e fakafifitakiaga mitaki ha ia ma e tau tagata tapuaki he vaha nei ne kua ata ke o atu ke he matakavi ne manako lahi ma e lagomatai he Kerisiano motua fakaagaga!
14. Ko e heigoa ne tupu he aho ne fakaulu e kaupa a Ierusalema?
14 Ati kamata ai e tau tauteuteaga lalahi ma e aho mua atu he fakauluaga he kaupa a Ierusalema. Kua fakapotopoto mai e tau tagata ta kofe mo e tau tagata uhu lologo he tau maaga ne agaagai i Iuta. Kua vevehe ua ai ke he tau vahega fakaaue lalahi mo e mumui ki ai e foleni. (Nehemia 12:27-31, 36, 38) Kua kamata ai e tau vahega mo e tau foleni he taha fahi mamao he kaupa mai he faituga, liga mai he Gutuhala he Pahua, mo e foleni ai he taha fahi ato feleveia he fale he Atua. “Ne eke foki e lautolu e tau poa lalahi ke he aho ia, mo e fiafia a lautolu; ha kua fakafiafia ai he Atua a lautolu ke he fiafia lahi; ne fiafia ai foki e tau fifine mo e tau tama; ne logona atu foki e fiafia a Ierusalema ke he mena mamao.”—Nehemia 12:43.
15. Ko e ha e fakaukuaga he kaupa a Ierusalema kua nakai ko e tupuaga he fiafia tukumalagi?
15 Ne nakai talahau he Tohi Tapu e aho he fiafiaaga lahi nei. Ka kua kitia maali ai, ko e pehiaga ni a ia, nakai ko e mena ne mua ue atu, he liu ati hake ha Ierusalema. Ka kua lahi agaia e gahua ke ati hake e loto maaga. Fai magaaho, ne galo he tau tagata Ierusalema e tuaga fakaagaga mitaki ha lautolu. Ke fakatai ki ai, he magaaho ne aahi ke lagaua ha Nehemia ke he maaga, nukua liu tuai tiaki e fale he Atua mo e kua liliu e tau Isaraela mau e tau fifine pouliuli. (Nehemia 13:6-11, 15, 23) Ko e tau tutuaga kelea nei kua fakamoli ai he tau tohi he perofeta ko Malaki. (Malaki 1:6-8; 2:11; 3:8) Ti kua nakai eke e fakaukuaga he kaupa a Ierusalema mo tupuaga he fiafia tukulagi.
Ko e Tupuaga he Fiafia Tukulagi
16. Ko e heigoa e tau vaha mua ue atu ne fa e matamata atu e tau tagata he Atua ki ai?
16 He vaha nei, kua amanaki lahi atu e tau tagata ha Iehova ke he magaaho ka pule e Atua ke he tau fi hana. To kamata aki ai e moumouaga a “Papelonia e maga lahi”—ko e maaga fakatai ne lopoti oti e tau puhala he lotu fakavai. (Fakakiteaga 18:2, 8) To fakamailoga he moumouaga he lotu fakavai e kitiaaga fakamua he matematekelea lahi hane hau. (Mataio 24:21, 22) I mua ha tautolu foki ko e vaha tumalele moli—ko e taonaga he Iki ko Iesu Keriso he lagi ke he hana kitofaitane ko lautolu ne 144,000 ha “Ierusalema fou.” (Fakakiteaga 19:7; 21:2) Kua nakai iloa tonu e tautolu e magaaho ka fakakatoatoa ai e matutakiaga ne mua ue atu ia, ka e to eke ai ni mo magaaho fiafia lahi.—Kikite The Watchtower, Aokuso 15, 1990, tau lau tohi 30-1.
17. Ko e heigoa ne iloa e tautolu hagaao ke he fakakatoatoaaga ha Ierusalema Fou?
17 Ka e iloa e tautolu kua tata lahi mai tuai e fakakatoatoaaga ha Ierusalema Fou. (Mataio 24:3, 7-14; Fakakiteaga 12:12) To nakai fakai ai ke kaumahala, ke tuga e maaga a Ierusalema he lalolagi. Kakano ko e tau tagata oti i ai kua fakauku he agaga, kamatamata, mo e ko e tau tutaki kua fakamea ha Iesu Keriso. Ato fakamoli a lautolu ke he mate, ne igatia a lautolu ke fakatumau ke fakakite e mahani fakamoli ke he Pule Katoatoa he Lalolagi mo e Lagi, ko Iehova ko e Atua. Kua ha i ai e kakano aoga ma e tau tagata ne toe—ko lautolu ne momoui mo lautolu ne mamate!
18. Ko e ha kia ‘olioli mo e fiafia tukulagi’ a tautolu?
18 Kikite la ke he mena ka tupu he magaaho ka fuluhi atu a Ierusalema Fou ke he tau tagata ne fakagahuahua e tua ke he poa lukutoto a Iesu. “Kitiala,” he tohia he aposetolo ko Ioane. “To holoholo kehe he Atua e tau hihina mata oti mai he tau mata ha lautolu; ti nakai tuai fai mate, po ke fakatutuku, po ke tagi, ti nakai tuai fai matematekelea; ha kua mole atu e tau mena fakamua.” (Fakakiteaga 21:2-4) To fakaaoga foki he Atua e fakaholoaga he maaga fakatai nei ke lagaki hake e tagata ke he mitaki katoatoa. (Fakakiteaga 22:1, 2) Ko e tau kakano mitaki ha anei ke ‘olioli mo e fiafia tukulagi ke he mena kua eke he Atua he mogonei’!—Isaia 65:18.
19. Ko e heigoa e parataiso fakaagaga ne kua fakapotopoto e tau Kerisiano ki ai?
19 Ti, kua nakai lata e tau tagata ne tokihala ke talifaki ato hoko ke he magaaho ia ke moua e lagomatai mai he Atua. He tau 1919, ne kamata a Iehova ke fakapotopoto mai a lautolu fakahiku he 144,000 ke he parataiso fakaagaga, ne ha ha ai e tau fua he agaga he Atua—tuga e fakaalofa, fiafia, mo e mafola—ne holofa ai. (Kalatia 5:22, 23) Ko e mena ne mua he parataiso fakaagaga nei ko e tua ha lautolu ne fakauku, ne homo ue atu e gahua he takitaki e fakamatala he tala mitaki he Kautu he Atua ke he lalolagi oti. (Mataio 21:43; 24:14) Ti ko e fua, kua fakaata e tau “mamoe kehe” ne teitei ke ono miliona, ke huhu atu ke he parataiso mo e fiafia ke gahua fakamakamaka, ko lautolu ia ne moua e amaamanakiaga ke he lalolagi. (Ioane 10:16) Kua tonu ai a lautolu ke moua e mena nei ha kua tukulele e lautolu a lautolu ki a Iehova ko e Atua, kakano kua fakave e tua ha lautolu ke he poa lukutoto he hana Tama, ko Iesu Keriso. Kua eke moli e feoaki ha lautolu mo e tau tagata ka matutaki atu ki a Ierusalema Fou mo fakamonuinaaga. Ti, ha ko e hana a fehagaiaki mo e tau Kerisiano fakauku, ne fakatoka e Iehova e fakaveaga mauokafua ma e “lalolagi fou”—ko e kaufakalatahaaga he tau tagata matakutaku Atua ka nonofo he lalolagi i lalo he Kautu he lagi.—Isaia 65:17; 2 Peteru 3:13.
20. To fakamoli fefe a Ierusalema Fou ke he kakano he hana higoa?
20 Ko e tuaga mafola hane olioli he tau tagata ha Iehova he parataiso fakaagaga ha lautolu to nakai leva ti olioli ai he parataiso fakatino he lalolagi. To fakamoli ai he magaaho ka hifo mai a Ierusalema Fou he lagi ke fakamonuina e tau tagata. Ke he puhala fahiua, to olioli he tau tagata he Atua e tau tutuaga tu mafola ne mavehe mai ia Isaia 65:21-25. Ha ko e tau tagata tapuaki fakalataha ha Iehova he parataiso fakaagaga, ko lautolu ne fakauku ne nakaila o hake ki Ierusalema Fou he lagi mo lautolu he tau “mamoe kehe,” kua olioli ai e mafola mai he Atua he mogonei. Ti ko e mafola ia to fakalaulahi atu ke he Parataiso fakatino, he magaaho ka ‘eke e finagalo he Atua ke he lalolagi oti, tuga ne eke ke he lagi.’ (Mataio 6:10) E, ko e maaga lilifu ue atu he Atua he lagi to fakamoli ai ke he higoa Ierusalema ko e ‘Motu he Mafola Fakafahiua’ ne mua. To tu tukumalagi ai ke he fakalilifuaga he hana a Tufuga Homo Ue Atu, ko Iehova ko e Atua, mo e ke he hana a Patuiki Kitofaihoana, ko Iesu Keriso.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e heigoa ne fakamoli he magaaho ne fakapotopoto e Nehemia e tau tagata ki Ierusalema?
◻ Ko e heigoa ne taute he tau Iutaia mai i tuai ke nakai tiaki e fale he Atua, mo e ko e heigoa ne poaki ki a tautolu ke taute?
◻ Kua putoia fefe a “Ierusalema” ke he tamaiaga he fiafia mo e mafola tukulagi?
[Mepe he lau 21]
(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)
TAU GUTUHALA A IERUSALEMA
Tau numera ne fakamailoga e tolomakiaga he vaha nei he tau mita
GUTUHALA HE TAU IKA
GUTUHALA HE MAAGA TUAI
GUTUHALA A EFARAIMO
GUTUHALA HE MALOKUAGA
Kaupa Laulahi
Male
GUTUHALA HE PAHUA
MENA UA AKI HE MAAGA
Kaupa Tokelau Fakamua
MAAGA A TAVITA
GUTUHALA HE OTAOTA
Pahua a Hinoma
Kolo
GUTUHALA MAMOE
GUTUHALA HE FALE PUIPUI
Fahi Faituga
GUTUHALA A MEFEKATO
GUTUHALA HE TAU SOLOFANUA
OFELE
Male
GUTUHALA HE VAI
Vailele a Kihona
GUTUHALA HE VAIPUNA
Kaina he Patuiki
Enerokelu
Pahua (Tuloto) a Tiropoeone
Vailele a Ketarono
740
730
730
750
770
770
750
730
710
690
670
620
640
660
680
700
720
740
730
710
690
670
Tuga ko e fakalaulahi he kaupa i Ierusalema he magaaho ne moumou ai e maaga mo e he mogo ne takitaki e Nehemia ke liu ati hake e kaupa