Lukutoto a Keriso—Puhala he Atua he Fakamouiaga
“Nukua pihia e fakaalofa mai he Atua ke he lalolagi, kua ta mai ai hana Tama fuataha, kia nakai mate taha ne tua kia ia, ka kia moua e ia e moui tukulagi.”—IOANE 3:16.
1, 2. Fakamaama e tuaga ne tupu hagaao ke he lanu tagata.
MANAMANATU LA kua matematekelea a koe ha ko e gagao ka uta kehe e moui hau ato iihi ai. Fefe e logonaaga hau kaeke kua nakai maeke ia koe ke totogi e iihi hau? Ka e kua ka nakai fahia e magafaoa mo e tau kapitiga hau ke totogi ai? Ke fehagai mo e matematekelea matakutakuina pihia to fakamamahi!
2 Kua fakatata he mena nei e tuaga kua tupu ke he lanu tagata. Ko e tau mamatua fakamua ha tautolu, ko Atamu mo Eva, ne tufuga mitaki katoatoa. (Teutaronome 32:4) Ha ha ia laua e fakamonuinaaga ke momoui tukulagi mo e fakakatoatoa e finagalo he Atua: “Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai.” (Kenese 1:28) Ka e, liuliu a Atamu mo Eva ke he Tufuga ha laua. (Kenese 3:1-6) Ko e liuliu ha Atamu mo Eva ne nakai ta mai ni ki a laua e hala ka e pihia foki ke he tau huli ha laua nakai la fanau. He talahau ai he tagata fakamoli ko Iopu he magaaho fakamui: “Po ko hai kia ke ta mai e mena mea mai he mena nakai mea? nakai fakai taha.”—Iopu 14:4.
3. Holofa fefe e mate ke he tau tagata oti?
3 Kua tuga e tatalu e agahala ne kua lauia a tautolu oti, ha kua talahau mai he Tohi Tapu “nukua hala e tau tagata oti kana.” Ko e tuaga matakutaku anei he moui. Moli, “ko e mate ko e palepale ia he hala.” (Roma 3:23; 6:23) Nakai fai ia tautolu ka hao mai ai. Kua hala e tau tagata oti, ti mamate e tau tagata oti. Ko e tau hologa a Atamu, kua fanau mai a tautolu ke he tuaga nei. (Salamo 51:5) “Ke he tagata tokotaha,” ne tohi e Paulo, “he hoko mai e hala ke he lalolagi . . . ko e mate foki ha ko e hala, ti kua hoko mai ai e mate ke he tau tagata oti kana, ha kua hala e tau tagata oti kana.” (Roma 5:12) Ka e nakai kakano e mena nei kua nakai fai amaamanakiaga a tautolu ma e fakamouiaga.
Utakehe he Agahala mo e Mate
4. Ko e ha ne nakai maeke he tau tagata ke uta kehe ni e lautolu e gagao mo e mate?
4 Ko e heigoa ka taute ke utakehe e agahala mo e hana mamahi, ko e mate? Maama ai, lahi atu e mena mai he foakiaga he tagata. Ne ooi e salamo: “Ko e mena ka totogi aki a ia kua nakai lahi ke tumau aki a ia mai he tukuaga, ke maeke ia ia ke moui tukulagi.” (Salamo 49:8, 9, Today’s English Version) Moua ai, kua maeke ia tautolu ke foaki e tau momoui ha tautolu ke he gahoa he tau tau kua kakano he mitaki e fuaaga kai mo e levekiaga fakaekekafo, ka e nakai fai ia tautolu ke tului e tuaga agahala ha tautolu. Nakai fai ia tautolu ke uta kehe e tau lauiaaga kulikuli he fuakau mo e liliu ke he tino he mitaki katoatoa ne kua finagalo fakamua he Atua ki ai. Kua nakai fakalaulahi e Paulo e tala he tohi e ia ko e mai he agahala a Atamu, ko e tufugaaga he tagata “kua mahala e tau mena ne eke ke he mena popo”—po ke talahauaga he The Jerusalem Bible, “kua nakai maeke ke moua ai e amaamanakiaga.” (Roma 8:20) Fiafia ai, ha kua nakai tiaki he Tufuga a tautolu. Ne taute e ia e tau foakiaga ke utakehe e agahala mo e mate ma e tau tagata oti kana. Fefe?
5. Fakaata fefe he Matafakatufono ne age ki a Isaraela e makai ma e fakafiliaga tonu?
5 Ko Iehova “kua fiafia a ia ke he tututonu mo e fakafiliaga tonu.” (Salamo 33:5) Ko e tohi Fakatufono ne age e ia ki a Isaraela kua fakaata e manako fakamakai ma e aoga mo e fakafiliaga tonu nakai fili. Ma e fakatai, i loto he putuputuaga matafakatufono nei, kua totou e tautolu “to totogi ni e moui ke he moui.” Tuku ai pehe, ka kelipopo he Isaraela taha, to fakahala ni hana moui ke totogi aki e moui hana kua mate. (Esoto 21:23; Numera 35:21) Ko e tau fuafuaaga he fakafiliaga tonu faka-Atua to lagotatai ai.—Fakatatai Esoto 21:30.
6. (a) Ke he kakano fe ne fakahigoa a Atamu ko e tagata kelipopo tagata? (e) Ko e faga moui fefe ne galo e Atamu, mo e ko e faga poa fefe kua lata ke lagotatai aki e tau tuaga he fakafiliaga tonu?
6 He agahala a Atamu, ne eke a ia mo tagata kelipopo. He kakano fe? Ha ko e mena kua fakaholo hifo e ia e tuaga agahala hana—mo e mate—ke he tau huli oti hana. Ha ko e liuliu a Atamu ti hoko mai ke he magaaho nei, kua fano fakahaga e tau tino ha tautolu ke lolelole ti mamate. (Salamo 90:10) Kua mua atu e hokulo he agahala a Atamu. Manatu, ko e tau mena ne galo e Atamu mo e ohi hana ne nakai ko e moui noa ni he 70 po ke 80 e tau tau. Ne galo e ia e moui mitaki katoatoa—ko e moui tukulagi moli. Ti ka totogi e ‘moui ke he moui,’ ko e faga moui fefe ka fakamakona aki e fakafiliaga tonu ke he mena nei? Kua tonu ni ma e moui he tagata mitaki katoatoa—ko e moui ia, tuga a Atamu, kua ha ha ai e lata ke moua mai e tau fanau mitaki katoatoa he tagata. Ka foaki ai ke he poa, ko e moui he tagata mitaki katoatoa ka nakai ni lagotatai e tau fuafuaaga he fakafiliaga tonu ka e pihia foki e uta keheaga katoatoa he agahala ne fua mai ko e mate.
Fakakatoatoa e Totogi he Agahala
7. Fakamaama e kakano he kupu “lukutoto.”
7 Kua lata e totogi ke fakahao mai a tautolu he agahala ne kua talahau he Tohi Tapu ko e “palepale.” (Salamo 49:7) He faka-Peritania kua maeke ke hagaao e kupu ia ke he totogi kua kaiha pulenoa he tagata ha ko e poaki ai ke fehikiaki mo e taha tagata kua tapaki e ia. Moli, ko e lukutoto kua foaki e Iehova kua nakai lauia e kaiha pulenoa. Ko e talahauaga he totogi he palepale kua tumau ni ke he mena taha. Moli, ko e vepi he kupu Heleni ne fakaliliu ke he “lukutoto” kua kakano ai “ke fakakatoatoa.” Ke fakafeilo ma e agahala, ko e lukutoto kua lata ke hao tonu ke fakakatoatoa—e moui mitaki katoatoa he tagata ko Atamu.
8. (a) Fakamaama e matapatu fakaakoaga he liu totogi. (e) Maeke fefe e matapatu fakaakoaga he liu totogi ke hagaao ki a tautolu ko e tau tagata agahala?
8 Kua lagotatai e mena nei ke he matapatu fakaakoaga ne moua he Fakatufono faka-Mose—ko e matapatu fakaakoaga he liu fakatau mai. Ka hokotia e Isaraela ke he hoge mo e fakafua e ia ke he tupaaga ki a ia ne nakai ko e Isaraela, to liu fakatau (po ke, lukutoto) he magafaoa a ia he totogi ne kua tatai ke he tupa. (Levitika 25:47-49) Kua talahau he Tohi Tapu ha ko e tau tagata nakai mitaki katoatoa kua “fakatupatupa a tautolu ke he hala.” (Roma 6:6; 7:14, 25) Ko e heigoa ka taute ke fakatau aki a tautolu? Ha kua kitia e tautolu, ko e galo he moui mitaki katoatoa he tagata kua lata ma e totogi he moui mitaki katoatoa he tagata—nakai lahi atu ti nakai tote.
9. Ko e heigoa e tau foakiaga ne taute e Iehova ke fakakatoatoa aki e agahala?
9 Moli, ko tautolu ko e tau tagata kua fanau mai nakai mitaki katoatoa. Nakai fai ia tautolu kua tatai mo Atamu; nakai fai ia tautolu ke totogi e lukutoto kua poaki mai e fakafiliaga tonu. He talahau he hafagiaga, kua tuga e tatalu matakutakuina e moui ha tautolu ti nakai maeke ke totogi e iihi ka fakamaulu ai. Ke tuga ia, nakai kia fakaaue a tautolu kaeke ke fakalava mai taha mo e totogi e kaitalofa ma tautolu? Kua pihia tonu e mena ne taute e Iehova! Ne taute e ia e foakiaga ke fakahao aki a tautolu mai he agahala, ke lata mo e tukulagi. E, kua makai a ia ke foaki ki a tautolu e mena kua nakai fahia a tautolu ke totogi ni e tautolu. Fefe? “Ko e moui tukulagi ko e mena foaki noa mai he Atua haia,” he tohi e Paulo, “ke he Iki ha tautolu ko Keriso Iesu.” (Roma 6:23) Ne fakamaama e Ioane a Iesu ko e “Punua mamoe he Atua, ko ia ke uta kehe e hala he lalolagi.” (Ioane 1:29) Kitekite la ko e fakaaoga fefe e Iehova e Tama fuataha hana ke totogi e totogi he lukutoto?
“Ke Eke mo Lukutoto”
10. Hagaaki atu fefe e tau perofetaaga ke he “tega” ki a Iosefa mo Maria?
10 He mole e totoko i Etena, ne talahau e Iehova hana finagalo ke foaki e “tega,” po ke huli ke lukutoto e tau tagata mai he agahala. (Kenese 3:15, NW) Mai he falu mena he fakakiteaga faka-Atua, ne fakakite e Iehova e ohi he magafaoa ka tupu mai ai e tega nei. Nakai leva ti hagaaki e tau fakakiteaga nei ki a Iosefa mo Maria, ko e hoa fakatu laia ne nonofo i Palesitaina. He miti, ne tala age ki a Iosefa ne fatu a Maria he agaga tapu. Ne pehe e agelu: “To fanau mai e ia e tama tane, to fakahigoa foki e koe a ia ko Iesu; ha ko e mena fakamoui e ia hana tau tagata mai he tau hala ha lautolu.”—Mataio 1:20, 21.
11. (a) Fakatokatoka fefe e Iehova e Tama hana ke fanau ko e tagata mitaki katoatoa? (e) Ko e ha ne maeke ia Iesu ke “eke mo lukutoto”?
11 Nakai ko e fatu noa ni anei, ha ko e mena moui fakamua foki a Iesu ke he lagi. (Tau Fakatai 8:22-31; Kolose 1:15) Ne uta foki he mana malolo a Iehova e moui hana ke he nofoaga tama a Maria, he taute ai ma e Tama fakahele nei he Atua ke fanau mai ko e tagata. (Ioane 1:1-3, 14; Filipi 2:6, 7) Ne puipui e Iehova e tau mena tutupu neke ilaila a Iesu mai he agahala a Atamu. Kehe ai, ne fanau mai a Iesu kua mitaki katoatoa. Ti, moua e ia e mena ne galo ia Atamu—ko e moui mitaki katoatoa he tagata. Fakaoti aki, ko e tagata kua maeke ke fakakatoatoa e totogi he agahala! Ti ko e mena tonu ia ni ne taute e Iesu he Nisana 14, 33 V.N. He aho kehe lahi ia ne fakaata e Iesu a ia ke tamate he hana tau tagata totoko, he “eke mo lukutoto.”—1 Timoteo 2:6.
Ko e Uho he Moui Mitaki Katoatoa he Tagata
12. (a) Fakamaama e kehekeheaga lahi he mate a Iesu mo e ha Atamu. (e) Hau fefe a Iesu ke eke mo “Matua Tukulagi” ke he tau tagata omaoma?
12 Ha ha i ai e kehekehe he mate a Iesu mo e ha Atamu—ko e kehekeheaga kua talahau e uho he lukutoto. Ko e mate a Atamu ne kua lata, ha kua liuliu pauaki a ia ke he hana Tufuga. (Kenese 2:16, 17) Kehe ai, ko e mate a Iesu kua nakai lata ai, ha “ko ia nakai fakai ke hala.” (1 Peteru 2:22) He magaaho ne mate a Iesu, kua ha ha ia ia e mena lahi mahaki kua uho ne nakai maeke he tagata agahala ko Atamu ke moua he hana mate—ko e tonu ke he moui he tagata mitaki katoatoa. Ti ko e mate a Iesu ko e poa uho. He fina atu ke he lagi ko e tagata agaga, ne foaki e ia e uho he poa hana ki a Iehova. (Heperu 9:24) He taute pihia, ne fakatau mai e Iesu e tau tagata agahala mo e eke mo Matua fou ha lautolu, ko e hukui a Atamu. (1 Korinito 15:45) Mo e kakano mitaki, ne ui a Iesu ko e “Matua Tukulagi.” (Isaia 9:6) Manamanatu la ke he kakano he mena nei! Ko Atamu ko e matua agahala, ne fofola e mate ke he tau ohi oti hana. Ko Iesu, ko e Matua mitaki katoatoa, kua fakaaoga e uho he hana poa ke liligi e moui tukulagi ke he tau tagata omaoma.
13. (a) Fakatata e puhala ne uta kehe e Iesu e kaitalofa ne fakatoka e Atamu. (e) Ko e ha e poa a Iesu ne nakai fakakatoatoa e agahala he tau mamatua fakamua ha tautolu?
13 Ti fakakatoatoa fefe mogoia he mate he tagata tokotaha e agahala he tau tagata tokologa? (Mataio 20:28) He vala tala he tau tau kua mole, ne fakatatai e tautolu e lukutoto ke he hala nei: “Manamanatu la ke he fale gahua lahi mo e tau teau tagata ne gahua ai. Ne fakatomo he pule gahua nakai mahani fakamoli e fakatuaga gahua; ti papa e tau gutuhala he fale gahua. Ko e tau teau mogonei kua nakai fai gahua mo e nakai tuai maeke ke totogi ha lautolu a tau kaitalofa. Ko e tau hoa ha lautolu, tau fanau pihia foki, mo e tau tagata ne kaitalofa tupe ki ai kua matematekelea oti ha ko e kelea he tagata tane toko taha! He magaaho ia kua hau tuai e tagata foaki mautu mo e totogi oti e tau kaitalofa he kautaha mo e liu hafagi e fale gahua. Ko e utakeheaga he kaitalofa taha ia, kua hukui aki, ke tamai e lagomataiaga katoa ke he tau tagata gahua tokologa, ha lautolu a tau magafaoa, mo e tau tagata ne kaitalofa tupe ki ai. Ka e fai tufaaga nakai e pule gahua fakamua he monuina fou nei? Nakai, ko ia ha he fale puipui mo e kua nakai fai gahua fakaoti a ia! Kua tuga foki ni, ko e utakeheaga he kaitalofa taha ha Atamu kua ta mai e tau monuina ke he tau miliona he hana tau huli—ka e nakai ki a Atamu.”
14, 15. Ko e ha ne ui a Atamu mo Eva ko e tau tagata agahala pauaki, ti kehe fefe tuaga ha tautolu mai ia laua?
14 Kua tonu e mena nei. Manatu na agahala pauaki a Atamu mo Eva. Ne fifili a laua ke liuliu ke he Atua. Kehe ai, ne fanau a tautolu mo e hala. Nakai fai fifiliaga a tautolu. Pete ni ko e lahi fefe e lali ha tautolu, kua nakai maeke ia tautolu ke fehola kehe katoatoa mai he agahala. (1 Ioane 1:8) He falu magaaho kua pihia e logonaaga ha tautolu tuga ha Paulo, ne tohi: “Ka loto au ke he mena mitaki ke eke, ti ha ha ia au e kelea. Ha ko e mena fiafia au ke he fakatufono he Atua ke he tagata i loto. Ka kua iloa e au e taha fakatufono ha ha he tino haku, kua tau a ia ke he fakatufono he haku a manamanatu, kua mahala foki au ke he fakatufono he hala ha ha he tino haku. Oi te, ko e tagata malaia au!”—Roma 7:21-24.
15 Ka e, ha ko e lukutoto, ha ha ia tautolu e amaamanakiaga! Ko Iesu ko e tega, he kakano ia, ne mavehe he Atua, “ke monuina ai e tau motu oti kana he lalolagi.” (Kenese 22:18; Roma 8:20) Kua hafagi he poa a Iesu e gutuhala ke he tau kotofaaga mua ue atu ma lautolu kua fakagahua e tua ki a ia. Kia manamanatu la tautolu ke he falu he tau mena nei.
Aoga Mai he Lukutoto he Keriso
16. Pete ni e tuaga agahala ha tautolu, ko e heigoa e tau aoga kua olioli a tautolu mogonei ha ko e lukutoto a Iesu?
16 Kua talahau he tagata tohi Tohi Tapu ko Iakopo “ko e tau mena loga kua hehe ai a tautolu oti.” (Iakopo 3:2) Ha ko e lukutoto a Keriso, kua fakamagalo e tau hehe ha tautolu. Kua tohi e Ioane: “Kaeke foki kua hala taha, ha ia tautolu e Lagomatai ki mua he Matua, ko Iesu Keriso ko e tututonu a ia. Ko e lukutoto foki a ia mo e tau hala ha tautolu.” (1 Ioane 2:1, 2) Moli, kua nakai lata ia tautolu ke uta fakateaga e onoonoaga he agahala. (Iuta 4; fakatatai 1 Korinito 9:27.) Pete ia, ka hehe a tautolu, maeke ia tautolu ke liligi e tau loto ha tautolu ki a Iehova, mauokafua ai ki a ia to “fakamagalo e tau hala.” (Salamo 86:5; 130:3, 4; Isaia 1:18; 55:7; Gahua 3:19) Kua fakamalolo he lukutoto a tautolu ke fekafekau ke he Atua mo e manamanatuaga mea mo e ke maeke ia tautolu ke o atu ki a ia he liogi he puhala ke he higoa a Iesu Keriso.—Ioane 14:13, 14; Heperu 9:14.
17. Ha ko e lukutoto, ko e heigoa e tau monuina kua fakatoka mai mua?
17 Kua hafagi he lukutoto he Keriso e puhala ke fakamoli aki e finagalo he Atua—ke momoui tukulagi e tau tagata omaoma he lalolagi he Parataiso. (Salamo 37:29) Ne tohi e Paulo: “Ha ko e tau kupu oti ne talahau he Atua, kua ē ia kia ia [ko Iesu].” (2 Korinito 1:20) Moli, kua “kautu ai e mate.” (Roma 5:17) Kua foaki he lukutoto e fakaveaga ma e Atua ke uta kehe e “fi fakamui” nei. (1 Korinito 15:26; Fakakiteaga 21:4) Kua aoga foki e lukutoto ha Iesu ma lautolu ne mamate. “Ko e mena hoko ke he aho,” he talahau e Iesu, “ke logona ai ke he hana [Iesu] leo a lautolu katoa ha he tau tukuaga, mo e o mai ai.”—Ioane 5:28, 29; 1 Korinito 15:20-22.
18. Ko e heigoa e tau lauia kelea lahi he agahala kua hoko ke he tau tagata, mo e to fakafaliu fefe e mena nei he lalolagi fou he Atua?
18 Manatu la ke he fiafia ka moua he moui ne kua lata ki ai—ataina mai he tau tupetupeaga ne kua fakapehia aki a tautolu he vaha nei! Kua fakamamao he agahala a tautolu nakai ni ke he lagotatai ke he Atua ka e ke he tau manamanatuaga, loto, mo e tino ha tautolu. Pete ia, kua mavehe mai he Tohi Tapu ke he lalolagi fou he Atua, “nakai pehe mai taha kua nofo ai, Kua gagao au.” E, ko e tau gagao fakatino mo e he manamanatuaga to nakai liu foki fakamatematekelea e tau tagata. Ko e ha? Tali e Isaia: “To fakamagalo ai e tau hala he tau tagata kua nonofo ai.”—Isaia 33:24.
Ko e Lukutoto—Ko e Fakakiteaga he Fakaalofa
19. Tali atu fefe a tautolu takitokotaha ke he lukutoto he Keriso?
19 Ko e fakaalofa ne omoi a Iehova ke fakafano mai e Tama fuataha hana. (Roma 5:8; 1 Ioane 4:9) Fakaholo atu, ko e fakaalofa ne omoi a Iesu ke “hoko kia ia e mate ha ko e tau tagata oti kana.” (Heperu 2:9; Ioane 15:13) Ma e kakano mitaki, ne tohi e Paulo: “Ha kua omoomoi a mautolu he fakaalofa a Keriso . . . Ne matulei foki a ia ke hukui aki e tau tagata oti, kia nakai omaoma a lautolu kua momoui kia lautolu ni, ka ko ia ne matulei, mo e liu tu mai foki ke hukui aki a lautolu.” (2 Korinito 5:14, 15) Ka fakaaue a tautolu ke he mena ne taute e Iesu, kia talia a e tautolu. Mai he tau mena oti ia, ko e lukutoto kua taute ai ke maeke ia tautolu ke hao mai he mate! Moli, to nakai manako a tautolu ke fakahagahaga he tau gahua ha tautolu e lahi he poa ha Iesu mo mena uho noa ni.—Heperu 10:29.
20. Ko e heigoa falu puhala kua iloa e tautolu e “kupu” ha Iesu?
20 Maeke fefe ia tautolu ke fakatata e loto fakaaue ma e lukutoto? Nakai mule, ato tapaki a ia, ne talahau e Iesu: “Kaeke ke fakaalofa mai taha kia au, ke oma e ia haku a kupu.” (Ioane 14:23) Ko e “kupu” a Iesu kua putoia foki e poakiaga ke ha ha ia tautolu e fakamakai he fakamoli e gahua: “Hanei, kia o atu a a mutolu ke eke e tau motu oti kana mo tutaki, ti papatiso atu a lautolu.” (Mataio 28:19) Ko e omaoma ki a Iesu kua lata foki ke fakakite e tautolu e fakaalofa ke he tau matakainaga fakaagaga ha tautolu.—Ioane 13:34, 35.
21. Ko e ha kua lata ke o atu a tautolu ke he Fakamanatuaga ia Aperila 1?
21 Ko e taha puhala mitaki lahi ke fakakite e tautolu e loto fakaaue ma e lukutoto he o atu ke he Fakamanatuaga he mate he Keriso, he tau nei ka fakahoko ia Aperila 1.a Ko e vala foki anei he “kupu” ha Iesu he magaaho ne fakatu ai e fakamanatuaga nei, ne poaki e Iesu hana tau tutaki: “Kia eke e mutolu e mena nai mo fakamanatuaga kia au.” (Luka 22:19) He fakalataha atu a tautolu ke he mena tupu aoga mua ue atu nei mo e hagaaki makai ha tautolu ke he tau poakiaga oti he Keriso, to fakatata e tautolu e malolo mauokafua ha tautolu ke he lukutoto ha Iesu ko e puhala fakamoui he Atua. Moli, “nakai tokai foki e fakamouiaga ke he taha.”—Gahua 4:12.
[Matahui Tala]
a He tau nei, ia Aperila 1 kua tatai ke he Nisana 14, 33 V.N., ko e aho ne mate a Iesu. Fakakia ke he Tau Fakamoli a Iehova he matakavi ma e magaaho mo e matakavi he Fakamanatuaga.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e ha ne nakai fakafeilo he tau tagata e tuaga agahala ha lautolu?
◻ Ko e heigoa e puhala kua “eke mo lukutoto” a Iesu?
◻ Fakaaoga fefe e Iesu e tonu hana ke he moui mitaki katoatoa ke he tuaga ha tautolu?
◻ Ko e heigoa e tau monuina ka moua he tau tagata ha ko e lukutoto a Keriso?
[Fakatino he lau 7]
Ko e tagata mitaki katoatoa ni—kua tatai ki a Atamu—ka lagotatai aki e tuaga he fakafiliaga tonu
[Fakatino he lau 8]
Ha kua tonu a Iesu ke he moui mitaki katoatoa, kua uho lahi e mate hana