Maeke Moli Kia e Moui Tukulagi?
“Ko e akoako mitaki na e, ko e heigoa e mena mitaki ke eke e au ke moua ai e au e moui tukulagi?”—Mataio 19:16.
1. Ko e heigoa ka talahau ke he loa he moui he tagata?
KO E patuiki Peresia ko Xerxes I, ne talahau he Tohi Tapu ko Ahasueru, ne kitekite hana tau kautau ato hoko e felakutaki he tau 480 F.V.N. (Eseta 1:1, 2) Hagaao ke he tagata fakamau tala tuai Heleni ko Herodotus, ne tagi a ia ko e patuiki he kitekite hana tau tagata tane. Ko e ha? “Kua fakahukia ki a au,” he talahau e Xerxes, “he ono au ke he ku lahi he moui he tagata. Ke he tau tagata tane oti nei, nakai fai ia lautolu ka momoui ke he teau e tau atu ki mua he magaaho nei.” Liga mailoga foki e koe e temotemoai lahi he moui ti nakai fai tagata kua manako ke fuakau, gagao, ti mate. Oi, ane pihia kua olioli ni e tautolu e moui he tino malolo fuata mo e fiafia!—Iopu 14:1, 2.
2. Ko e heigoa e amaamanakiaga kua feaki he tokologa, mo e ko e ha?
2 Mua ue atu, The New York Times Magazine ia Sepetema 28, 1997, ne fakakite e vala tala “Manako a Lautolu ke Momoui.” Ne fatiaki e tagata kumikumi ne talahau: “Kua talitonu moli au ko tautolu e atuhau fakamua ka momoui tukulagi”! Liga talitonu foki a koe kua maeke moli e moui tukulagi. Liga manatu pihia a koe kakano kua mavehe mai he Tohi Tapu ke nonofo tukulagi a tautolu ke he lalolagi nei. (Salamo 37:29; Fakakiteaga 21:3, 4) Ka ko e falu tagata kua taofi kua maeke e moui tukulagi ha ko e falu kakano kehe, nakai mai he Tohi Tapu. Manamanatu ai ke he falu he tau kakano nei to lagomatai a tautolu ke fakaaue kua maeke moli e moui tukulagi.
Talaga ke Moui Tukulagi
3, 4. (a) Ko e ha kua talitonu falu kua lata ia tautolu ke maeke ke moui tukulagi? (e) Ko e heigoa ne talahau e Tavita hagaao ke he tauteaga hana?
3 Taha kakano kua talitonu e tokologa ki ai kua lata he tau tagata ke momoui tukulagi ha ko e puhala fulufuluola ne kua talaga aki a tautolu. Ma e fakatai, kua mana moli e puhala ne taute aki a tautolu i loto he nofoaga tama he matua fifine ha tautolu. Ko e takitaki pule ke he tau tau moui fuakau ne tohi: “He mole atu e taute he tau mana he fakafalefale ke he fanau ti holo atu ke he mahani fakatane mo e fifine ti motua, kua nakai fifili e malolo pauaki ke pulega e puhala mitaki ke fakatumau tukulagi aki e tau mana ia.” E, ko e tufugaaga mana ha tautolu, kua tumau e huhu, Ko e ha kua mamate a tautolu?
4 Ko e tau afe tau kua mole ne manamanatu e tagata tohia Tohi Tapu ko Tavita ke he tau mana ia, pete ni e nakai maeke a ia ke kitia a loto he nofoaga tama tuga e tau saienetisi he vaha nei. Kua ofoofogia a Tavita ke he hana a tufuga ni, ti tohi ai e ia, ‘ne ufiufi au ke he manava he haku a matua fifine.’ He magahala ia, ne pehe a ia, ‘kua eke haku tau fuaifi.’ Ne tala age foki e ia e tauteaga he hana “tino,” he mailoga e ia, “kua eke au ke he mena galo.” Ne vagahau mogoia a Tavita ke he “tino oti ka e nakai la mau” mo e mailoga ai e matutaki ke he tino he nofoaga tama he matua fifine hana: “Kua tohi oti foki ke he hāu a tohi.”—Salamo 139:13-16.
5. Ko e heigoa e tau mana ne putoia he tauteaga ha tautolu he nofoaga tama?
5 Maali ai, nakai fai fakatokaaga tohi lima ke he tauteaga a Tavita i loto he nofoaga tama he matua fifine hana. Ka e he manatu a Tavita ke he tauteaga he ‘tau fuaifi’ hana, “tino” hana, mo e falu valavala he tino hana, kua eke e tupuaga nei ki a ia mo mena kua tatai ai ke he fakaholoaga—tuga ni e tau mena oti “kua tohi.” Ko e tegatega fanau i loto he matua fifine hana kua tuga e poko lahi ne kua puke he toka ai e tau pepa kua matafeiga e tau fakaakoaga ke he puhala ke taute aki e tama mukemuke ti ko e tau fakaakoaga uka nei ne foaki fakahaga age ke he tau tegatega moui takitaha. Ti kua fakaaoga he mekasini Science World e talahauaga fakatai he ‘tau tegatega takitaha he nofoaga tama kua tupu kua ha ha ai e puha katoatoa he tau fakaholoaga.’
6. Ko e heigoa e fakamoliaga i ai, tuga he tohi e Tavita, ‘kua eke mo e ofo ki ai’ a tautolu?
6 Kua manamanatu nakai a koe ke he gahuahuaaga mana he tau tino ha tautolu? Ne talahau he tagata kumikumi moui ko Jared Diamond: “Kua hukui e tautolu e tau tegatega ne fakaalo aki e gakau ha tautolu lagataha he tau aho gahoa, ko e tau tegatega ne fakaalo aki e taga fakapala lagataha he ua e mahina, mo e tau tegatega toto kula ha tautolu lagataha he fa e mahina.” Ne fakaoti e ia: “Maeke he tufugaaga ke tuku kehekehe a tautolu ti maeke ke liu fakatutu a tautolu.” Ko e heigoa e kakano moli he mena ia? Kua kakano ko e fiha e leva ka momoui a tautolu—ke 8, 80, po ke 800—kua tumau agaia ni e tau tino fuata ha tautolu. Ne fuafua he saienetisi taha magaaho: “He tau kavi ke 98 e pasene he tau etome i loto ia tautolu mogonei ka hukui he falu etome ka uta e tautolu ki loto he ha tautolu a matagi, mena kai, mo e inu.” Moli, tuga he fakaaue e Tavita, ‘kua eke mo e ofo ki ai’ a tautolu.’—Salamo 139:14.
7. Fakave ke he talagaaga he tau tino ha tautolu, ko e heigoa kua fakahiku he falu?
7 Fakave ke he talagaaga he tau tino ha tautolu, ko e pule ke he tau tau moui fuakau ne pehe: “Nakai taumaleku ai e kakano he fuakau.” Kua lata moli ia tautolu ke momoui tukulagi. Ko e mena hanei ne lali e tau tagata ke moua e foliaga nei he ha lautolu a puhala fakasaiene. Nakai la leva lahi ia, ne tohi mauokafua e Dr. Alvin Silverstein he tohi hana Conquest of Death: “To vetevete e tautolu e uho he moui. To maama e tautolu . . . e puhala kua fuakau e tagata.” Mo e tau fua fakahiku? Ne talahau tuai e ia: “To nakai liu foki fai tagata ‘fuakau,’ ha ko e iloilo ka fakaata e fakaotiaga he mate ka ta mai foki e fuata tukulagi.” Manamanatu ke he huhu fakasaiene he vaha fou nei ke he talagaaga he tagata, kua mamao ligo kia e moui tukulagi? Fai kakano malolo lahi foki ke talitonu kua maeke e moui tukulagi.
Ko e Manako ke Moui Tukulagi
8, 9. Ko e heigoa e manako pauaki ne feaki he tau tagata he fakamauaga tala tuai?
8 Mailoga nakai e koe ko e moui tukulagi e manako pauaki he tagata? Ne tohi he ekekafo he senolo Sihamani: “Ko e miti he moui tukulagi kua liga tatai ni mo e leva he tau tagata.” Fakamaama ai e tau taofiaga he falu tagata Europa i tuai, kua talahau he The New Encyclopædia Britannica: “Ko e tau tagata aoga to momoui tukulagi he fale kikila ne tuafale aki e ario.” Oi, ti ko e leva he tau tagata kua hokotia e laliaga ke fakamakona e manako aoga ma e moui tukulagi!
9 Kua kumikumi he The Encyclopedia Americana i Saina he molea e 2,000 tau kua mole, “ko e tau pule atu motu mo e tau tagata [noa], i lalo hifo he takitakiaga he tau akoako a Tao, ne fakaheu e gahua ke kumikumi e tului he moui”—ne fakahigoa ko e vai he fuata. Moli, he fakamauaga tala tuai, ne talitonu e tau tagata ko e fakaaoga he tau vai kehekehe, po ke inu he vai pauaki, to tumau e fuata ha lautolu.
10. Ko e heigoa e laliaga fou kua taute ke fakaloa e moui tukulagi?
10 Ko e tau laliaga fou ke fakamakona e manako moli he tagata ma e moui tukulagi kua pihia foki. Ko e fakataiaga talahaua ko e fakaaisa e tagata ne mate he gagao. Kua taute e mena nei mo e amanaki ke liuaki mai e moui he falu magaaho i mua ka moua e tului ma e gagao. Ko e tagata he gahua nei, ne ui ko e tau cryonic, ne tohi: “Ka fakamoli e tau amaamanakiaga ha mautolu mo e iloa e puhala ke fakamaulu po ke liu fakafou e tau mena malona—putoia e tau lolelole he fuakau—ti ko lautolu ne ‘mamate’ mogonei ka momoui loloa atu ke he vaha i mua.”
11. Ko e ha kua manako e tau tagata ke moui tukulagi?
11 Ko e ha, he huhu e koe, e manako nei ma e moui tukulagi kua pili mau he tau manamanatuaga ha tautolu? Pihia kia ha kua “tuku he [Atua] e tukulagi ke he manamanatuaga he tagata”? (Fakamatalaaga 3:11, Revised Standard Version) Ko e onoonoaga hokulo anei ke manamanatu ki ai! Manamanatu la: Ko e ha kua manako lahi a tautolu ke momoui tukumalagi—tukumuitea—ka nakai ko e finagalo he Tufuga ke fakamakona e manako nei? Ti ko e fakaalofa ka a ia hana ke tufugatia a tautolu aki e manako ma e moui tukulagi ti fakaita a tautolu he nakai fakaata a tautolu ke mailoga e manako ia?—Salamo 145:16.
Kua Lata ke Falanaki a Tautolu ki a Hai?
12. Ko e heigoa e mauokafua kua ha ha he falu, ka e talitonu nakai a koe kua fakave mitaki?
12 I fe, po ke heigoa, kua lata ia tautolu ke tuku e falanaki ha tautolu ke moua e moui tukulagi? He puhala fakasaiene he tagata he senetenari 20 aki po ke 21 aki? Ko e vala tala he The New York Times Magazine “Manako a Lautolu ke Momoui” ne tutala ke he “fakaatua: fakasaiene” ti “fakamakai hagaao ke he aoga he fakasaiene.” Taha e tagata kumikumi ne talahau foki ko e “mauokafua fiafia . . . ka maeke he tau puhala talaga ke moua he magaaho tonu ke fakahao a [tautolu] ke fakaoti e fuakau, ka e liga fuata tumau.” Moli ai, ko e tau laliaga he tagata kua nakai maeke katoatoa ke fakaoti e fuakau po ke kautu mai he mate.
13. Fakakite fefe he talagaaga he uho ulu ha tautolu kua manako a tautolu ke momoui tukulagi?
13 Pehe kia e mena nei kua nakai fai puhala ke moua e moui tukulagi? Nakai ai pihia! Fai puhala! Ko e talagaaga he tau uho ulu mua ue atu ha tautolu, mo e lotomatala nakai fai fakakaupa ke fakaako, kua lata ke fakakite ki a tautolu e mena nei. Ko e tagata kumikumi tegatega moui ko James Watson ne fakahigoa e uho ulu ha tautolu “ko e mena mua atu e uka ke hoko mai ke he vaha ha tautolu.” Ne pehe foki e tagata kumikumi ke he tau vakavaka he tino ko Richard Restak: “Nakai fai matakavi he lalolagi katoatoa talahaua kua ha ha i ai e kehekeheaga i ai.” Ko e ha kua ha ha ia tautolu e uho ulu mo e lotomatala ke fafao mo e fakaputu e tau vala tala loga mo e tino kua talaga ke gahuahua tukulagi ka nakai amanaki a tautolu ke olioli e moui tukulagi?
14. (a) Ko e heigoa e fakaotiaga hagaao ke he moui he tagata ne talahau he tau tagata tohia Tohi Tapu? (e) Ko e ha kua falanaki a tautolu ke he Atua nakai ke he tagata?
14 Ko e heigoa mogoia e fakahikuaga mitaki mo e moli kua lata ke moua e tautolu? Nakai kia kua talaga a tautolu mo e tufuga he Taute kua malolo ue atu mo e lotomatala ke maeke ia tautolu ke moui tukulagi? (Iopu 10:8; Salamo 36:9; 100:3; Malaki 2:10; Gahua 17:24, 25) Ti, kua nakai kia lata ia tautolu ke omaoma fakapulotu e poakiaga omoomoi he salamo he Tohi Tapu: “Aua neke tua a mutolu ke he tau iki, po ke fanau he tau tagata, nakai ha i ai ha fakamouiaga”? Nakai tua he ha ke he tagata? Ha kua tohi he salamo, “kua fina atu hana agaga, kua liu a ia ke he kelekele ne eke aki a ia, ko e aho ia ni kua mate ai hana tau manatu.” Moli, pete ni e aoga ke moui tukulagi, kua lolelole e tau tagata ka fehagai mo e mate. Ne fakaoti he salamo: “Uhoaki e tagata . . . ko e hana amaamanaki ha i ai ia kia Iehova ko e hana Atua.”—Salamo 146:3-5.
Ko e Finagalo Moli Kia he Atua?
15. Ko e heigoa kua fakakite ko e finagalo he Atua ke momoui tukulagi a tautolu?
15 Ka kua huhu a koe, Ko e finagalo moli kia ha Iehova ke olioli e tautolu e moui tukulagi? E, moli! Lagaloga kua mavehe mai pihia he hana Kupu. “Ko e moui tukulagi ko e mena foaki noa mai he Atua haia,” he fakamafana mai he Tohi Tapu ki a tautolu. Ne tohi he fekafekau he Atua ko Ioane: “Ko e talahau foki hanai ne talahau mai [he Atua] kia tautolu, ko e moui tukulagi.” Ko e mena ia ne huhu he tagata fuata ki a Iesu: “Ko e akoako mitaki na e, ko e heigoa e mena mitaki ke eke e au ke moua ai e au e moui tukulagi.” (Roma 6:23; 1 Ioane 2:25; Mataio 19:16) Moli, ne tohi he aposetolo ko Paulo hagaao ke he “amaamanaki he moui tukulagi, kua talahau mai he Atua kua nakai maeke ke pikopiko, ka e nakaila kamata ai e tau hau.”—Tito 1:2.
16. Ko e heigoa e kakano kua mavehe he Atua e moui tukulagi “ka e nakaila kamata ai e tau hau”?
16 Ko e heigoa e kakano kua mavehe he Atua e moui tukulagi “ka e nakaila kamata ai e tau hau”? Ne manatu falu ko e kakano e aposetolo ko Paulo ato tufuga e hoa fakamua, ko Atamu mo Eva, ne finagalo e Atua kua lata e tau tagata ke momoui tukulagi. Pete ia, ka hagaao a Paulo ke he vaha ne kua mole e tufuga he tau tagata ti taute e Iehova hana finagalo, kua maaliali agaia ni to fakalataha he Atua e finagalo he moui tukulagi ke he tau tagata.
17. Ko e ha kua tuku a Atamu mo Eva ki tua he kaina ko Etena, ti ko e ha ne fakatu e tau kerupi he matahala?
17 Kua talahau he Tohi Tapu he kaina i Etena, “ne fakatupu foki e Iehova ko e Atua ke he fonua e . . . akau he moui.” Ko e kakano kua tuku a Atamu ki tua he kaina “neke fakaolo atu hana lima, mo e toto e fua he akau he moui, ti kai ai, mo e moui”—e, tukulagi! He mole e fakahala ha Atamu mo Eva mai he kaina i Etena, ne fakatu e Iehova e “tau kerupi ke nonofo ke he fahi tokelau he kaina ko Etena, mo e pelu puhopuho, kua taufeliuaki ke leoleo aki e hala ke he akau he moui.”—Kenese 2:9; 3:22-24.
18. (a) Ko e heigoa e kakano he kai e fua he akau ki a Atamu mo Eva? (e) Ko e heigoa e kakano he kai e akau ia?
18 Ane mai fakaata a Atamu mo Eva ke kai mai he akau ia he moui, ko e heigoa la e kakano ma laua? Ko e fakamonuina he moui tukulagi he Parataiso! Ne tuanaki e taha tagata fakaako Tohi Tapu: “Kua liga toka he akau he moui e mahani aoga ne kua puipui ai e tino he tagata ke nakai fuakau, po ke popo ti mate.” Ne talahau foki e ia “ko e fai vai tului he parataiso kua maeke ke fakalagalaga e tau lauiaaga” he fuakau. Pete ia, kua nakai talahau he Tohi Tapu kua foaki he akau he moui e tau fua ke moui ai. Ka e, ko e akau kua fakakite e fakamoliaga he Atua he moui tukulagi ki a ia ka fakaata ke kai e fua mai i ai.—Fakakiteaga 2:7.
Nakai Hiki e Finagalo he Atua
19. Ko e ha ne mate a Atamu, ti ko e ha ne mamate foki a tautolu ko e fanau hana?
19 He hala a Atamu, ne galo e ia e hana tonuhia ke he moui tukulagi mo lautolu oti he hana tau ohi nakai la fanau mai. (Kenese 2:17) He eke a ia mo tagata agahala ha ko e liuliu hana, ne ilaila mo e hala a ia. Mai he magaaho ia ki mua, ne fakatokatoka ai e tino a Atamu ke mate. He talahau he Tohi Tapu, “ko e mate ko e palepale ia he hala.” (Roma 6:23) Lafi ai, ko e ohi nakai mitaki katoatoa ha Atamu kua fakatokatoka foki ma e mate, nakai ke moui tukulagi. Kua fakamaama mai he Tohi Tapu: “Tuga ni he hoko mai ai e hala ke he lalolagi ke he tagata tokotaha [Atamu], ko e mate foki ha ko e hala, ti kua hoko mai ai e mate ke he tau tagata oti kana, ha kua hala e tau tagata oti kana.”—Roma 5:12.
20. Ko e heigoa kua fakakite ko e mena tufuga e tau tagata ke momoui tukulagi he lalolagi?
20 Ka e kua ane mai nakai hala a Atamu? Ka e kua ane mai nakai liuliu a ia ke he Atua ti foaki age ki a ia ke kai mai he akau he moui? I fe ka olioli e ia e mena fakaalofa he Atua ko e moui tukulagi? He lagi? Nakai! Nakai fai mena ne tutala e Atua hagaao ki a Atamu ke uta ke he lagi. Ko e matagahua kotofa hana he lalolagi nei. Kua fakamaama he Tohi Tapu kua “fakatupu foki e Iehova ko e Atua ke he fonua e tau akau oti kua fulufuluola he kitekite, mo e mitaki ke kai,” ti talahau ai: “Ne uta foki e Iehova ko e Atua e tagata, mo e tuku a ia ke he kaina ko Etena, ke gahua ai mo e leoleo ai.” (Kenese 2:9, 15) He mole atu e tufuga a Eva ko e hoa a Atamu, kua foaki age ki a laua foki e falu kotofaaga gahua he lalolagi nei. Ne tala age e Atua ki a laua: “Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai; kia pule foki ke he tau ika he tahi, mo e tau manu lele he pulagi, katoa mo e tau mena momoui oti kua totolo ke he kelekele.”—Kenese 1:28.
21. Ko e heigoa e tau monuina homo ue atu ne olioli he tau mamatua fakamua?
21 Manamanatu ke he tau monuina he lalolagi ko e tau hatakiaga mai he Atua kua hafagi ma Atamu mo Eva! Kua lata ki a laua ke feaki e tau tama tane mo e fifine malolo mitaki katoatoa ke he Parataiso he lalolagi. He momotua e tau fanau fakahele ha laua, to fakalataha mo laua he fanafanau mo e fakafulufuluola e kaina ke tumau e Parataiso ia. Mo e tau manu totolo kua omaoma ki a lautolu, to mamakona e tau tagata oti. Manamanatu la ke he olioli he fakalahi atu e tau katofia he kaina i Etena ke maeke e lalolagi katoa ke eke mo parataiso! To olioli nakai e koe e moui mo e tau fanau mitaki katoatoa he kaina fulufuluola he lalolagi, mo e nakai fai tupetupe ke he fuakau mo e mate? Kia fakaata e tau manako he loto hau ke tali e huhu ia.
22. Ko e ha kua moli a tautolu kua nakai hiki he Atua hana a maveheaga ma e lalolagi?
22 Ti ko e magaaho ne liuliu a Atamu mo Eva ti tuku ki tua he kaina ko Etena, hiki nakai e finagalo he Atua ma e tau tagata ke moui tukulagi he Parataiso he lalolagi? Nakai pihia! Ma e Atua ke taute e mena ia to kaumahala ai ke he hana a lotomatala ke fakahoko hana finagalo fakamua. Kua mafanatia a tautolu to taute he Atua e mena ne mavehe a ia ki ai, he fakapuloa e ia ni: “To pihia ni haku a kupu kua fina atu ai he gutu haku, nakai liu noa mai a ia kia au; ka to eke ni e mena kua loto au ki ai, to monuina foki ia ke he mena ne fakafano atu ai e au.”—Isaia 55:11.
23. (a) Ko e heigoa ne fakamau fakamoli ko e finagalo he Atua kua tututonu he manako ke moui tukulagi he lalolagi? (e) Ko e heigoa foki ne mui mai ka fakatutala ki ai a tautolu?
23 Ko e finagalo he Atua ma e lalolagi kua nakai la hiki ne kua fakamaliali ai he Tohi Tapu, ne kua mavehe he Atua: “To eke ni e motu ma e tau tagata tututonu, to nonofo muatua ai a lautolu.” Talahau pihia foki e Iesu Keriso he Lauga he Mouga ko e tau tagata mahani molu to eke ma lautolu e motu. (Salamo 37:29; Mataio 5:5) Ka e, moua fefe e tautolu e moui tukulagi, mo e ko e heigoa ha tautolu ke taute ke fiafia e moui ia? To fakatutala ke he vala tala nei ka mui mai.
To Tali Fefe e Koe?
◻ Ko e ha e tokologa kua talitonu na maeke e moui tukulagi?
◻ Ko e heigoa kua lata ke popoka a tautolu na tufuga a tautolu ke moui tukulagi?
◻ Ko e heigoa e finagalo fakamua he Atua ma e tagata mo e lalolagi?
◻ Ko e ha ke iloa moli a tautolu to fakamoli he Atua e finagalo fakamua hana?