Maeke he Tufuga ke Lafi e Fai Kakano ke he Moui Hau
“Kia fakaheke atu a lautolu ke he higoa a Iehova; ha ko ia ne vagahau, ti eke ai ni a lautolu.”—SALAMO 148:5.
1, 2. (a) Ko e heigoa e huhu kua lata ia tautolu ke manamanatu ki ai? (e) Putoia fefe e tufugatiaaga he huhu a Isaia?
“NAKAI kia iloa e koe?” Tuga ko e huhu takitaki atu a ia, he omoi e tokologa ke tali, ‘Ke iloa e heigoa?’ Ka ko e huhu hokulo. Ti maeke ia tautolu ke loto fakaaue lahi ke he hana fakatokaaga—ko e veveheaga 40 he tohi a Isaia he Tohi Tapu. Ko e tagata Heperu i tuai, ko Isaia, ne tohi ai, ti ko e huhu kua leva tigahau. Ka e, kua fou lahi foki ni, fakatatai ke he kakano hokulo he moui hau.
2 Ha kua aoga lahi ai, ko e huhu he Isaia 40:28 kua lata mo e onoonoaga hokulo ha tautolu: “Nakai kia iloa e koe? Nakai kia logona e koe? Ko e Atua tukulagi, ko Iehova ko ia ne eke e tau motuaga he lalolagi.” Ko e “iloa” kua putoia ai e Tufuga he lalolagi, mo e kua fakakite mai he hagaaoaga kua molea atu ai ke he lauiaaga he lalolagi. He tau kupu ua fakamua ne tohi e Isaia hagaao ke he tau fetu: “Hahaga hake a ki luga mo e kitekite ā mutolu, po ko hai ne eke e tau mena nai? Kua takitaki mai ha lautolu a tau kau kua totou . . . ko e hana malolo lahi mo e hana mana lahi; nakai ni galo taha ia lautolu.”
3. Pete ni e iloa lahi e koe hagaao ke he Tufuga, ko e ha kua lata ia koe ke manako ke iloa atu foki?
3 E, ko e huhu “Nakai kia iloa e koe?” kua hagaao moli ke he Tufuga he lalolagi mo e lagi katoatoa ha tautolu. Liga kua fakalagalaga a koe ko Iehova ko e Atua ko “ia ne eke e tau motuaga he lalolagi.” Kua iloa lahi foki e koe hagaao ke he aga hana mo e tau puhala hana. Ka e kua ka feleveia a koe mo e tagata tane po ke fifine ne fakauaua kua ha ha i ai e Tufuga mo e nakai iloa maaliali ko e tagata fefe a ia? Ko e fakafetuaga pihia kua nakai lata ke ofo ha kua totou miliona mo e miliona ne nakai iloa po ke talitonu ke he Tufuga.—Salamo 14:1; 53:1.
4. (a) Kua lata he ha ke manamanatu ke he Tufuga he magaaho tonu nei? (e) Ko e heigoa e tau tali ne nakai maeke he saiene ke foaki?
4 Kua fakaako he tau aoga e tau tagata tuaha tokologa ne kua logona kua ha ha (po ke to moua) he saiene e tau tali ke he tau huhu hagaao ke he kamataaga he lalolagi mo e lagi katoatoa mo e moui. He The Origin of Life (mataulu fakamua faka-Falani: Aux Origines de la Vie) ne talahau he tau tagata tohia ko Hagene mo Lenay: “Ko e kamataaga he moui kua fetoko agaia ke he kamataaga he senetenari uafulu ma taha aki. Ko e mena vihi nei, kua uka lahi ke fakamafola, kua lata mo e tau kumikumiaga he tau fahi kehekehe, mai he lagi likoliko lahi mahaki ke he tau mena ikiiki itikuhila.” Ka e tumau agaia ni e veveheaga fakahiku, “Kua Mata Tumau e Huhu,” ke talahau: “Ne kumikumi e mautolu falu tali fakasaiene ke he huhu, Tupu mai fefe e moui he lalolagi? Ka ko e ha ne tupu mai e moui? Fai foliaga kia e moui? Ko e tau huhu nei kua nakai maeke he saiene ke tali. Ko e kumikumi noa ni he ‘fefe’ he tau mena. Ko e ‘fefe’ mo e ‘ko e ha’ ko e tau huhu kehekehe ua. . . . Ke he huhu ‘ko e ha,’ ko e pulotu, lotu, mo e—mua atu ai—kua lata ia tautolu takitokotaha ke kumi e tali.”
Kumi e Tau Tali mo e Kakano
5. Ko e faga tagata fefe ka aoga pauaki mai he ako fakalahi ke he Tufuga?
5 E, manako a tautolu ke maama ko e ha kua tupu mai e moui—mua atu ko e ha kua ha ha hinei a tautolu. Lafi atu ki ai, kua lata ia tautolu ke fiafia ke he tau tagata ne nakai la hokotia ko e mena fai Tufuga mo e kua iloa tote hagaao ke he tau puhala hana. Po ke manamanatu ki a lautolu kua putoia he tau feakiaga kua kehe e manatu ke he Atua mai he mena ne fakakite he Tohi Tapu. Totou piliona ne tutupu hake ke he Fahi Uta po ke he falu matakavi ne laulahi e tau tagata kua nakai manamanatu ke he Atua fakaperesona, ko e peresona moli mo e aga omoomoi. Ki a lautolu ko e kupu “atua” kua fakatu e fakalagalaga nakai mahino po ke tupumaiaga kehe. Ne nakai la ‘iloa e lautolu e Tufuga’ po ke hana tau puhala. Kaeke ko lautolu, po ke miliona ne pihia foki e tau onoonoaga, ke fakalaga kua fai Tufuga, ko e tau lagomataiaga ka moua e lautolu, kua lauia mo e tau monuina tukulagi! To maeke ke moua foki e lautolu he magaaho nei e mena kua nakai fa mahani moli—ko e kakano moli, ko e finagalo moli mo e mafola he manamanatuaga, he moui.
6. Fua fefe he tau moui he tokologa he vaha nei e tataiaga ke he mena ne hoko ki a Paul Gauguin mo e ke he taha he hana tau fakatino?
6 Ke fakatata: He 1891, ne fano e atisi Falani ko Paul Gauguin ke kumi e moui makona i Falani Polenisia, tatai ke he parataiso. Ka ko e matahavala hana kua mole ne moua ai e ia e gagao mo e falu foki. He logona e ia e mate hane hoko mai, ne vali e ia e fakatino makitoili ne kua fakalata e ia ke ‘talahau e moui ko e mena galo lahi.’ Iloa nakai e koe e higoa ne ui aki e Gauguin e fakatino ia? “O Mai Fe a Tautolu? Ko e Heigoa a Tautolu? O Ki Fe a Tautolu?” Liga fita he logona e koe falu ne huhu pihia. Tokologa ne pihia. Ka e he nakai moua e lautolu e tau tali makona—nakai fai kakano moli e moui—ti o ki fe a lautolu? Kua fakahiku e lautolu, ko e tau momoui ha lautolu kua nakai fai kehe mai he tau manu.—2 Peteru 2:12.a
7, 8. Ko e ha e tau kumiaga he saiene ne nakai hako tonu ai?
7 Ti maeke ia koe ke maama e kakano he tagata tuga e porofesa he tau fisiki ko Freeman Dyson ne tohi: “Pihia foki ni haku manatu he magaaho ne liu au fatiaki e huhu ne huhu e Iopu. Ko e ha ne matematekelea a tautolu? Ko e ha ne lahi koa e mahani hepehepe he lalolagi? Ko e heigoa e kakano he mamahi mo e matematekelea?” (Iopu 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Fita he talahau, kua tokologa e tau tagata ne haga atu ke he saiene ma e tau tali nakai ke he Atua. Ko e tau tagata feua-moui, tau tagata kumikumi moana, mo e falu kua lafi ke he iloilo hagaao ke he ha tautolu a fua lalolagi mo e moui ne ha ha i ai. Ko e kumikumi ke he taha fahi, ko e tau tagata kumikumi ke he tau aolagi mo e tau tagata fisiki kua lahi atu e mena ne ako ke he fakatokaaga he ha tautolu a vevela he la, tau fetu, mo e mamao he tau putuputuaga fetu. (Fakatatai Kenese 11:6.) Ko e heigoa e tau fakahikuaga mitaki kua fakakite he tau mena moli pihia?
8 Falu saienetisi ne tutala ke he “manamanatuaga” he Atua po ke “gahua lima” ne kitia ke he lalolagi mo e lagi katoatoa. Ka e liga fakagalo ni kia he mena ia e matapatu manatu? Ne talahau he mekasini Science: “He magaaho ne talahau he tau tagata kumikumi kua fakakite he kamataaga he lalolagi mo e lagi e ‘manamanatuaga’ po ke ‘gahua lima’ he Atua, kua lafi e lautolu ke he faka-Atua e fakamoliaga kua liga tote lahi ke he lalolagi mo e lagi katoatoa—e tufugatiaaga fakatino.” Ka ko e tagata ne moua e fakamailogaaga Nobel he fakasaiene ko Steven Weinberg ne tohi: “Ko e lahi he maamaaga ke he lalolagi mo e lagi katoatoa, kua lahi atu foki e fakalata he nakai fai amaamanakiaga.”
9. Ko e heigoa e tau fakamoliaga kua lagomatai a tautolu mo e falu ke ako hagaao ke he Tufuga?
9 Liga ko koe ni taha he tau miliona ne kua fakaako fakahokulo ke he mena ia mo e maama ko e kakano moli he moui kua fakalataha he iloa e Tufuga. Manatu e mena ne tohi he aposetolo ko Paulo: “Nakai maeke he tau tagata ke talahau kua nakai iloa e lautolu e Atua. Mai he kamataaga he lalolagi, kua kitia he tau tagata e puhala he Atua he tau mena ne taute e Ia. Kua fakakite he mena nei Hana malolo kua tumau tukulagi ia. Kua fakakite ko Ia ko e Atua.” (Roma 1:20, Holy Bible, New Life Version) E, ha ha i ai e tau fakamoliaga hagaao ke he lalolagi ha tautolu mo e hagaao ki a tautolu kua maeke ke lagomatai e tau tagata ke mailoga e Tufuga mo e ke kumi e kakano he matutaki mo ia. Manamanatu la ke he tolu e hagaaoaga he mena nei: ko e lalolagi mo e lagi katoatoa kua viko takai ia tautolu, ko e kamataaga he moui, mo e tau manamanatuaga lotomatala ni ha tautolu.
Tau Kakano ke Talitonu
10. Ko e ha kua lata ia tautolu ke manamanatu ke he “kamataaga”? (Kenese 1:1; Salamo 111:10)
10 Hoko mai fefe e lalolagi mo e lagi katoatoa ha tautolu ki hinei? Kua iloa e koe mai he tau hokotakiaga hagaao ke he tau fakaata hulu mo e tau kumikumiaga ke he lagi likoliko kua laulahi e tau saienetisi ke mailoga kua nakai kitia tumau e lalolagi mo e lagi ha tautolu. Na fai kamataaga, ti fakalaulahi foki. Ko e heigoa kua fakalatalata he mena nei? Fanogonogo ke he tagata kumikumi aolagi ko e Iki ko Bernard Lovell: “Ke he taha magahala kua mole, kua tata atu e Lalolagi mo e Lagi Katoatoa ke he tuaga inanoa he kamataaga tote lahi mo e laulahi nakai fai fakaotiaga, kia huhu atu a tautolu ko e heigoa i ai fakamua. . . . Kia fehagai a tautolu ke he mena vihi he Kamataaga.”
11. (a) Lahi fefe e lalolagi mo e lagi katoatoa? (e) Ko e heigoa e hakotika he lalolagi ne fakakite mai?
11 Ko e tauteaga he lalolagi mo e lagi katoatoa, lauia ai e lalolagi ha tautolu, kua fakaata e hikiaga tokoluga. Ma e fakatai, ua e fua mua ue atu ha tautolu he la mo e falu fetu kua leva tigahau e aoga mo e tumau. Ko e fuafuaaga fou he numera he tau fakaputuaga fetu he lalolagi mo e lagi likoliko kitia kua fakatoka mai he 50 piliona (50,000,000,000) ke he 125 piliona. Ti ko e Matakau Fetu ha tautolu kua totou piliona he tau fetu i ai. Mailoga la: Iloa e tautolu kua lata e enisini he peleo afi mo e lata tonu he oela mo e matagi. Ka fai motoka a koe, kua liga ole a koe ke he makeniki lotomatala ke fakatagi e enisini, ke maeke he motoka hau ke holo totomo mitaki. Ka latatonu e mena ia mo e enisini noa, ka e kua mogoia e latatonu ni he “vela” he la ha tautolu? Maaliali ai, ko e kei fakaohooho kua lauia ai e latatonu he taute fakahako ma e moui kua ha ha ke he lalolagi. Na tupu noa ni kia e mena ia? Kua huhu ki a Iopu i tuai: “Ne fakatoka kia e koe e tau fakatufono ke takitaki aki e lagi, po ke fifili e tau fakatufono he tufugatiaaga he lalolagi?” (Iopu 38:33, The New English Bible) Nakai maeke he ha tagata. Ti hau i fe e tonutika?—Salamo 19:1.
12. Ko e ha mogoia kua nakai hehe ke manamanatu ke he Lotomatala malolo i tua he tufugatia?
12 Liga mai kia he taha mena po ke Taha ne nakai kitia aki e tau mata he tagata? Manamanatu ke he huhu nei hagaao ke he saiene he vaha fou. Laulahi he tau tagata kumikumi ke he aolagi mogonei kua talia na fai tufugatia malolo lahi he lagi—tau pu pouli. Ko e tau pu pouli nei kua nakai maeke ke kitia, ka e talahau agaia he tau tagata iloilo kua fai. Fakatatai ai, kua talahau he Tohi Tapu ko e taha matakavi foki kua ha ha ai e tau tufugatiaaga malolo ne nakai maeke ke kitia—tau mena momoui agaga. Ka fai he tau mena momoui galo malolo pihia, nakai kia ko e tonuhia ia kua fakakite mai ko e lalolagi mo e lagi katoatoa kua puna mai he Iloilo malolo?—Nehemia 9:6.
13, 14. (a) Ko e heigoa kua fakatu moli he saiene hagaao ke he kamataaga he moui? (e) Ko e heigoa kua tuhi ki ai e moui he lalolagi?
13 Ko e fakamaamaaga ke uaaki he fakamoliaga ka lagomatai e tau tagata ke fakakite e Tufuga kua lauia e kamataaga he moui. Tali mai he magaaho ne kumikumi e Louis Pasteur, ne talia ai kua nakai pa mai noa e moui he atuhau gahuahua noa. Ti kamata mai fefe e moui he lalolagi? He atu tau 1950, ne lali e tau saienetisi ke fakamoli na liga tupu fakahaga ke he falu moana fakamua he magaaho ne lau tumau e pulagi tuai he hila. Ko e fakamoliaga fou ne fakakite, pete ia ko e kamataaga pihia he moui he lalolagi kua nakai moli ha ko e mena nakai fai pulagi pihia. Ti ko e fua, hane kumikumi e falu saienetisi ma e fakamaamaaga ne tote e hepehepe i ai. Ka kua galo foki kia e lautolu e manatu uho?
14 He mole e tau tau loga he fakaako ke he lalolagi mo e lagi katoatoa mo e moui i ai, ko e saienetisi Peritania ko e Iki ko Fred Hoyle ne talahau: “He nakai talia ai ke he fakamoliaga ikuhila kua ea hake e moui he tau malolo fakapouliuli he tufugatia, ne hagaaki mitaki ai ke fakalata ko e kamataaga he moui ko e gahua he iloilo pauaki.” E, ko e lahi atu e ako e tautolu hagaao ke he tau mena ofogia he moui, ko e lotomatala lahi i ai kua hau he Punaaga lotomatala.—Iopu 33:4; Salamo 8:3, 4; 36:9; Gahua 17:28.
15. Ko e ha kua pehe ai kua kehe a koe?
15 Ti ko e fakamaamaaga fakamua he fakakakanoaga kua lauia e lalolagi mo e lagi katoatoa, ti ko e mena ke ua aki, ko e kamataaga he moui he lalolagi. Mailoga e mena ke tolu aki—ko e kehe ue atu ha tautolu. Ke he tau puhala loga kua kehe moli e tau tagata, ti ko e kakano kua pihia foki a koe. Pihia fefe? Liga fita he logona e koe ko e uho ulu kua fakatatai ke he komopiuta malolo. Moli ai, ko e tau mouaaga fou kua mole kua fakakite ko e fakatataiaga nei nakai hako. Ko e saienetisi he Massachusetts Institute of Technology ne pehe: “Ko e tau komopiuta he vaha nei kua mamao mai ke he lotomatala he tagata ne 4 e tau he moui ke kitia, vagahau, mioi, po ke fakaaoga e manamanatuaga. . . . Ne kua fuafua ai ko e vala tala kua tauteute ai e lotomatala ke he tau komopiuta malolo lalahi kua fakatatai ke he fakatokatokaaga vakavaka he mama—ko e mena tote he malolo kua gahua ke he komopiuta i loto he gati ulu [hau].”
16. Ko e lotomatala hau ke he vagahau kua fakakite e heigoa?
16 Ko e vagahau ko e lotomatala ha ha ia koe kakano ha ko e uho ulu hau. Falu tagata kua vagahau ua, tolu, po ke loga e tau vagahau, ka ko e lotomatala ke fakaaoga taha e vagahau kua fakamailoga a tautolu kua kehe. (Isaia 36:11; Gahua 21:37-40) Ne huhu e Porofesa ko R. S. mo D. H. Fouts: “Ko e tagata ni kia . . . kua maeke ke matutaki he vagahau? . . . Ko e tau manu iloilo oti kua matutaki moli ke he . . . tau fakagahuahuaaga, tau namu, tau leo, tagi mo e tau lologo, ti pihia foki e felele he tau pi. Ka e kehe mai e tau manu he tagata ha kua nakai fai puhala fakatoka pauaki e vagahau. Ti ko e tau manu, ko e mena ne mua ue atu e kehe, he nakai ta fakatino. Kua maeke ni ia lautolu ke vavaku.” Moli, ko e tau tagata ni kua maeke ke fakaaoga e tau uho ulu ke vagahau mo e vali e tau fakatino kakano lahi.—Fakatatai Isaia 8:1; 30:8; Luka 1:3.
17. Ko e heigoa e matapatu kehekehe he manu ne ono ke he fakaata mo e tauteaga he tagata?
17 Mua atu, ha ha ia koe e mataala he tino; kua maimaina a koe ki a koe. (Tau Fakatai 14:10) Kua kitekite nakai a koe ke he manu lele, kuli, po ke pusi ka ono ke he fakaata ti maeke ke tutuo, guhu, po ke oho atu? Kua manatu ai kua kitia taha manu kehe nakai mailoga ko ia ni a ia. Kehe mai ai, ka ono a koe ke he fakaata, iloa e koe ko koe. (Iakopo 1:23, 24) Kua fakakia e koe e fofoga hau po ke manamanatu to fefe e fofoga hau he tau tau gahoa i mua. Nakai pihia e tau manu. E, kua taute he uho ulu hau a koe ke kehe. Fano ki fe e lilifu? Hau fefe e uho ulu hau, ka nakai mai he Atua?
18. Ko e heigoa e lotomatala he mahani kua fakakehe a koe mai he tau manu?
18 Kua fakaata foki he uho ulu hau a koe ke fakaaue ke he fakatino mo e leo kofe ti pihia foki mo e tau mahani mitaki. (Esoto 15:20; Tau Fakafili 11:34; 1 Tau Patuiki 6:1, 29-35; Mataio 11:16, 17) Ko e ha ko koe nakai ko e tau manu? Kua fakaaoga e lautolu e tau uho ulu ha lautolu matapatu ke leveki aki e tau manako kua lata—moua e tau mena kai, kumi e hoa, po ke taute e fata. Ko e tau tagata ni kua maeke ke manamanatu atu ke he vaha i mua. Kua manamanatu e falu hagaao ke he tau puhala ha lautolu ka lauia e takatakaiaga ha ko e tau gahua ha lautolu po ke tau ohi ha lautolu anoiha. Ko e ha? Kua talahau he Fakamatalaaga 3:11 hagaao ke he tau tagata: “Kua tuku foki [he Tufuga] e manatu ke he tukulagi ke he tau loto ha lautolu.” E, ko e lotomatala hau he manamanatu ke he kakano he tukulagi po ke moui nakai fai fakaotiaga kua uho lahi.
Fakaata e Tufuga ke Lafi e Fai Kakano
19. Ko e heigoa e tau fakamaamaaga tolu he fakakakanoaga ka liga fakaaoga e koe ke lagomatai e falu ke manamanatu hagaao ke he Tufuga?
19 Ne lauia e tautolu tolu e fahi: ko e tonuhia ne kua kitia he laulahi he lalolagi mo e lagi katoatoa, ko e kamataaga he moui he lalolagi, mo e kehe ue atu he uho ulu he tagata fakalataha mo e tau lotomatala kehekehe. Hagaao ke he heigoa e tau manatu tolu nei? Hanei e fakamaamaaga he fakakakanoaga ka fakaaoga e koe he lagomatai falu ke hokotia ke he fakaotiaga. Kia huhu fakamua a koe: Na fai kamataaga kia e lalolagi mo e lagi katoatoa? To tokologa ka talia pihia. Ti huhu: Nakai kia fakatupu e kamataaga ia po ke mena fakatupu? Tokologa e tau tagata ne manatu na fakatupu e kamataaga he lalolagi mo e lagi katoatoa. Kua takitaki e mena nei ke he huhu fakahiku: Na fakatupu kia e kamataaga he taha mena tukulagi po ke Taha tukulagi? Ko e tau matakupu ne fakamaama fakamahino mo e fakapapahi, to tokologa ka takitaki atu ke he fakaotiaga: Na fai Tufuga! Ha kua pihia, nakai kia maeke mogoia he fai kakano e moui?
20, 21. Kua latatonu he ha e iloa e Tufuga ke he ha tautolu a fai kakano he moui?
20 Ko e moui katoa ha tautolu, fakalataha mo e tau puhala ha tautolu he mahani mo e mahani ni kua lata ke matutaki mo e Tufuga. Ne tohi e Dr. Rollo May: “Ko e fakatokatokaaga ni ne hako ma e mahani mitaki kua fakave ke he matapatu kakano he moui.” Moua mai i fe e mena ia? Ne fakaholo atu e ia: “Ko e matapatu fakatokatokaaga ko e tufugatiaaga he Atua. Ko e tau matapatu fakaakoaga he Atua ko e tau matapatu fakaakoaga ne kua fakave e moui tali mai he kamataaga he tufugatiaaga ke hoko ke he fakaotiaga.”
21 Ti maama mitaki mogoia e tautolu, ko e ha ne fakatata he salamo e mahani tokolalo mo e pulotu he ole a ia ke he Tufuga: “Iehova na e, kia fakailoa mai kia au hāu a tau puhala; kia fakaako mai e koe au ke he hau a tau hala. Kia takitaki e koe au ke he mena moli mai ia koe, mo e fakaako mai kia au, ha ko koe ko e Atua he haku a fakamouiaga.” (Salamo 25:4, 5) He maeke he salamo ke iloa mitaki e Tufuga, ti fai kakano, amaamanakiaga mo e takitakiaga moli e moui hana. Pihia foki a tautolu takitokotaha.—Esoto 33:13.
22. Ko e heigoa kua putoia he iloa e tau puhala he Tufuga?
22 Ke “iloa mitaki” e tau puhala he Tufuga kua maeke foki ke iloa lahi a ia, hana tau aga mo e hana tau puhala. Ka e he nakai kitia mata e Tufuga mo e malolo ofoofogia, maeke fefe ia tautolu ke iloa mitaki a ia? To tutala e vala tala ne mui mai ke he mena nei.
[Matahui Tala]
a Manamanatu ke he tau mena tutupu he tau kemuaga pagota Nasi, ne mailoga e Dr. Viktor E. Frankl: “Ko e kumi he tagata ma e fai kakano ko e matapatu fakalagalaga he hana moui ti nakai ko e ‘manamanatuaga fakateaga’ he tau malolo pauaki,” tuga ne ha ha he tau manu. Ne lafi e ia kua totou teitei uafulu tau he mole e felakutaki ke uaaki he lalolagi, ko e kumiaga i Falani “ne fakakite ko e 89% he tau tagata kua huhu ki ai ne talahau kua lata e tagata mo e ‘taha mena’ kua foaki ki ai e kakano he moui.”
To Tali Fefe e Koe?
◻ Ko e ha kua lata ia tautolu ke o atu muatua ke he vala tala fakasaiene hagaao ke he lalolagi mo e lagi katoatoa?
◻ He lagomatai e falu ke manamanatu hagaao ke he Tufuga, ko e heigoa hau ka fakakite age?
◻ Ko e ha e iloa e Tufuga ko e kei ke moua e moui fai kakano mo e makona?
moui.”
[Fakatino he lau 9]
(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)
Ko e Heigoa e Fakaotiaga Hau?
Ko e Lalolagi mo e Lagi Katoatoa ha Tautolu
↓ ↓
Nakai Fai Fai
Kamataaga Kamataaga
↓ ↓
Nakai Fakatupu Fakatupu
↓ ↓
Fai MENA He TAHA
Tukulagi Tukulagi
[Fakatino he lau 9]
Ko e lahi mahaki mo e hakotika kua fakakite he lalolagi mo e lagi ne takitaki e tokologa ke manamanatu hagaao ke he Tufuga
[Credit Line]
Lau 9 mo e 11: Jeff Hester (Arizona State University) and NASA