Kia Moua e Koe Hau a Matakainaga
“Kia fano a koe, ti akonaki a ia hoko mua ni. Kaeke ke fanogonogo mai a ia kia koe, kua moua tuai e koe hau a matakainaga.”—MATAIO 18:15.
1, 2. Ko e heigoa e tomatomaaga aoga ne foaki e Iesu hagaao ke he fehagaiaga mo e tau hehe?
HE NAKAI katoa e tau taha he fekafekauaga ha Iesu ne toe, ha ha ia ia e tau fakaakoaga aoga ma e hana tau tutaki. Totou ai e koe he Mataio veveheaga 18. Taha ko e aoga he mahani fakatokolalo ha tautolu, tuga e tau fanau. Ne holo atu a ia ke peehi kua lata ia tautolu ke kalo mai he fakatupetupe a “lautolu nai kua fakateaga” mo e kua lata ia tautolu ke lali ke fakahao a “lautolu nai kua fakateaga” ke nakai mamate ai a lautolu. Ti lafi e Iesu e tomatomaaga uho lahi mahaki he fakamafola e tau lekua he tau Kerisiano.
2 Liga manatu e koe hana tau kupu: “Kaeke ke mahani kelea mai hau a matakainaga kia koe, kia fano a koe, ti akonaki a ia hoko mua ni. Kaeke ke fanogonogo mai a ia kia koe, kua moua tuai e koe hau a matakainaga. Kaeke ke nakai fanogonogo mai a ia, ti o ai a mua mo taha, po ke tokoua, kia fakamoli ai e tau kupu oti he talahau he tokoua, po ke tokotolu. Ka nakai fanogonogo a ia kia laua, ti talahau atu e koe ke he ekalesia; ka nakai fanogonogo a ia ke he ekalesia, kia eke a ia kia koe ke tuga e tagata kehe po ke telona.” (Mataio 18:15-17) Magaaho fe ka fakaaoga e tautolu e tomatomaaga ia, ti ko e heigoa e aga ha tautolu he taute pihia?
3. Ko e heigoa e fakafeleveiaaga kua lata ke taute e tautolu ke he tau hepehepe he falu?
3 Ko e vala tala fakamua ne peehi ha kua nakai mitaki katoatoa oti a tautolu mo e lifa atu ke hepehepe, kua lata ia tautolu ke eketaha he fakamagalo atu. Pihia moli e mena ia he kua ha ha i ai e mamahi ha ko e tau mena ne talahau po ke taute he tau matakainaga Kerisiano. (1 Peteru 4:8) Fa mitaki lahi ke fakatuai ke he ita—to fakamagalo ti fakanimonimo. Kia taute e tautolu e mena nei ko e lafiaga ke he mafola he fakapotopotoaga Kerisiano. (Salamo 133:1; Tau Fakatai 19:11) Ka e, liga fai magaaho ka logona e koe kua lata ia koe ke fakamafola mo e matakainaga ne fakamamahi a koe. Ka tupu e mena ia, ne foaki e Iesu e tau kupu na i luga mo takitakiaga.
4. He matapatu fakaakoaga, fakaaoga fefe e tautolu e Mataio 18:15 ke he tau hepehepe he falu?
4 Ne hataki e Iesu a koe ke “fano a koe, ti akonaki a ia hoko mua ni.” Pulotu e mena ia. Ko e falu fakaliliuaga Sihamani ne talahau e mena nei, he fakakite hana hehe “i lalo he fa e mata,” kakano ko e tau mata hau mo e hana. Ka ta hake totonu mai e koe e lekua hoko mua ni, kua mukamuka lahi ke fakamafola. Ko e matakainaga ne taute po ke talahau taha mena fakaita po ke nakai totonu ka talahau fakamitaki e hehe ki a koe hoko mua ni. Ka fanogonogo falu, ko e aga he tagata nakai mitaki katoatoa ka liga ke hihiga a ia ke fakatikai e hepe po ke ke lali ke fakahakotika e mena ne taute e ia. Ka e he talahau e koe e lekua “i lalo he fa e mata,” kua moua e koe e nakai femaamaaki ka e nakai ko e agahala po ke hehe pauaki. He maama tokoua e mua e nakai femaamaaki, maeke ia mua ke fakamafola ai, nakai fakaata e matakupu ke holofa mo e moumou e fakafetuiaga ha mua. Ti, ko e matapatu fakaakoaga ia Mataio 18:15 ne maeke ke fakaaoga foki ke he tau mena fakaita ikiiki he tau aho takitaha he moui.
Ko e Heigoa e Kakano Hana?
5, 6. Fakatokatoka ai, ko e heigoa e tau vahega agahala ne tuhi ki ai e Mataio 18:15, ti ko e heigoa kua fakakite e mena ia?
5 Paotia ai, ko e mena ne tomatoma e Iesu kua hagaao ke he tau mena hokulo ue atu. Ne pehe a Iesu: “Kaeke ke mahani kelea mai hau a matakainaga kia koe.” He onoonoaga laulahi, ko e “mahani kelea” kua hagaao ke he ha hepehepe po ke hehe. (Iopu 2:10; Tau Fakatai 21:4; Iakopo 4:17) Pete ia, ko e fakatokaaga kua talahau mai ko e agahala ne kakano a Iesu ki ai kua hokulo lahi. Ko e hokulo lahi mahaki ne kua takitaki ke onoono ke he tagata taute mahani kelea ko e “tagata kehe po ke telona.” Hagahaga ke he heigoa e talahauaga ia?
6 Ko e tau tutaki a Iesu ne logona e tau kupu ia ne iloa ko e tau tagata kehe a lautolu nakai lata ke fio mo e tau Tagata Motu Kehe. (Ioane 4:9; 18:28; Gahua 10:28) Ti tiaki katoatoa e lautolu e tau telona, ko e tau tagata Iutaia ka e liliuina ke eke mo tau tagata fakahehe he tau tagata. Ti paotia ai, ko e fakamauaga he Mataio 18:15-17 hagaao ke he tau agahala hokulo lahi, nakai ko e tau fakaita po ke tau fakamamahi kua maeke ia koe ke fakamagalo ti fakanimo.—Mataio 18:21, 22.a
7, 8. (a) Ko e vahega agahala fefe kua lata ke taute he tau motua? (e) Ko e vahega agahala fefe kua lata ke fakamafola he vahaloto he tau Kerisiano tokoua, he lagotatai ai mo Mataio 18:15-17?
7 I lalo he Fakatufono, ne talahaua ai falu agahala ke nakai fai fakamagaloaga mai he tagata fakaita. Ko e vagahau kelea, tiaki taofiaga, tapuaki tupua, mo e tau agahala mahani fakatane mo e fifine he mahani feuaki, faivao, mo e mahani sotoma kua lata ke talahau mo e taute he tau motua (po ke tau ekepoa). Ko e moli foki a ia ke he fakapotopotoaga Kerisiano. (Levitika 5:1; 20:10-13; Numera 5:30; 35:12; Teutaronome 17:9; 19:16-19; Tau Fakatai 29:24) Kia mailoga, ko e vahega agahala ne vagahau a Iesu ki ai he mena nei na kua lata ke fakamafola hoko laua ni. Ko e tau fakataiaga: Ha ko e ita po ke mahekeheke ne vagahau pikopiko e tagata hagaao ke he matakainaga hana. Kua talia e Kerisiano ke taute e gahua aki e tau koloa pauaki mo e fakaoti he aho fafati. Kua talia he taha to liu totogi age e tupe he magaaho kua fakatoka po ke aho fafati. Kua foaki he tagata e maveheaga hana ka fakaako he takitaki gahua hana a ia, to nakai (pihia foki ka hiki e tau gahua) fepalekoaki po ke lali ke fofo e tau tagata gahua he takitaki gahua hana ke fai magaaho po ke fakaaoga ai.b Ka nakai fakamoli he matakainaga hana kupu mo e kua nakai fakatokihala ke he tau hehe pihia, to moli ni ke hokulo lahi mahaki. (Fakakiteaga 21:8) Ka ko e tau hehe pihia kua lata ni ke fakamafola he vahaloto ni ha laua.
8 To maeke fefe ia koe ke kamata e fakamafola he lekua? Ne fa onoono ai ke he tau kupu a Iesu ke he tolu e lakaaga. Kia o mai la tautolu ke onoono takitaha ki ai. He nakai onoono ki ai kua mao niniva, ko e tau fakatokaaga fakamatafakatufono, lali ke moua e kakano i ai, kia nakai galo kehe mai he foliaga fakaalofa hau.
Lali ke Moua e Matakainaga Hau
9. Ko e heigoa kua lata ke tokaloto e tautolu ka fakaaoga ai e Mataio 18:15?
9 Ne kamata e Iesu: “Kaeke ke mahani kelea mai hau a matakainaga kia koe, kia fano a koe, ti akonaki a ia hoko mua ni. Kaeke ke fanogonogo mai a ia kia koe, kua moua tuai e koe hau a matakainaga.” Maali ai, nakai fakave e lakaaga nei ke he ha tuaha noa. Kua lata ia koe ke fai fakamoliaga po ke vala tala pauaki ke fakaaoga e koe ke lagomatai aki e matakainaga hau ke kitia kua taute e ia e mena hepe ti kua lata ke fakahako e tau lekua. Kua mitaki ke taute fakavave, nakai toka e lekua ke tupu po ke fakaata e aga ke holofa. Ti nakai nimo he takele i ai kua moumou aki foki a koe. Ha ko e fakatutalaaga kua lata ke toka ni ki a koe mo ia, ua talahau tuai ke he falu ke moua e momokoina po ke fakatolomaki e tuaga fakatagata hau. (Tau Fakatai 12:25; 17:9) Ko e ha? Ha ko e foliaga hau.
10. Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke moua e matakainaga ha tautolu?
10 Ko e foliaga hau kua lata ke moua e matakainaga hau, nakai ke fakahala, taholi, po ke moumou a ia. Kaeke ke taute moli e ia e hepe, to hagahaga kelea e fakafetuiaga hana mo Iehova. Manako moli a koe ke puipui a ia ko e matakainaga Kerisiano hau. Ligaliga to tolomaki ki mua e kautuaga ka fakatumau e fakatutalaaga ke fakatotoka a koe, he nakai fakaaoga e tau kupu vale po ke leo fakakaka. He fehagaiaga fakaalofa nei, manatu ko mua tokoua na ko e tau tagata agahala nakai mitaki katoatoa. (Roma 3:23, 24) He mailoga e ia kua nakai uta tala a koe hagaao ki a ia mo e kitia kua manako moli a koe ke lagomatai, kua mukamuka lahi e fakamafolaaga. Ko e fakafeleveia totonu mo e maaliali nei to fakaata moli e pulotu ka fua mai ko e hepe tokoua po ke ko e nakai femaamaaki ia ko e vaka he lekua.—Tau Fakatai 25:9, 10; 26:20; Iakopo 3:5, 6.
11. Pete ni ka nakai fanogonogo e tagata fakaita ki a tautolu, ko e heigoa ka liga taute e tautolu?
11 Ka lagomatai e koe a ia ke kitia kua tupu e mena hepe ti kua hokulo lahi mahaki, liga to omoi a ia ke fakamagalo. Moli ai, to fakalavelave e mahani fakatokoluga. (Tau Fakatai 16:18; 17:19) Ti pete ni foki ka nakai talahau tuai e ia e mena hepe mo e tokihala, kia fakamanou a koe ato kumikumi fakalaulahi atu e lekua. Nakai pehe a Iesu ‘kia fano lagataha ni a koe, ti akonaki a ia hoko mua ni.’ Ha ko e agahala kua maeke ia koe ke fakamafola, manamanatu he liu ahi atu ki a ia ke he agaga ia Kalatia 6:1 mo e “i lalo he fa e mata.” To kautu a koe. (Fakatatai Iuta 22, 23.) Ka e kua ka liliuina a koe kua taute e agahala, mo e ko e mena ia to nakai tali atu a ia?
Moua e Lagomatai Motua
12, 13. (a) Ko e heigoa e lakaaga ke ua aki ne fakatoka e Iesu he fehagai mo e tau hepehepe? (e) Ko e heigoa e tau tomatomaaga kua tonu he taute e lakaaga nei?
12 Manako kia a koe ke he falu ke fiu vave ia koe ka agahala a koe ke he hepe hokulo lahi mahaki? Nakai pihia. Tatai ki ai, ne fakakite e Iesu he mole e lakaaga fakamua, kua lata ia koe ke nakai fiu he lali ke moua e matakainaga hau, ke fakatumau a ia ke fakalataha mo koe mo e falu he tapuakiaga ke he Atua mo e talia. Ne fakatoka mai e Iesu e lakaaga ke ua aki: “Kaeke ke nakai fanogonogo mai a ia, ti o ai a mua mo taha, po ke tokoua, kia fakamoli ai e tau kupu oti he talahau he tokoua, po ke tokotolu.”
13 Pehe a ia ke uta “taha, po ke tokoua.” Nakai pehe a ia he mole e taute e lakaaga fakamua, kua tokanoa a koe ke fakatutala e lekua mo e falu, ke tutala atu ke he leveki faifano, po ke tohi atu ke he tau matakainaga hagaao ke he lekua. He fetutalaaki a koe liga hagaao ke he mena hepe, nakai la moli ia ke fakakatoatoa. Nakai manako a koe ke fakaholofa e tau vala tala hepe ne maeke ke fua mai ko e pikopiko e vala hau. (Tau Fakatai 16:28; 18:8) Ka e talahau moli e Iesu ke uta taha po ke tokoua. Ko e ha? Ti ko hai a laua ia?
14. Ko hai ka liga uta e tautolu ma e lakaaga ke ua aki?
14 Kua lali a koe ke moua e matakainaga hau he liliu a ia ko e agahala ne taute mo e he omoi a ia ke tokihala ke moua ai e mafola mo koe mo e Atua. Ke he katoatoaaga ia, ko e tuaga kua lata kaeke ke “taha, po ke tokoua” e fakamoli ke he mena hepe. Liga ko laua haia he magaaho ne tupu ai, po ke ha ha ia laua e vala tala kua tonu hagaao ke he mena ne taute (po ke nakai taute) he lekua fakapisinisi. Ka nakai fai fakamoliaga pihia, ko laua ka uta e koe ke he fakatutalaaga kua lata ke fai iloaaga ke he matakupu ia ke maeke ke fakamoli ko e mena ne tupu kua hepe lahi mahaki. Lafi ki ai, ka liu manako ki ai he magaaho fakamui, to eke a laua mo tau fakamoli ke he tau mena ne talahau, he fakamau ai e tau mena moli ne talahau mo e laliaga kua taute. (Numera 35:30; Teutaronome 17:6) Ti nakai tu kau, tau fakamatino noa ni a laua; ka e, ko e fakalatahaaga ha laua ke lagomatai ke moua e matakainaga hau mo e ha laua.
15. Ko e ha kua liga eke moli e tau motua Kerisiano mo lagomatai kaeke ke taute e tautolu e lakaaga ke ua aki?
15 Kua nakai lata ia koe ke manamanatu ko laua ka ta mai e koe, ko e tau tagata tane ko e tau motua he fakapotopotoaga. Pete ia, ko e tau patu ko e tau motua liga kua maeke ke lagomatai ha ko e ha laua a tau lotomatala fakaagaga. Ko e tau motua pihia kua “tuga e fakamumuliaga mai he matagi, mo e mena ke malu ai ka to e afa, ke tuga ne tau vailele ke he motu paku lā, ke tuga ne malu foki he kau maka lahi ke he motu nakai fai vai.” (Isaia 32:1, 2) Kua iloa lahi a laua he fakamaama mo e liuaki mai e tau matakainaga. Ti fai kakano mitaki e tagata taute mena hehe ke fakakite e mauokafua he “tau mena fakaalofa ke he tau tagata.”c (Efeso 4:8, 11, 12) He tutala e lekua i mua he tau patu pihia mo e fakalataha ke he liogi mo laua kua maeke ke fakatu e matagi fou mo e fakamafola e mena ne tuga kua nakai maeke ke fakamafola.—Fakatatai Iakopo 5:14, 15.
Ko e Laliaga Fakahiku ke Moua a Ia
16. Ko e heigoa e lakaaga ke tolu aki ne fakatoka mai e Iesu?
16 Kaeke ke kaumahala e lakaaga ke ua aki ke fakamafola e lekua, kua lata moli e tau leveki he fakapotopotoaga ke putoia ke he lakaaga ke tolu aki. “Ka nakai fanogonogo a ia [ke he taha po ke tokoua], ti talahau atu e koe ke he ekalesia; ka nakai fanogonogo a ia ke he ekalesia, kia eke a ia kia koe ke tuga e tagata kehe po ke telona.” Ko e heigoa e fakahikuaga nei?
17, 18. (a) Ko e heigoa e puhala kua lagomatai a tautolu ke maama e aoga he ‘vagahau ke he fakapotopotoaga’? (e) Fakaaoga fefe e tautolu e lakaaga nei he vaha nei?
17 Nakai onoono a tautolu ki ai ko e paotia ke ta hake mai e agahala po ke mena hehe ke he tau feleveiaaga pauaki po ke tumau he fakapotopotoaga katoa. Maeke ia tautolu ke fifili e fakatokaaga latatonu mai he Kupu he Atua. Kitia la e mena ne tupu ki Isaraela i tuai ha ko e totokoaga, lotokai, mo e konahia: “Kaeke ke faliuliu to matauka e tama tane he taha tagata, nakai fanogonogo a ia ke he tau kupu he hana matua tane, po ke tau kupu he hana matua fifine, kua oti he akonaki atu ki ai, ka e nakai ni fanogonogo a ia kia laua. Ti toto ai hana matua tane mo e hana matua fifine a ia, mo e takitaki e laua a ia ke he tau patu he hana maga, ke he gutuhala he hana maga; ti pehe age a laua ke he tau patu he hana maga, Ko e tama nai ha maua kua faliuliu to matauka a ia, nakai ni fanogonogo mai a ia ke he tau kupu ha maua; ko e tagata kai loto kai foki a ia, mo e inu a ia ke konahia. Ti pini aki he tau tagata oti he hana maga a ia ke he tau maka.”—Teutaronome 21:18-21.
18 Ko e tau agahala he tagata ne nakai logona mo e fakafili he motu katoa po ke he magafaoa katoa ni hana. Ka e, ko e “tau patu” ne mailoga ne fehagai ai ko e tau hukui he fakapotopotoaga. (Fakatatai Teutaronome 19:16, 17 hagaao ke he mena tupu ne taute “he tau ekepoa mo e tau fakafili, kua ha i ai ke he vaha ia.”) Tatai ke he vaha nei, ka lata ke taute e lakaaga ke tolu aki, ko e tau motua, ne kua hukui e fakapotopotoaga, ka fakamafola e lekua. Ko e foliaga ha lautolu kua pihia foki, ke moua e matakainaga Kerisiano kaeke kua maeke. Kua fakaata e lautolu e mena nei he fakakite e hako, nakai fakafili tuai e lekua po ke tu kau.
19. Ko e heigoa he tau motua kua fifili ke logona e lekua ka lali ke taute?
19 To lali a lautolu ke fokifoki e tau fakamoliaga mo e logona e tau tagata fakamoli ne kua lata ke fakamau na kua taute moli e agahala (po ke fakatumau ke taute). Kua manako a lautolu ke puipui e fakapotopotoaga mai he matahavala mo e nakai fakaata mai e agaga he lalolagi. (1 Korinito 2:12; 5:7) He lautatai mo e tau iloaaga faka-Tohiaga Tapu ha lautolu, to makai a lautolu ke “fakamafana atu ke he tau kupu ke momoui ai, mo e akonaki atu foki kia lautolu kua liuliu mai.” (Tito 1:9) Amanaki ai, to nakai tuga e tau Isaraela e tagata taute mahani kelea ne fakahagaao ki ai e perofeta a Iehova he tohia: “Ha ko e mena ui atu e au ti nakai tali mai ai a mutolu; ne vagahau atu e au ti nakai fanogonogo mai a mutolu; ka e eke e mutolu e tau mena kelea kia au, mo e fifili ai e mutolu e tau mena nakai fiafia ai au.”—Isaia 65:12.
20. Ko e heigoa ka tupu he talahau e Iesu ka nakai manako e tagata agahala ke fanogonogo mo e tokihala?
20 He tau lekua gahoa, kua fakaata he tagata agahala e aga taha ia. Ka pihia, kua mahino e hatakiaga a Iesu: “Kia eke a ia kia koe ke tuga e tagata kehe po ke telona.” Ne nakai fakamalolo he Iki e mahani vale po ke manako kelea ke fakamamahi. Kua nakai ha ha i ai ha fakauaua hagaao ke he hatakiaga he aposetolo ko Paulo ke vevehe kehe mai e tau tagata agahala kua nakai tokihala he fakapotopotoaga. (1 Korinito 5:11-13) Pete ni to fakahiku e mena nei ke he foliaga he moua mai e tagata agahala.
21. Ko e heigoa kua maeke ke hafagi tumau ma hana ne tuku kehe mai he fakapotopotoaga?
21 Maeke ia tautolu ke kitia e aoga mai he fakataiaga a Iesu ke he tama tane moumou koloa. He fakatata ai, he fai magahala he nofo i fafo he mole e fakafetuiaga fakaalofa i loto he fale he matua hana, “ati matala ai hana loto” he tagata agahala ia. (Luka 15:11-18) Ne talahau e Paulo ki a Timoteo ko e falu tagata taute mena kelea to nakai leva ti tokihala mo e “ala mai foki a lautolu mai he hele he tiapolo.” (2 Timoteo 2:24-26) To amanaki moli a tautolu ko e ha tagata kua agahala pauaki mo e kua maeke ke tuku kehe mai he fakapotopotoaga ka logona e galo ha lautolu—mai he taliaaga he Atua mo e feoaki mafanatia mo e matutaki fakalataha mo e tau Kerisiano fakamoli—ati matala ai ha lautolu a tau loto.
22. Maeke fefe agaia ia tautolu ke moua e matakainaga ha tautolu?
22 Nakai onoono a Iesu ke he tau tagata he tau motu mo e tau telona kua mamao mai he fakahaoaga. Taha ia lautolu fakahiku, ko Mataio Levi, ne fakatokihala mo e loto fakamoli he ‘mui atu ki a Iesu,’ mo e kua fifili foki ke eke mo aposetolo. (Mareko 2:15; Luka 15:1) Fakahiku ai, kaeke ko e tagata agahala he vaha nei kua “nakai fanogonogo a ia ke he ekalesia” mo e kua tuku kehe a ia, to maeke ia tautolu ke fakatali ke kitia, he magaaho ku, to tokihala mo e fakahakohako ai hana tau puhala. Ka taute e ia mo e liu foki ko e tagata he fakapotopotoaga, to fiafia a tautolu ke moua e matakainaga ha tautolu ke he fuifui he tapuakiaga moli.
[Tau Matahui Tala]
a Kua talahau he Cyclopedia ha McClintock mo Strong: “Ko e tau tagata kehe [tau telona] he Ma[veheaga] Fou ne hagaao ke he tau tagata kelipopo mo e tau tagata tiaki taofiaga, ne fakakelea he feoaki mo e tau tagata pouliuli, ne matutaki mo e tau tagata fakakikiveka. Ne fakavahega a lautolu mo e tau tagata agahala . . . He vevehe kehe a lautolu, ko e tau tagata nonofo hagahaga mitaki kua nakai feoaki mo lautolu, ko e ha lautolu ni a tau kapitiga ne moua he vahaloto ha lautolu, na onoono ni ki a lautolu, ko e tau tagata pouliuli.”
b Ko e tau fakapisinisi po ke fakatupe kua putoia e lahi he fakavaivai, eke lagatau, fakavaia kua ha ha i ai ke he vahega agahala ne hagaao a Iesu ki ai. Ke fakakite aki, he mole e foaki he takitakiaga ne fakamau ia Mataio 18:15-17, ne foaki e Iesu e fakataitaiaga he tau fekafekau (tau tagata gahua) ne ogo tupe ti kaumahala ke liu totogi.
c Taha e tagata fakaako tokoluga Tohi Tapu ne talahau: “Kua tupu ai falu magaaho to fanogonogo fakamakai e tagata taute mena kelea ke he tokoua po ke tokotolu (mua atu kaeke ko e tau tagata kua lata tonu ke fakalilifu) mai he tokotaha ni, mua atu kaeke ko ia ni e tagata ne kehe e manatu.”
Manatu Nakai e Koe?
◻ Mua atu ai, ko e heigoa e vahega agahala kua fakaaoga he Mataio 18:15-17?
◻ Ko e heigoa kua lata ia tautolu ke manatu kaeke ke taute e tautolu e lakaaga fakamua?
◻ Ko hai ka maeke ke lagomatai kaeke ke taute e tautolu e lakaaga ke ua aki?
◻ Ko hai ka putoia he lakaaga ke tolu aki, mo e maeke agaia fefe ia tautolu ke moua e matakainaga ha tautolu?
[Fakatino he lau 16]
Ne fakaheu he tau Iutaia e tau telona. Ne liliu mai a Mataio he hana tau puhala ti mui atu ki a Iesu
[Fakatino he lau 18]
Fa mahani ke fakamafola e tautolu e lekua “i lalo he fa e mata”