Puhala ne Fakahakohako he Tolu e Fonoaga e Moui Haaku
Ne talahau e George Warienchuck
KUA lauia lahi nakai a koe he mena ne logona e koe he taha he tau fonoaga ha tautolu ti fakaohooho a koe ke taute e tau hikihikiaga lalahi he moui haau? Pihia e mena ne tupu ki a au. He liu onoono ki tua, ne mailoga e au ko e tolu e fonoaga ne fakahakohako pauaki e puhala he moui haaku. Ko e fono fakamua ne lagomatai au ke tote e mahani mā; ke uaaki, lahi e fiafia; ke toluaki, lahi e foaki atu. Ka to tala atu e au e tau hikihikiaga ia, fakaatā au ke fakamaama falu mena ne tutupu he tau tau fakamua atu ato fakahoko e tau fonoaga nei—ko e tau mena ne hoko ki a au he vahā tama.
Ne fanau au he 1928, ko e tama fakahiku he tau tama tokotolu. Ne feaki au mo e lafu mahakitaga haaku, ko Margie mo Olga, i South Bound Brook, New Jersey, U.S.A., ko e taone ne kavi ke he 2,000 tagata ne nonofo i ai he magaaho ia. Pete he mativa a mautolu, ne fakamokoi e Matua Fifine. Ka fai tupe ai, ne tunu e ia e kai pauaki ti momoi ke he tau tuutakaina. He hiva e tau haaku he moui, ne aahi mai ke he Matua Fifine haaku e Fakamoli ne vagahau Hugarī, ko e vagahau motu he matua fifine haaku, ne omoomoi a ia ke fanogonogo ke he fekau he Tohi Tapu. Fakamui, ko e matakainaga fifine ko Bertha, ne kavi 20 e tau he moui ne matutaki e fakaako Tohi Tapu ti lagomatai e Matua Fifine ke eke mo fekafekau ha Iehova.
He nakai tatai mo e Matua Fifine, ne mā pauaki au mo e temotemoai e mauokafua. Ke fakaauatu e kelea, ne hihiga e Matua Fifine ke taute fakateaga au. Ne tagi au ti hūhū ki a ia, “Ko e ha ne tuhituhi tumau e koe au?” ne tala mai a ia ki a au na fakaalofa a ia ki a au ka e nakai loto a ia ke fakalugaluga au. Ne mitaki e manatu he Matua Fifine, ka e he nakai lahi e navanava mai ati logona hifo e au e fakateaga.
He taha aho, ne ole e fifine he tuutakaina ne fa tutala totonu ki a au ke fakatauō mo e tau tama taane haana ke he aoga Aho Tapu he lotu ha lautolu. Iloa e au to nakai fakafiafia e au a Iehova ka fano, ka kua matakutaku au neke hukia e fifine totonu ia he tuutakaina. Ti fai mahina ne fano au he tapu, pete he logona hifo e au e fuafua kelea haaku. He aoga, ne takitaki foki he matakutaku tagata au ke taute e tau mena ne ai felauaki mo e loto manamanatu haaku. Ko e ulu faiaoga, ko e tagata pule malolō, ne peehi ke he tau faiaoga ke fekau e tau tama oti ke saluti e matini. Ne saluti foki au. Ne kavi ke he taha e tau he matutaki e mena nei, ti hoko mogoia e hikiaga.
Ko e Fakaakoaga he Fakamalolō
He 1939 ne kamata ke feleveia e matakau fakaako tohi he kaina ha mautolu. Ne taute ai he matakainaga taane fuata paionia ko Ben Mieszkalski. Ne fai kakano mitaki ati ui e mautolu a ia ko Big Ben. Ki a au, na tuga kua tokoluga a ia ti lahi ke tatai mo e gutuhala mua he fale ha mautolu. Pete ni he tino lahi, ne loto molū a ia ti fakatotoka vave au ha ko e mamali mafanatia haana. Ti he magaaho ne ole a Ben ki a au ke ō mo ia ke he gahua he fonua, ne talia fiafia e au. Ne eke a maua mo tau kapitiga. Ka momoko au, ne tutala a ia ki a au ke tuga ne puhala he taokete lahi ne fakaalofa, ka tutala ke he tehina tote haana. Ne uho e mena ia ki a au, ti ofania lahi mahaki e au a ia.
He 1941, ne ole e Ben e magafaoa ha mautolu ke ō he motokā haana ke he fonoaga i St. Louis, Missouri. Manamanatu la ke he fiafia lahi mahaki haaku! Ne nakaila fano fenoga au ke molea e 80 e kilomita he mamao mo kaina, ti ko e mogonei ko e fano fai au ke he matakavi ne molea e 1,500 e kilomita he mamao! Pete ia kua fai lekua i St. Louis. Ne poaki e tau akoako ke he tau tagata he lotu ha lautolu ke tiaki e tau fakatokaaga ne taute e lautolu ke nonofo e Tau Fakamoli he tau kaina ha lautolu. Ne tokologa ne taute pihia. Ti fakamatakutaku foki e magafaoa ne kotofa a mautolu ke nonofo ai. Pete ia, ne fakafeleveia agaia e lautolu a mautolu. Ne pehē e tau tagata he kaina to nakai moumou e lautolu e maveheaga ha lautolu ke foaki mai e poko. Ne nava au he loto malolō ha lautolu.
Ne papatiso e lafu mahakitaga haaku he fonoaga ia. He aho ia ni, ko e Matakainaga Rutherford mai he Peteli i Brooklyn, ne taute e lauga fakalagalaga lahi ti ole ke he tau tama oti ne manako ke taute e finagalo he Atua ke tutū hake. Kavi ke he 15,000 ne tutū hake. Ne tū hake foki au. Ti ole a ia ki a mautolu ne manako ke eketaha ke taute e gahua fakamatala ke pehē, “E!” Fakalataha mo e falu tama foki, ne hea fakatutū au, “E!” Ne taogo e patipati ne mui mai. Ne fiafia lahi mahaki au.
He mole e fonoaga, ne aahi e mautolu e matakainaga taane i West Virginia. Ne talahau e ia, he taha magaaho ne fano a ia he gahua fakamatala, ne keli he matakau vale a ia ti ligi aki e tā (tar) mo e tau fulu manu. Ne ofomate au he fanogonogo. “Ka e, to fakatumau ni au ke fakamatala,” he ui he matakainaga. He ō mai kehe a mautolu he matakainaga ia, ne logona hifo e au kua tuga a Tavita au. Kua mautali tuai au ke fehagai mo Koliato—ko e ulu faiaoga haaku.
He liu he aoga, ne fina atu au ke he ulu faiaoga. Ne fakapupuho mai e tau mata haana ki a au. Ne liogi fakaeneene au ma e lagomatai ha Iehova. Amanaki ni au ti talahau: “Ne fano au ke he fonoaga he Tau Fakamoli a Iehova. To ai liu au ke saluti e matini!” Ne leva e fakanonono. Ne matike fakatekiteki e ulu faiaoga mai he laulau haana ti hau ki a au. Kua totolo kula e fofoga haana he ita. Ne ui fakalahi a ia: “Saluti e matini neke fakaoti a koe mo e aoga!” He magaaho nei, ne nakai fakahui au, ti logona hifo e au ke he loto haaku e olioli ne nakaila logona e au tali mai.
Ne fiafia lahi au ke tala age ki a Ben e mena ne tupu. He kitia e au a ia he Fale he Kautu, ne hea age au: “Kua oti tai au mo e aoga! Ai saluti e au e matini!” Ne fakamalaga mai a Ben ki a au, mamali mo e pehē: “Mooli ni, kua fakaalofa a Iehova ki a koe.” (Teu. 31:6) Kua omoomoi lahi mooli e tau kupu ia ki a au! Ne papatiso au ia Iuni 15, 1942.
Fakaako e Mena Galo he Talia e Tau Mena kua Lata
He mole e Felakutaki II he Lalolagi, ne holo ki mua e tuaga fakatupe he motu, ti tupu lahi e velevelekoloa ke he motu. Ne moua e au e gahua totogi lahi ti maeke ke fakatau e tau koloa ne mohemiti ni au ki ai he magaaho fakamua. Falu he tau kapitiga haaku ne fakatau e tau pasikala afi; ko e falu ne fakafoou e tau kaina ha lautolu. Ne fakatau e au e motokā foou makamaka. Nakai leva, ko e manako haaku ke loga e tau koloa fakatino ne kamata ke tuku kehe e fiafia haaku ke he tau mena he Kautu. Iloa e au hane gutu atu au ke he puhala hepe. Uhoaki ai, ne lagomatai he fonoaga he 1950 i New York City a au ke hiki e puhala haaku.
He fonoaga ia, ne fakamafana he tau tagata lauga takitaha e toloaga ke eketaha ke he gahua fakamatala. “Tuku kehe e tau mena ne nakai lata, ti tafepoi ke he poitufi,” he fakamalolō he taha tagata lauga ki a mautolu. Tuga na tutala mai ni a ia ki a au. Kitia foki e au e kautūaga he vahega Kiliata, ne taute au ke manamanatu, ‘Ka maeke e Tau Fakamoli nei ne atu mo au ke toka hifo e tau koloa fakatino ke fekafekau he falu motu kehe, kua lata au ke makai ke taute pihia foki hinei.’ He fakaoti e fonoaga, ne taute e au e fifiliaga ke eke mo paionia.
He magaaho ia foki, ne kamata au ke fakamahani kapitiga mo Evelyn Mondak, ko e matakainaga fifine makutu he fakapotopotoaga ia ne fano ai au. Ko e matua fifine ha Evelyn, ko e fifine loto malolō ne feaki tokoono e tama. Ne fiafia a ia ke taute e gahua fakamatala he puhalatū i mua he fale lahi mahaki he Lotu Katolika Roma. Pete ne lagaloga e vale he patele ki a ia ke fano kehe, ne nakai lutu a ia. Ne tatai a Evelyn mo e matua fifine haana, he nakai matakutaku tagata.—Fakatai 29:25.
He 1951, ne mau au mo Evelyn, fakaoti e tau gahua tupe ha maua, ti kamata paionia. Ne fakamalolō he leveki takaiaga a maua ke hiki ki Amagansett, ko e maaga he faahi tahi he Atelanitiki ne kavi 160 e kilomita mai i New York City. Magaaho ne fakailoa mai e fakapotopotoaga kua nakai fai mena a lautolu ke nonofo a maua, ne kumi e maua e caravan ka e nakai fai ne fahia a maua ke fakatau. Ti kitia e maua e caravan ne malona. Ne pehē e tagata ne pule ko e 900 talā ($1,420)—pihia tonu e tupe ha maua ne moua mai he tau mena fakaalofa he mau. Ati fakatau ai e maua, fakafoou ai, ti toho ai ke he matakavi foou ha maua. Ka e hohoko a maua ki ai kua toemalaefi ai fai tupe ti manamanatu ko e momoui fēfē la a maua ko e tau paionia.
Ne gahua fakameā fale a Evelyn, mo e moua e au e gahua he tuloto pō ke fakameā he fale kai Italia. “Ko e ha mena kai ka toe,” he talahau he tagata ne pule, “uta ki kaina ke he hoana haau.” Ti, he hoko au ki kaina he matahola ua he pogipogi, ne manogi lahi e caravan ha maua he tau pizza mo e pasta. Ko e tau kai lolo e tau kai ia ne liu fakamafana, mua atu he vahā makalili ka tutututu a maua i loto he caravan makalili lahi. Lafi ki ai, ne toka he tau matakainaga he fakapotopotoaga he falu magaaho e ika lahi he tau sitepe he caravan. He tau tau ne fekafekau fakalataha a maua mo e tau matakainaga fakahele i Amagansett, ne ako e maua ke talia e tau mena kua lata ne tamai e moui fiafia. Ko e tau tau fiafia a ia.
Fakalagalaga a Maua ke Foaki Fakalahi
Ia Iulai 1953, ne fakafeleveia e maua e tau misionare totou teau ne ō mai he tau kotofaaga he tau motu kehe, ke he fonoaga he lalolagi katoa i New York City. Ne talahau e lautolu e tau mena ofoofogia ne tutupu. Kua pikitia e fiafia lahi ha lautolu. Lafi ki ai, he peehi fakalahi he tagata lauga he fonoaga kua loga agaia e motu ne nakaila hoko ki ai e fekau he Kautu, ne iloa e maua e mena kua lata ia maua ke taute—he fakalaulahi atu ha maua a gahua he fonua. He fonoaga, ne tohi hifo a maua ke fakaako misionare. Ne uiina a maua he tau ia ni ke ō atu he vahega ke 23 aki he Aoga Kiliata, ne kamata ia Fepuari 1954. Ko e kotofaaga lilifu ha ia!
Ne fiafia lahi mahaki a maua he iloa kua kotofa a maua ke fekafekau i Parasili. Ato ō atu a maua he fenoga ne 14 e aho he toga (steamship), ne tala mai e matakainaga taane fai kotofaaga he Peteli ki a au: “Tokohiva e matakainaga fifine misionare nofo tokotaha ka fakatauō mo koe mo e hoana haau ki Parasili. Kia leveki a lautolu!” Maeke nakai a koe ke manamanatu ke he tau kauvaka ne malimali mai he magaaho ne kitia e lautolu au he hake mai ke he toga mo e hogofulu e fifine fuata ne mumui mai? Ka e nakai lekua e tau matakainaga fifine ke he mena ia ne tupu. Pete ia, ne logona hifo e au e fakatotoka he hohoko mafola atu a mautolu ke he motu ko Parasili.
He mole e ako he vagahau Potukala, ne kotofa au ke taute e gahua leveki takaiaga i Rio Grande do Sul, ko e faahi motu he faahi toga a Parasili. Ko e leveki takaiaga ka hukui e au, ko e matakainaga taane nofo tokotaha, ne pehē ki a au mo e hoana haaku: “Ofo au he fakafano mai e hoa mau ki hinei. Ko e matakavi hagahaga kelea anei.” Ne nakai fetataaki e tau fakapotopotoaga he tau maaga i tua, ti maeke ni e falu ke hohoko atu ki ai he tulaki. Ka fakatau e koe e kai ma e tagata fakaholo, to fakaatā e ia a koe ke toli hake he tulaki haana. Ke tuga e tau tagata ne heke he nua ne nonofo fakakēkē a maua i luga he fata koloa, ti gega lima ua ke he tau kave ne pipi aki. He tau magaaho ne amanaki e tulaki ti kekeu, ne gega fakamalolō a maua ke mau he lifa e fata koloa, ti kitia e maua e tau pahua hokulo. Ka e he kitia e tau mata fiafia he tau matakainaga hane fakatalitali ki a maua ati aoga lahi ai e tau fenoga loloa pehēnei ne taha e aho.
Ne nonofo a maua he kaina he tau matakainaga. Kua mativa lahi a lautolu, ka e nakai taofi he mena ia a lautolu he foaki atu. He taha matakavi mamao, ne gahua oti e tau matakainaga he fale peke vala manu. Ha ko e totogi tote ha lautolu ne lagataha ni e kai ha lautolu he aho. Ka nakai gahua a lautolu he taha e aho, to nakai totogi a lautolu. Ka e he tau ahiahi atu ha maua, ne ua e aho ne nakai gahua a lautolu he nonofo ke lalago e tau gahua he fakapotopotoaga. Ne falanaki a lautolu ki a Iehova. Ne fakaako mai he tau matakainaga mativa nei ki a maua e puhala ke taute e tau foakiaga ma e Kautu he Atua, to nakai nimo e maua. He nonofo mo lautolu, ne moua e maua e fakaakoaga ne nakai maeke he ha aoga ke foaki. He liu au manatu e tau matakainaga ia, ne hihina agaia e tau mata haaku he fiafia.
He 1976, ne liliu a maua ke he Tau Faahi Kaufakalataha ke leveki e matua fifine gagao haaku. Kua uka ke toka a Parasili, ka e loto fakaaue a maua ke kitia e tupu ofoofogia he tau mena he Kautu he motu ia. He falu mogo ne moua e maua e tau tohi mai i Parasili, ati liliu ai manatu e tau magaaho loga ne fiafia kua homo ue atu he moui ha maua.
Tau Liu Fakalatahaaga Uho
He leveki e Matua Fifine, ne paionia a maua mo e taute e tau gahua fakameā. Ne tua fakamooli agaia e Matua Fifine he magaaho ne mate a ia he 1980. He mole e mena ia, ne uiina au ke fekafekau ke he gahua takaiaga he Tau Faahi Kaufakalataha. He 1990, ne aahi atu au mo e hoana haaku ke he fakapotopotoaga i Connecticut, ne feleveia ai a maua mo e taha tagata ne uho pauaki. Taha he tau motua he fakapotopotoaga ko Ben—ē, ko Ben ia ni ne lagomatai au ke tu mauokafua ma Iehova, he kavi ke 50 e tau tau fakamua atu. Maeke nakai a koe ke manamanatu ke he fiafia ha maua he fepekaaki?
Tali mai he 1996, ne gahua au mo Evelyn ko e tau paionia pauaki ne momotua he fakapotopotoaga vagahau Potukala i Elizabeth, i New Jersey. Kua fai lekua e malolō tino haaku, ka e he lagomatai he hoana fakahele haaku, ne fakalataha au ke he fekafekauaga ke he mena kua fahia ki ai. Ne lagomatai foki a Evelyn ke he tuutakaina fuakau ne tino gagao. Ko e higoa haana? Ko Bertha—ē, ko Bertha ia ni ne lagomatai e matua fifine haaku ke eke mo fekafekau ha Iehova he molea e 70 e tau kua mole! Ne fiafia a maua he maeke ke fakakite ki a ia e loto fakaaue ha maua ma e tau mena oti ne taute e ia ke lagomatai aki e magafaoa haaku ke iloa e kupu mooli.
Ne fakaaue lahi au ha kua fakalagalaga he tau fonoaga fakamua atu ia au ke tu mauokafua ma e tapuakiaga mooli, ke fakamukamuka e moui haaku, mo e fakalaulahi e fekafekauaga haaku. E, ne fakahakohako he tau fonoaga ia e puhala he moui haaku.
[Fakatino he lau 23]
Matua fifine ha Evelyn (faahi hema) mo e matua fifine haaku
[Fakatino he lau 23]
Kapitiga haaku ko Ben
[Fakatino he lau 24]
He motu ko Parasili
[Fakatino he lau 25]
Mo Evelyn mogonei