Talahau Nakai he Tohi Tapu ki a Tautolu e Tala Katoa Hagaao ki a Iesu?
Liga kia kua nakai mate a Iesu i Kolokota tuga ne talahau he Tohi Tapu, ka kua moui a ia? Liga hoana kia e ia a Maria Makatala ti matua taane ke he fanau haana? Po ke tagata fakamana lahi mahaki a ia ne tiaki e tau fakafiafiaaga oti he moui he lalolagi? Liga maeke kia a ia ke fakaako e tau taofiaga ne kehe mai he mena ne totou e tautolu he Tohi Tapu?
KO E tau manatu tuahā pihia kua tupu lahi he tau tau e kua mole, ne liu lagā ha kua fai vala ke he tau ata kifaga mo e tau tohi mahuiga. Nakai ni ko e tau tala fakavai ne fuluola, ka e ha ha i ai foki loga e tau tohi mo e tau vala tala ne hagaaki lahi ke he tau tohiaga nakai mooli mai he senetenari ke uaaki mo e toluaki V.N., ne talahau ke fakakite e tau tala hako hagaao ki a Iesu nukua utakehe mai he tau Evagelia. Kua mooli kia e tau talahauaga ia? Iloa tonu nakai e tautolu kua tala mai he Tohi Tapu e tala katoa kua hako hagaao ki a Iesu?
Ke tali e tau hūhū pihia, kua lagomatai lahi ke fakatutala ke he tolu e matakupu aoga. Fakamua, kua lata ia tautolu ke iloa e tau vala tala aoga hagaao ke he tau tagata taane ne tohia e tau tala he Evagelia mo e magahala ne tohi e lautolu; uaaki, kua lata ia tautolu ke iloa ko hai ne fakatū e kanona he tau Tohiaga Tapu mo e fēfē; mo e toluaki, kua lata ia tautolu ke iloa falu vala tala fakalaulahi ke he tau tohiaga nakai mooli mo e tau puhala ne kehe mai ai he tau tohi fakakanona.a
Magaaho Fe ne Tohia e Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ti Ko Hai ne Tohi?
Hagaao ke he falu talahauaga, ko e Evagelia ha Mataio ne tohia fakamua atu he tau ke valuaki he mole e mate he Keriso, kavi ke he 41 V.N. Tokologa e tagata pulotu ne talia kua liga tohia ai he magahala fakamui, ka e laulahi ne talia ne tohia e tau tohi oti he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano he senetenari fakamua V.N.
Ko lautolu ne kitia mata e moui, mate, mo e liu tū mai a Iesu ne momoui agaia he magahala ia; ti maeke ia lautolu ke fakamooli e tau tala he Evagelia. Ti mukamuka foki a lautolu ke fakatapakupaku e tau tala nakai hako. Ne talahau he Porofesa ko F. F. Bruce: “Taha he tau manatu malolō he fakamatala fakaaposetolo ko e tutala mauokafua ke he iloaaga he tau tagata fanogonogo; ne nakai ni pehē a lautolu, ‘Ko mautolu ne kitia mata e tau mena nei,’ ka e, ‘Tuga he kitia foki e mutolu’ (Gahua 2:22).”
Ko hai ne tohia e Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano? Putoia e falu he tau aposetolo 12 ha Iesu. Ko lautolu nei mo e falu tagata tohia Tohi Tapu, tuga a Iakopo, Iuta, mo e liga ko Mareko, ne ha ha i ai he aho he Penetekoso he 33 V.N., magaaho ne fakatū e fakapotopotoaga Kerisiano. Ko e tau tagata tohia oti, putoia a Paulo, ne kaufakalataha auloa mo e kau fakatufono he fakapotopotoaga Kerisiano fakamua, ne ha ha ai e tau aposetolo mo e tau patu i Ierusalema.—Gahua 15:2, 6, 12-14, 22; Kalatia 2:7-10.
Ne poaki a Iesu ke he tau tutaki haana ke matutaki e gahua fakamatala mo e fakaako atu ne tamata e ia. (Mataio 28:19, 20) Ne pehē foki a ia: “Ko ia ke fanogonogo kia mutolu, kua fanogonogo a ia kia au.” (Luka 10:16) Lafi ki ai, ne mavehe e ia ki a lautolu to foaki he agaaga tapu, po ke malolō gahuahua he Atua ki a lautolu e malolō kua lata ke taute aki e gahua ia. Ti ko e magaaho ne moua mai e tau tohi he tau aposetolo po ke tau ekegahua ha lautolu—ko e tau tagata taane ne fakakite mooli e fakamonuinaaga he agaaga tapu he Atua—ne talia fiafia he tau Kerisiano fakamua atu e tau tohi ia mo takitakiaga.
Ne fakamooli he falu tagata tohia Tohi Tapu e takitakiaga mo e omoomoiaga faka-Atua ke he ha lautolu a tau tagata tohia. Ma e fakatai, ne hagaao e aposetolo ko Peteru ke he tau tohi ha Paulo ti totoku ko e tau vala he “falu a Tohi[aga Tapu].” (2 Peteru 3:15, 16) Ka e mailoga e Paulo ko e tau aposetolo mo e falu perofeta Kerisiano ne omoomoi he Atua.—Efeso 3:5.
Ko e tau fakamauaga he Evagelia mogoia kua fakakite malolō ke he mauokafua mo e hakotika. Nakai ko e tau tala tuai mo e tau tala fakatai. Ko e tau tala ne fakamau hifo fakamatafeiga he tau fakamauaga tala tuai, ne fakavē ke he tau mena ne kitia mata, nukua tohia he tau tagata taane ne omoomoi he agaaga tapu he Atua.
Ko Hai ne Fifili e Kanona?
Ne talahau he falu tagata tohia ko e kanona he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano ne fifili he lotu, he tau senetenari he mole e mena mooli ia, nukua fakatū e pule i lalo he takitakiaga he Pule Atu Motu Roma ko Constantine. Ka kua nakai hako e tau fakamooliaga ia.
Ma e fakatai, mailoga e talahauaga he Porofesa ko Oskar Skarsaune he Church History ne pehē: “Ko e tau tohi fe ka tuku i loto he Maveheaga Foou, mo e ha fe ka nakai tuku i loto, ne nakai fifili he ha tūfono lotu po ke he tagata tokotaha . . . Kua maaliali mo e maama lahi e kitiaaga: Ko e tau tohi mai he senetenari fakamua V.N. ne talahau ke tohia he tau aposetolo po ke he tau ekegahua ha lautolu kua falanaki ki ai. Ko e falu tohi, po ke ‘tau evagelia’ ne tohia fakamui ne nakai putoia . . . Ko e tauteaga nei kua leva lahi e oti katoatoa ato ha ha ai a Constantine ti leva lahi ato fakatū e lotu he pule malolō haana. Ko e lotu he tau tagata fakakikiveka, nakai ko e lotu he pule malolō, ne foaki mai ki a tautolu e Maveheaga Foou.”
Ko Ken Berding, ko e porofesa lagomatai ne kumikumi ke he faahi he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ne foaki e talahauaga nei hagaao ke he puhala ne kamata e kanona: “Nakai fakatū he lotu e kanona ne manako ki ai; ka kua latatonu ke tutala hagaao ke he lotu ne mailoga e tau tohi ne iloa tumau he tau Kerisiano ko e takitakiaga he Kupu mai he Atua.”
Ka ko e tau Kerisiano mahani fakatokolalo ia ni kia he senetenari fakamua ne fifili e kanona? Kua talahau he Tohi Tapu ki a tautolu e mena kua mua atu e aoga—mo e malolō lahi—ne gahuahua.
Hagaao ke he Tohi Tapu, taha he tau mena fakaalofa fakamana he agaaga ne foaki ke he fakapotopotoaga Kerisiano he tau hogofulu tau fakamua atu ko e “mailoga [e tau kupu he] agaga.” (1 Korinito 12:4, 10) Ti ko e falu he tau Kerisiano ia kua age ki ai e maamaaga mua ue atu ke mailoga e kehekehe he tau kupu ne mai he agaaga he Atua mo e tau kupu ne nakai mai he agaaga he Atua. Ko e tau Kerisiano he vahā nei kua lata ke mauokafua ko e tau Tohiaga Tapu ne putoia ki loto he Tohi Tapu kua mai mooli he agaaga.
Kitia maali mogoia ko e kanona ne fakatū ke he fakatokaaga fakamua i lalo he takitakiaga he agaaga tapu. Mai he matahiku he senetenari ke uaaki V.N., ne talahau he falu tagata tohia e tonutika he tau tohi he Tohi Tapu. Ka e nakai fakatū he tau tagata tohia nei e kanona; kua fakamooli hokoia a lautolu ke he tau mena kua fitā he talia he Atua puhala he tau hukui haana, ne takitaki he agaaga haana.
Kua foaki foki he tau menusikuripi (manuscript) i tuai e fakamooliaga omoomoi ke lalago e kanona ne talia he vahā nei. Molea e 5,000 e menusikuripi he Tau Tohiaga Tapu Heleni he vagahau fakamua, putoia e falu mai he tau senetenari ke uaaki mo e toluaki. Ko e tau tohi nei, nakai ko e tau tohiaga nakai mooli, ne talahau ko e takitakiaga he tau senetenari fakamua atu V.N., ti kua liu lagaki mo e tufatufa fakalaulahi.
Ka ko e fakamooliaga i loto ko e kitiaaga tonutika he fakakanona. Ko e tau tohiaga fakakanona kua tatai mo e ‘fakafifitaki he tau kupu tonu’ ne moua e tautolu i loto he Tohi Tapu katoa. (2 Timoteo 1:13) Kua tomatoma e tau kupu ia ke he tau tagata totou ke fakaalofa, tapuaki, mo e fekafekau ki a Iehova, ti hataki ai ke he fakataulatua, fakatemoni, mo e tapuaki ke he tau mena momoui. Kua tonutika ai ke he fakamauaga tuai ti ha ha i ai e perofetaaga mooli. Ti fakamafana he tau kupu ia e tau tagata totou ke fakaalofa ke he tau katofia ha lautolu. Ko e tau tohi he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano kua ha ha ai e tau fakamooliaga pauaki ia. Pihia nakai e tau tohiaga nakai mooli?
Puhala Fe ne Kehe e Tau Tohiaga Nakai Mooli?
Ko e tau tohiaga nakai mooli kua kehe lahi mai he tau tohi fakakanona. Ko e tau tohiaga nakai mooli nei ne fakamau mai he kavi ke he lotoga he senetenari ke uaaki, ne fakamui lahi ke he tau tohi fakakanona. Ne fakakite ai e fakatino ha Iesu mo e lotu Kerisiano ne nakai tatai mo e tau Tohiaga Tapu mai he agaaga.
Ma e fakatai, ko e tau tohiaga nakai mooli he Gospel of Thomas ne talahau e tau kupu fakaliga kehe hagaao ki a Iesu, tuga e talahauaga na fakafaliu e ia a Maria ke he tagata taane ke maeke a Maria ke hū atu ke he Kautu he lagi. Ko e Infancy Gospel of Thomas ne fakamaama ko e tama ko Iesu ko e tama fakaagaaga mahani vale ne fakatupu pauaki e mate he taha tama. Ko e tohiaga nakai mooli he Acts of Paul mo e Acts of Peter, ne fakamaama e nakai fakaatā katoatoa e mahani fakataane mo e fifine ti fakakite foki e tau aposetolo ne fakaohooho e tau fifine ke nonofo kehe mai he tau taane ha lautolu. Ko e Gospel of Judas ne fakakite a Iesu ne kata ha kua liogi e tau tutaki haana ke he Atua hagaao ke he tau mena kai.Ko e tau manatu ia kua kehe mamao mo e tau mena ne moua he tau tohi fakakanona.—Mareko 14:22; 1 Korinito 7:3-5; Kalatia 3:28; Heperu 7:26.
Loga e tau tohiaga nakai mooli ne fakakite e tau taofiaga Gnostic, ne talitonu ko e Tufuga ko Iehova, ko e Atua nakai mitaki. Talitonu foki a lautolu kua nakai mooli e liu tu mai, ko e tau matutakiaga oti he tino kua kelea muitui, ti ko Satani e punaaga he fakamauaga mo e he fanafanau.
Loga e tohiaga nakai mooli kua tokutoku e tau tagata he Tohi Tapu ka e fakavai. Ko e falu lagatau fakagalogalo kia ati utakehe e tau tohi nei he Tohi Tapu? Ne talahau he taha pulotu ke he tau tohiaga nakai mooli ko M. R. James, ne pehē: “Nakai fakauaua ko e mena utakehe he taha tagata e tau tohiaga nei mai he Maveheaga Foou: na taute ni e lautolu e mena ia.”
Hataki he Tau Tagata Tohia Tohi Tapu To Hoko Mai e Tiaki Taofiaga
I loto he tau tohi fakakanona, kua loga e hatakiaga ne moua e tautolu hagaao ke he tiaki taofiaga hane hoko mai ka fakahehē e fakapotopotoaga Kerisiano. Kua fitā he kamata e tiaki taofiaga nei he senetenari fakamua, ka e tautaofi he tau aposetolo neke tupu holofa. (Gahua 20:30; 2 Tesalonia 2:3, 6, 7; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Peteru 2:1; 1 Ioane 2:18, 19; 4:1-3) Fakamaama he tau hatakiaga ia ke he tau tohi ne kamata ke mafuta hake he mole e mamate he tau aposetolo, ko e tau tohi ne nakai tatai mo e tau fakaakoaga ha Iesu.
Kua tuga na tuai mo e fakalilifu mooli e tau fakamauaga ia ke he falu tagata pulotu mo e tau tagata fakamau tala. Manamanatu la: Ka e kua ka fakaputu he tau tagata pulotu e tau tohi fakavai ne lomi he vahā nei, liga moua mai he tau mekasini uta tala mo e tau tohi he tau vahega lotu, ti tuku ai mo e tamau ki loto he tokaaga tohi? Liga fakakite nakai kua hako mo e mooli e tau tohiaga ia ha kua leva tuai e toka? He mole e 1,700 tau, to eke kia e tau tala pikopiko mo e nakai fai kakano i loto he tau pepa ia ke mooli ha kua tuai lahi e tau fakamauaga?
Nakai! Ti pihia mo e tau talahauaga na hoana e Iesu a Maria Makatala mo e falu talahauaga fakalialia mai he tau tohiaga nakai mooli. Ko e ha ne falanaki ke he tau tala fakahehē pihia, mua atu ka fitā e fai tala mooli? Ko e tau mena oti ne manako e Atua ke iloa e tautolu hagaao ke he Tama haana haia he Tohi Tapu—ko e fakamauaga ka falanaki a tautolu ki ai.
a Ko e kupu “kanona” kua hagaao ke he fakaputuaga he tau tohi he Tohi Tapu ne fakakite e fakamooliaga mauokafua kua mai he agaaga he Atua. Kua 66 e tohi ne ha ha ai ne mailoga kua fakakanona ti ko e matapatu mo e vala aoga lahi mahaki he Kupu he Atua.