Tau Evagelia Halahū—Tau Tala Mooli ne Fufū Hagaao ki a Iesu?
“KO E mena lahi anei. Tokologa e tagata ka nakai fiafia.” “Ne hiki he mena nei e fakamauaga tala tuai faka-Kerisiano mai he vahā fakamua atu.” Ko e tau talahauaga ofoofogia nei ne moua mai he tau tagata pulotu ne talia e tohi “Evagelia ha Iuta,” ko e tohi ne galo ke molea e 16 e senetenari (fakakite i luga).
Kua fakafoou e fiafia ke he tau evagelia halahū ia. Ne talahau he falu ko e tau tohi nei kua fakakite e kakano uho he tau mena tutupu mo e tau fakaakoaga mai he moui ha Iesu ne kua leva e fufū. Ka ko e heigoa e tau evagelia halahū? Maeke nakai he tau mena ia ke fakaako mai e tau tala mooli hagaao ki a Iesu mo e faka-Kerisiano ne nakai moua e tautolu he Tohi Tapu?
Tau Evagelia Mooli mo e Halahū
He vahaloto he 41 mo e 98 V.N., ne tohi hifo e Mataio, Mareko, Luka, mo Ioane e “matohiaga a Iesu Keriso.” (Mataio 1:1) Kua fakahigoa e tau tala nei falu mogo ko e tau evagelia, kakano ko e “vagahau mitaki” hagaao ki a Iesu Keriso.—Mareko 1:1.
Pete kua liga fai taofiaga tuai ne poaki gutu mo e falu ne tohi hifo hagaao ki a Iesu, ko e tau Evagelia tokofā nei ni ne mai he agaaga he Atua ti aoga ke ha ha i ai he Tau Tohiaga Tapu—kua foaki mai e “tonu he tau tala” hagaao ke he moui mo e tau fakaakoaga ha Iesu he lalolagi. (Luka 1:1-4; Gahua 1:1, 2; 2 Timoteo 3:16, 17) Ko e tau Evagelia fā nei ne totoku i loto he tau ketaloko oti i tuai he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano. Kua nakai fai kakano ke hūhū toko e mooli he tau mena ia—ko e tuaga i ai kua eke mo vala he Kupu he Atua mai he agaaga.
Ka e fai magaaho ti kamata ke kitia e falu tohi ne fakahigoa foki ko e tau evagelia. Ne fakahigoa e tau evagelia nei foki ko e tau tala halahū.a
He matahiku he senetenari ke uaaki, ko Irenaeus ha Lyon ne tohi ko lautolu ne liliu kehe mai he faka-Kerisiano ne “loga lahi e tau tohiaga halahū mo e nakai fai fakavēaga,” putoia e tau evagelia ne “lagaki kaihā ni e lautolu, ke fakauaua aki e tau manamanatuaga he tau tagata goagoa.” Ti ko e tau evagelia halahū ne eke ai mo mena hagahagakelea, nakai ni ki a lautolu kua totou ka e pihia foki ki a lautolu ne fai.
Ka ko e tau tagata lotu ne omonuo (monk) mo e tau tagata lagaki matatohi i tuai ne matutaki ke fatiaki ai neke galo. He senetenari ke 19 aki, ne lahi e manako ke iloa e matakupu ia ti loga e tau fakaputuaga tohi mo e tau fufuta kua fakahako he halahū mooli, putoia e loga he tau evagelia ne kua moua. He vahā nei kua loga e tau fufuta ne lolomi ke he tau matapatu vagahau foou.
Tau Evagelia Halahū: Tau Tala Matakehe Hagaao ki a Iesu
Ko e tau evagelia halahū ne fa hagaaki ke he tau tagata ne nakai iloa lahi po ke nakai totoku i loto he tau Evagelia mooli. Po ke talahau ai e tau tala fakatai hagaao ke he tama mukemuke ko Iesu. Manamanatu ke he falu fakataiaga.
◼ Ko e “Evagelia Fakamua ha Iakopo,” ne fakahigoa foki “Ko e Fanauaga ha Maria,” ne fakamaama e fanauaga ha Maria mo e vahā tama tote haana mo e fai taane ki a Iosefa. Ma e kakano mitaki, kua fakamaama ai ko e tau tala fakataitai fakalotu mo e ko e tau tala tuai. Kua fakatupu ki mua e manatu na tamafine tote tumau a Maria ti maaliali na tohi ke fakaheke aki a ia.—Mataio 1:24, 25; 13:55, 56.
◼ Ko e “Evagelia he Tama Tote ha Toma” ne hagaaki ki a Iesu he vahā tama tote—he vahaloto he 5 ke he 12 e tau he moui—ti fakaheke ki a ia he loga e mana ofoofogia ne taute. (Kikite Ioane 2:11.) Ne fakakite ko Iesu ko e tama kelea, ita noa, favale, ne fakaaoga e tau malolō mana haana ke taui atu e tau faiaoga, tau katofia, mo e falu tama, he fakapouli e ia e tau mata he falu, fakakulikuli, fakapakia, po ke tamate foki.
◼ Ko e falu evagelia halahū, tuga e “Evagelia ha Peteru,” ne lahi e tala ke he tau mena tutupu hagaao ke he fakafiliaga, mate, mo e liu tu mai ha Iesu. Ko e falu tuga e “Gahua ha Pilato,” ko e vala he “Evagelia ha Nikotemo,” ne hagaaki ke he tau tagata ne matutaki mo e tau mena ia ne tutupu. Ko e mouaaga he tau tala ti pihia mo e tau tagata kua nakai falanaki katoatoa ke he tau tohiaga nei. Ne lali e “Evagelia ha Peteru” ke fakamaama e atāina ha Ponotio Pilato mai he hehē ti fakamaama e liu tu mai ha Iesu he puhala fakafulufuluola.
Ko e Tau Evagelia Halahū mo e Tiaki Taofiaga Mai he Faka-Kerisiano
Ia Tesemo 1945, tata ki Nag Hammadi, Aikupito i Luga, ne moua he tau tagata fakateaga 13 e tohi kili akau ne 52 e vala. Ko e tau tohiaga nei he senetenari ke fāaki ne kua lafi ke he tau fakaholoaga fakalotu mo e fakapulotu ne fakahigoa ko e Gnosticism. He lafi e tau fakaakoaga fakamana, fakapouliuli, pulotu faka-Heleni, faka-Iutaia, mo e faka-Kerisiano, ko e fakaholoaga ne fakaohooho kelea e falu ne totoku ko e tau Kerisiano.—1 Timoteo 6:20, 21.
Ko e “Evagelia ha Toma,” ko e “Evagelia ha Filipi,” mo e ko e “Evagelia he Kupu Mooli,” he “Nag Hammadi Library,” ne fakakite mai ai e tau manatu halahū he Gnostic ke tuga na moua ia Iesu. Ko e “Evagelia ha Iuta” ne moua laia kua eke foki mo tau evagelia Gnostic. Ne talahau na mitaki a Iuta ti ko e aposetolo naia ne maama mooli a Iesu. Taha e tagata pulotu he evagelia nei ne mailoga kua fakamaama ai ko Iesu “ko e faiaoga mo e ko e tagata fakakite he pulotu mo e iloilo, nakai ko e fakamoui ne mate ma e tau agahala he lalolagi.” Ko e tau Evagelia mai he agaaga ne fakaako na mate mooli a Iesu ko e poa ma e tau agahala he lalolagi. (Mataio 20:28; 26:28; 1 Ioane 2:1, 2) Maaliali ai, ko e tau evagelia Gnostic ne taute ai ke fakalolelole, nakai ke fakamalolō e tua ke he Tohi Tapu.—Gahua 20:30.
Mua Ue Atu e Tau Evagelia Mooli
Ko e kumikumi fakalahi ke he tau evagelia halahū ne fakatapakupaku e tuaga he tau mena ia. Ka fakatatai ai mo e tau Evagelia mooli, kua kitia maaliali ai e nakai faka-Atua. (2 Timoteo 1:13) Ne tohi ai he tau tagata ne nakai iloa a Iesu po ke haana tau aposetolo, ti nakai fakakite ha tala mooli ne fufū hagaao ki a Iesu mo e faka-Kerisiano. Ka e ha ha i ai e tau tala hepe, fakatutū, mo e fakafulufuluola ne nakai lagomatai ke iloa a Iesu mo e tau fakaakoaga haana.—1 Timoteo 4:1, 2.
He taha faahi, ko Mataio mo Ioane e falu he tau aposetolo 12; ko Mareko mo Luka ne lafi lahi mo e tau aposetolo ko Peteru mo Paulo. Ne tohi e lautolu e tau Evagelia i lalo he takitakiaga he agaaga tapu he Atua. (2 Timoteo 3:14-17) Ma e kakano nei, kua haia i loto he fā e Evagelia e tau mena oti kua lata he tagata ke iloa ke maeke ke talitonu “ko Iesu, ko e Keriso ni haia, ko e Tama he Atua.”—Ioane 20:31.
[Matahui Tala]
a Ko e kupu “halahū” ne moua mai he kupu Heleni ne kakano “ke ufiufi.” Ko e kamataaga he kupu ne fakakite e tohi ne toka fakamahao ma lautolu ne moua e manatu pauaki pihia ti nakai maeke a lautolu i fafo he matakau ke iloa ai. Ka e fakahiku ai ne nakai putoia e tau tohiaga ke he mooli mo e hakotika he Tohi Tapu.
[Fakatino Credit Line he lau 18]
Kenneth Garrett/National Geographic Stock