Veveheaga 6
Ko e Ha ne Fuakau mo e Mamate ai a Tautolu?
1. Ko e heigoa ne nakai maeke e tau saienetisi ke fakamaama hagaao ke he moui he tagata?
NAKAI iloa he tau saienetisi ko e ha ne fuakau mo e mamate ai e tau tagata. Kua tuga kua lata e tau tegatega moui ke fakafou tumau mo e kua lata ai a tautolu ke moui tukulagi. Ne talahau he tohi Hyojun Soshikigaku (Standard Histology): “Ko e mena nakai maama lahi ko e matutaki fefe e tegatega moui tuai ke he fuakau mo e mate he tagata.” Tokologa e tau saienetisi ne talitonu ko e ha ha i ai e “mouaaga pauaki” kua fakakaupa ke he moui. Moli nakai a lautolu he manatu e koe?
2. Ko e heigoa ne taute he falu ha ko e moui ne fa e mole he tagata?
2 Kua leva e manako he tau tagata ke he moui loa mo e kua lali foki ke moua e moui nakai mate. Tali mai he senetenari fa aki F.V.N., ko e tau vai tulaki ne kua talaga pauaki ke moua e moui nakai mate kua futiaki ai e tau pule ha Saina. Falu pule atu motu a Saina he vaha fakamui ne inu e tau vai fakaloaaga he moui—ne taute mai he mercury—ti mamate! Ke he tau matakavi oti he lalolagi, kua talitonu e tau tagata ko e nakai ko e fakaotiaga a ia he moui ha lautolu ka mamate. Tau tagata faka-Puta, tau Hinitu, tau Musilimi, mo e falu kua ha ha ia lautolu oti e amaamanakiaga ke he moui fiafia ka mole e mate. I Kerisitenitome, tokologa ne kitia e fiafia lahi ke he lagi ka mole e moui.
3. (a) Ko e ha ne manako e tau tagata ke he moui tukulagi? (e) Ko e heigoa e tau huhu hagaao ke he mate ne kua lata ke tali?
3 Kua fakaata mai he manamanatuaga ke he fiafia ka mole e mate he manako ma e moui tukulagi. “Kua tuku foki e ia e manatu ke he tukulagi ke he tau loto ha lautolu,” he talahau he Tohi Tapu hagaao ke he manatu tukulagi ne tuku he Atua ia tautolu. (Fakamatalaaga 3:11) Kua tufugatia e ia e tau tagata fakamua mo e amaamanakiaga ke maeke ia lautolu ke moui tukulagi he lalolagi. (Kenese 2:16, 17) Ti, ko e ha, ne mamate ai e tau tagata? Kua hoko mai fefe e mate ke he lalolagi? Kua foaki he iloilo ke he Atua e maamaaga ke he tau huhu nei.—Salamo 119:105.
KO E PULEGA KELEA
4. Fakakite fefe e Iesu e peresona ne lago ki ai e mate he tagata?
4 Kua lali e tagata holifono ke ufiufi e puhala kelea hana. Kua moli foki e mena ia ki a ia ne taute e holifono ne fakahoko mai e mate ke he tau piliona. Kua taute e ia e tau mena ke fufu e mamate he tau tagata he eke ke nakai fai fakamaamaaga ki ai. Kua fakakite e Iesu Keriso e peresona holifono nei he magaaho ne talahau e Ia ki a lautolu ne kumi ke kelipopo a Ia: “Ko mutolu, mai he matua ha mutolu ko e tiapolo ti kua fia eke e mutolu e tau mena kua manako ki ai e matua ha mutolu. Ko e keli tagata a ia tali mai he kamataaga, ti nakai tumau ni a ia ke he mena moli, ha kua nakai tokai i loto ia ia e mena moli.”—Ioane 8:31, 40, 44.
5. (a) Ko e heigoa e kamataaga ki a ia ne eke ko Satani ko e Tiapolo? (e) Ko e heigoa e kakano he tau kupu “Satani” mo e “Tiapolo”?
5 E, ko e Tiapolo ko e “keli tagata” kelea lahi. Kua fakakite mai he Tohi Tapu ko ia ko e peresona moli, nakai ni ko e mahani kelea he loto he taha tagata. (Mataio 4:1-11) Pete ni kua tufugatia mo agelu tututonu, kua “nakai tumau ni a ia ke he mena moli.” Kua lata tonu ha ia ha kua fakahigoa a ia ko Satani ko e Tiapolo! (Fakakiteaga 12:9) Kua ui a ia ko “Satani,” po ke “fai fi,” ha kua totoko mo e fai fi a ia ki a Iehova. Ko e peresona holifono nei kua ui aki foki ko e “Tiapolo,” ne kakano ko e “pikopiko,” ha kua fakakite fakakelea e ia e Atua.
6. Ko e ha ne totoko atu a Satani ke he Atua?
6 Ko e heigoa ne omoi aki a Satani ke totoko atu ke he Atua? Ko e lotokai. Kua fofo lotokai e ia e tapuaki ki a Iehova mai he tau tagata. Kua nakai tiaki he Tiapolo e manako ke moua e tapuaki pihia, ne kua lata tonu ni hokoia ke moua he Tufuga. (Fakatatai Esekielu 28:12-19.) Ti, kua feaki he agelu nei ne kua eke ko Satani e manako lotokai nei ato fua ti fanau mai ai e hala.—Iakopo 1:14, 15.
7. (a) Ko e heigoa ne fakatupu e mate he tagata? (e) Ko e heigoa e hala?
7 Kua kitia ai e tautolu e patu kelea ne taute e tau holifono ke takitaki atu ke he mamateaga he tau tagata. Ka ko e heigoa e tupuaga tonu he mate he tagata? Kua tala mai he Tohi Tapu: “Ko e huki he mate, ko e hala haia.” (1 Korinito 15:56) Ti ko e heigoa e hala? Ke maama e kupu nei, o mai a tautolu ke onoono atu ke he kakano ne kua ha ha he tau vagahau fakamua he Tohi Tapu. Ko e tau kupu Heperu mo e Heleni ne fa mahani ke fakaliliu “ke hala” ne kakano “ke to noa” ne kua pehe ai ke fakato noa e fakamailoga po ke nakai hoko atu ke he foliaga. Ko e heigoa e fakamailoga ne kua fakato noa e tautolu oti? Ko e fakamailoga he omaoma mitaki katoatoa ke he Atua. Ka e, hoko mai fefe e hala ke he lalolagi?
KO E PUHALA NE FAKAHOKO E PULEGA
8. Lali fefe a Satani ke moua e tapuaki mai he tau tagata?
8 Kua folafola e Satani e pulega ne manatu a ia ke takitaki atu ke he hana a pule ke he tau tagata oti mo e ke moua e tapuaki mai ia lautolu. Kua taute a ia ke fakaohooho e tau tagata tokoua fakamua, ko Atamu mo Eva, ke hala ke he Atua. Kua foaki age e Iehova ke he ha tautolu a tau mamatua fakamua e iloilo ka takitaki atu ke he moui tukulagi. Kua iloa e laua e mitaki he ha laua a Tufuga ha kua tuku e ia a laua he kaina fulufuluola ko Etena. Kua mua atu e logona hifo e Atamu e mitaki he hana a Matua he lagi he magaaho ne foaki age he Atua e hoana fulufuluola mo e lagomatai ki a ia. (Kenese 1:26, 29; 2:7-9, 18-23) Kua falanaki e moui loa he tau tagata fakamua ke he omaoma ke he Atua.
9. Ko e heigoa e poakiaga ne foaki age he Atua ke he tau tagata fakamua, mo e ko e ha kua mitaki e mena nei?
9 Kua poaki atu e Atua ki a Atamu: “Ko e tau akau oti kana ha he kaina ke kai ai ni e koe. Ka ko e akau ke iloa ai e mitaki mo e kelea, aua neke kai ai e koe; ha ko e aho ka kai ai e koe to mate ai ni a koe.” (Kenese 2:16, 17) Ha ko e Tufuga, kua ha ha he Atua ko Iehova e tonu ke fakatokatoka e tau poakiaga ke he mahani mitaki mo e ke fakamaama e mitaki mo e kelea ke he hana a tau mena momoui. Kua mitaki e poakiaga hana ha kua tokanoa a Atamu mo Eva ke kai e tau fua he tau akau oti ne toe he kaina. Ti kua lata ai ia laua ke fakakite e loto fakaaue ha laua ke he pule tonu ha Iehova he omaoma ke he matafakatufono nei ka e nakai ke fakatoka mo e loto fakatokoluga e tau poakiaga ha laua ni ke he mahani mitaki.
10. (a) Fina atu fefe a Satani ke he tau tagata ke futiaki a lautolu ke he fahi hana? (e) Ko e heigoa e tau aga kelea ne tuku aki e Satani a Iehova? (i) Ko e heigoa e manatu hau ke he totoko ha Satani ke he Atua?
10 Kua lali e Tiapolo ke futiaki e tau tagata fakamua mai he Atua. Ke uta a laua ke he fahi hana, ne pikopiko a Satani. Kua fakaaoga ai e gata, tuga e tagata makaka he fakaleo ne fakaaoga e mena fakatai, ne huhu e Tiapolo ki a Eva: “Ko e moli kia kua pehe mai e Atua, aua neke kai e mua ke he tau akau oti he kaina?” He magaaho ne talahau e Eva e poaki he Atua, ne tala age a Satani: “Nakai ni mamate a mua.” Ti tuku aki e ia e tau aga kelea a Iehova he talahau: “Kua fioia he Atua ko e aho ka kai ai e mua, ti fakaala ai ha mua a tau mata; ti eke ai ni a mua ke tuga ne tau atua ke iloa ai e mitaki mo e kelea.” (Kenese 3:1-5) Ti kua pehe ai e Tiapolo kua taofi he Atua e falu mena mitaki. Ko e pikopiko latau ha ia ke he Matua fakamoli mo e fakaalofa he lagi, ko Iehova!
11. Hoko mai fefe a Atamu mo Eva ke kau mo Satani?
11 Kua liu a Eva onoono ke he akau, mo e ko e tau fua he mogonei kua mua atu he mitaki. Ti tau e ia e fua akau mo e kai ai. Ha magaaho fakamui, ne fakalataha pauaki atu e tane hana ki a ia ke he gahua hala nei he nakai omaoma ke he Atua. (Kenese 3:6) Pete ni kua fakavaia a Eva, kua lago tokoua a ia mo Atamu ke he lagatau a Satani ke pule ke he tau lanu tagata. Ke he lauiaaga, kua eke a laua mo kau hana.—Roma 6:16; 1 Timoteo 2:14.
12. Ko e heigoa ne fua mai he totokoaga he tagata ke he Atua?
12 Kua fehagai ai a Atamu mo Eva mo e fua he ha laua a tau gahua. Kua nakai eke a laua ke tuga e Atua, mo e iloilo pauaki. Ka e, kua ma a laua mo e fakamumuli ai a laua. Kua fakalago ai e Iehova ki a Atamu mo e fakapuloa e fakafiliaga nei: “To kai foki e koe hau a mena kai mo e kavakava he hau a mata, ato liu a koe ke he kelekele; ha ko e mena eke mai ai a koe; ha ko e efuefu ni a koe, to liu foki a koe ke he efuefu.” (Kenese 3:19) ‘He aho’ ne kai he tau mamatua fakamua ha tautolu e akau he iloilo ke he mitaki mo e kelea, kua fakafili he Atua a laua mo e kua mamate ai ke he hana a onoonoaga. Ti kua tuku mai ki tua he Parataiso mo e kamata ke holo atu ke he mate fakatino ha laua.
PUHALA NE HOLOFA AI E HALA MO E MATE
13. Tupu fefe e hala ke he tau lanu tagata oti?
13 Kua kautu tuai a Satani ke he hana hele ke moua e fakalilifuaga mai he tau tagata. Ka e, kua nakai maeke ia ia ke fakatumau ke fakamoui e tau tagata tapuaki hana. He magaaho ne kamata ke gahuahua e hala he tau tagata tokoua fakamua, kua nakai fakaai a laua ke tuku age e mitaki katoatoa ke he ha laua a fanau. Ke tuga e fakamailoga ne kua talatalai ke he maka, kua hokulo e talaiaga ki loto he tau hala moui he tau mamatua ha tautolu. He pihia ai, ne kua fakatupu e laua e fanau nakai mitaki katoatoa ni hokoia. Ha kua fakafua e tau fanau oti ha laua he mole e hala a Atamu mo Eva, kua moua he fanau ha laua e hala mo e mate.—Salamo 51:5; Roma 5:12.
14. (a) Liga fakatatai e tautolu ki a hai a lautolu ne fakatikai e hala ha lautolu? (e) Kua taute fefe e tau Isaraela ke mailoga e mahani hala ha lautolu?
14 Ka e, he vaha nei, tokologa ne nakai talitonu ko e tau tagata hala a lautolu. Ke he falu matakavi he lalolagi, ko e manatu ke he mouaaga he hala, kua laulahi ne nakai iloa. Ka e nakai ko e fakamoli he mena ia ko e nakai ha ha i ai e hala. Ko e tama tane ne kiva e tau mata ka liga talahau kua mea a ia, mo e liga tali tonu ni ka onoono atu a ia ke he fakaata. Ko e tau Isaraela i tuai kua tuga e tama tane ia he magaaho ne moua e lautolu e Fakatufono he Atua mai he Hana a perofeta ko Mose. Kua fakakite fakatonu he Fakatufono ko e ha ha i ai e hala. “Ka ko e moli ni, aua e fakatufono, kua nakai iloa e au e hala,” he fakamaama mai he aposetolo ko Paulo. (Roma 7:7-12) Ke tuga e tama tane ne onoono ki loto he fakaata, he fakaaoga e Fakatufono ke kitia a lautolu ni, kua maeke he tau Isaraela ke kitia kua nakai mea a lautolu ke he tau mata ha Iehova.
15. Ko e heigoa kua kitia he onoono atu ke he fakaata he Kupu he Atua?
15 He onoono atu ke he fakaata he Kupu he Atua mo e mailoga ai e tau poakiaga, kua maeke ia tautolu ke kitia kua nakai mitaki katoatoa a tautolu. (Iakopo 1:23-25) Ke fakatai ki ai, kia manamanatu atu ke he mena ne talahau e Iesu Keriso ke he hana tau tutaki hagaao ke fakaalofa ke he Atua mo e ha lautolu a katofia, tuga ne fakamau ia Mataio 22:37-40. Kua tumau ha e tau tagata ke to noa mai he fakamailoga ke he tau tuaga nei! Kua tokologa ne kua nakai hukia ai e loto manamanatu he kaumahala ke fakakite e fakaalofa ke he Atua po ke ha lautolu a tau katofia.—Luka 10:29-37.
MATAALA KE HE TAU LAGATAU HA SATANI!
16. Ko e heigoa ha tautolu kua maeke ke taute ke kalo mai he matematekelea he tau lagatau ha Satani, mo e ko e ha kua uka ai e mena nei?
16 Kua lali a Satani ke taute pauaki e tautolu e hala. (1 Ioane 3:8) Kua ha ha i ai nakai ha puhala ke kalo kehe mai he matematekelea ha ko e hana a tau hele? E, ka e kua foaki mai ke tau a tautolu ke he tau fakaohoohoaga ke hala pauaki. Kua nakai mukamuka e mena nei ha kua ha ha i loto ia tautolu e fakaohoohoaga malolo pauaki ke taute e hala. (Efeso 2:3) Kua lahi e fakamakamaka ha Paulo. Ko e ha? Ha kua nofo e hala i loto ia ia. Kaeke ke manako a tautolu ke he taliaaga he Atua, kua lata ia tautolu ke tau atu ke he fakaohoohoaga he hala ne ha ha ia tautolu.—Roma 7:14-24; 2 Korinito 5:10.
17. Ko e heigoa ne taute ai ke uka lahi e tau ha tautolu ke he ha tautolu a tau fakaohoohoaga he hala?
17 Ha kua fakatumau a Satani ke kumi e tau magaaho ke taute a tautolu ke moumou e tau matafakatufono he Atua, ko e tau atu ha tautolu ke he hala kua nakai mukamuka. (1 Peteru 5:8) He fakakite e manamanatuaga ma e tau faoa Kerisiano, ne pehe a Paulo: “Ka kua matakutaku au, neke tuga he fakavai he gata a Eva ke he hana lagatau, ti pihia foki he fakakelea e ia ha mutolu a tau manatu kia nakai fakamoli kia Keriso.” (2 Korinito 11:3) Kua fakaaoga e Satani e tau lagatau pihia he vaha nei. Kua lali a ia ke to e tau tega he fakauaua hagaao ke he mitaki a Iehova mo e tau fua mitaki he omaoma ke he tau poakiaga he Atua. Kua lali e Tiapolo ke fakafiu ke he fakaohoohoaga he hala ne moua e tautolu mo e taute a tautolu ke tutuli e puhala fakaikaluga, lotokai, vihiatia, mo e fili tagata.
18. Fakaaoga fefe e Satani e lalolagi ke fakatupu ki mua e hala?
18 Taha he tau lagatau ne fakaaoga he Tiapolo ke totoko ki a tautolu ko e lalolagi, ne kua ha ha he malolo hana. (1 Ioane 5:19) Kaeke ke nakai fakaeneene a tautolu, to fakaohooho he tau tagata kelea mo e nakai fakamoli he lalolagi ne agaagai mai ki a tautolu ke taute e hala ke moumou e tau poakiaga he Atua ke he mahani mitaki. (1 Peteru 4:3-5) Tokologa ne nakai fakanogonogo ke he tau matafakatufono he Atua mo e kua nakai talia ke mailoga e tau hukia he loto manamanatu ha lautolu, ti fakahiku ai ke taute ai ke nakai fai logonaaga. (Roma 2:14, 15; 1 Timoteo 4:1, 2) Kua hiki he falu e puhala ne kua nakai fakaata he manamanatuaga nakai mitaki katoatoa ha lautolu he vaha fakamua ke uta.—Roma 1:24-32; Efeso 4:17-19.
19. Ko e ha kua nakai koenaia ke moui ni ke he moui mea?
19 Ke moui ke he moui mea he lalolagi nei ko e mena mitaki lahi ke moua. Ke fakafiafia ha tautolu a Tufuga, kua loga foki e tau mena ke taute. Kua lata foki ia tautolu ke moua e tua ke he Atua mo e fai falanakiaga ki a ia. (Heperu 11:6) “Hanai, ko ia kua iloa ke eke e mena mitaki, ka e nakai eke, ko e hala haia kia ia,” he tohi he aposetolo ko Iakopo. (Iakopo 4:17) E, ko e nakai fakanogonogo pauaki ke he Atua mo e hana a tau poakiaga ko e hala foki ni a ia.
20. To liga lali fefe a Satani ke taofi mai a koe he taute e mena hako, ka ko e heigoa ka lagomatai a koe ke totoko atu ke he tau fakalavelave pihia?
20 Kua tuga ia to fakahoko mai e Satani e totokoaga ke he hau a tutuliaga he iloilo ke he Atua ne puhala mai he fakaako hau ke he Tohi Tapu. Kua amanaki ai mo e fakamoli ko e to nakai toka e koe e tau fakalavelave ia ke taofi a koe he taute e mena hako. (Ioane 16:2) Pete ni kua tokologa e tau pule ne tua ki a Iesu he magahala he hana a fekafekauaga, kua nakai fakailoa e lautolu a ia ha kua matakutaku a lautolu neke tiaki he tau tagata a lautolu. (Ioane 12:42, 43) Kua lali fakalahi a Satani ke fakamatakutaku e ha tagata ni ne kumikumi e iloilo ke he Atua. Ka e, kua lata ia koe ke manatu tumau mo e fakaaue ke he tau mena homo ue atu ne taute e Iehova. Liga to maeke foki ia koe ke lagomatai a lautolu ne totoko mai ke moua e loto fakaaue pihia foki.
21. To maeke fefe a tautolu ke kautu ke he lalolagi mo e ke he ha tautolu a tau fakaohoohoaga ke he agahala?
21 Ke he leva ni e nakai mitaki katoatoa ha tautolu, to hala ni a tautolu. (1 Ioane 1:8) Ka e pete ni ia, kua fai lagomatai a tautolu ke tau he tauaga nei. E, kua maeke ai ke kautu mai he tau atu ki a ia ne mahani kelea, ko Satani ko e Tiapolo. (Roma 5:21) Ke he fakaotiaga he fekafekauaga ha Iesu he lalolagi, ne fakamafana e ia e tau tutaki hana aki e tau kupu nei: “To moua foki e mutolu e matematekelea ke he lalolagi, kia fakamanavalahi a mutolu, kua kautu au ke he lalolagi.” (Ioane 16:33) Pihia foki ni ke he tau tagata nakai mitaki katoatoa, kua maeke ai ke kautu ke he lalolagi mo e lagomatai he Atua. Kua nakai fai taofiaga a Satani ki a lautolu ne kua totoko ki a ia mo e ‘omaoma ke he Atua.’ (Iakopo 4:7; 1 Ioane 5:18) Ka to kitia ai e tautolu, kua foaki mai he Atua e puhala ke tokanoa mai he fakatupa ke he hala mo e mate.
KAMATAMATA E ILOILO HAU
Ko hai e Tiapolo ko Satani?
Ko e ha ne fuakau mo e mamate ai e tau tagata?
Ko e heigoa e hala?
Futiaki fefe e Satani e tau tagata ke hala pauaki ke he Atua?
[Lau Katoa he fakatino he lau 54]