Tau Maga kua Eke mo Huaga—Foakiaga Fakaalofa Hofihofi Noa he Atua
‘Ko e tau māga ia ne ono ke eke mo tau huaga ma e tau tagata takitaha mo e fehola ki ai a lautolu kua keli totamaki ha tagata.’—NUMERA 35:15.
1. Ko e heigoa e onoonoaga he Atua ke he moui mo e fakamaligi toto?
KUA fakatapu he Atua ko Iehova e moui he tagata. Mo e kua ha ha e moui i loto he toto. (Levitika 17:11, 14) Ko Kaino, ko e tagata fakamua ke fanau he lalolagi, kua fakamaligi toto he magaaho ne kelipopo e ia e tehina hana ko Apelu. Ati pehe ai e Atua ki a Kaino: “Ko e leo he toto he matakainaga hau, kua tagi mai ia kia au mai he kelekele.” Ko e toto ne fakailaila e kelekele ha ko e kelipopo kua foaki e talahauaga, nakai ke logona, ka e talahau fakamakutu ke he moui ne kua fakaku fakakelea. Kua tagi e toto ha Apelu ke he Atua ma e tauiaga.—Kenese 4:4-11.
2. Kua pehi fefe e fakalilifu ha Iehova ma e moui he mole e Fakapuke?
2 Kua pehi mai e fakalilifu he Atua ma e moui he tagata he mole he hohopo mai e tagata tututonu ko Noa mo e hana a magafaoa mai he vaka, ko lautolu ne hao mai he Fakapuke he lalolagi. He magaaho ia ne fakalaulahi atu e Iehova e kai he tagata ke hoko atu ke he kakano he manu ka e nakai ko e toto. Ne poaki foki e ia: “To kumi e au ha mutolu a tau toto he tau moui ha mutolu; to kumi e au ke he tau manu oti, mo e tau tagata; ko e moui he tagata to kumi e au ke he tagata hana e matakainaga. Ko ia ne fakamaligi e toto he tagata, to fakamaligi he tagata hana ni a toto; ha ko e fakatai he Atua ne eke ai e ia e tagata.” (Kenese 9:5, 6) Kua mailoga e Iehova e tonu he faoa tata lahi hana ne mate ke tamate a ia ne keli tagata ka moua a ia.—Numera 35:19.
3. Ko e heigoa e pehiaga ne fakatoka he Matafakatufono faka-Mose ke he moui?
3 I loto he Matafakatufono ne foaki ke he tau Isaraela mai he perofeta ko Mose, ko e tapu he moui kua liu fatiaki tumau. Ke fakatai ki ai, ne poaki mai he Atua: “Aua neke kelipopo tagata a koe.” (Esoto 20:13) Kua kitia moli foki e fakalilifu ma e moui ke he mena ne talahau he Matafakatufono faka-Mose ke he pakia ne putoia ai e fifine fatu. Kua fakatonu mai he Matafakatufono kaeke kua matematekelea e fifine po ke hana tama he manava he pakia lahi ha ko e latau he tau tagata tane tokoua, kua lata he tau ikifakafili ke fuafua e tau tutuaga he manamanatuaga, ka e ko e fakahala kua lata ke “totogi ni e moui ke he moui.” (Esoto 21:22-25) Ka e, kua maeke nakai e tagata keli tagata ke tokanoa mai he mena ne tupu ha ko e hana a taute mena vale?
Mena Tapu ma e Tau Tagata Keli Tagata?
4. I fafo i Isaraela, ko e heigoa e tau mena tapu ne kua ha ha he vaha tuai?
4 He tau motu kehe nakai ni ko Isaraela kua tuku age e mena tapu ke he tau tagata keli tagata mo e falu tagata holifono. Kua pihia ai e tuaga he tau kavi ke tuga he faituga he atua fifine ko Tiana i Efeso tuai. Hagaao atu ke he tau kavi pihia, kua hokotaki mai: “Ne leveki he falu faituga e tau tagata holifono; ti kua fa taute ai ke fakakaupa e numera he tau mena tapu. I Atenai kua mailoga he matafakatufono e falu ni he tau mena tapu ke eke mo tau huaga (ke fakatai ki ai, ko e faituga ha Theseus ma e tau tupa); he vaha a Tiperio kua eke e tau fakapotopotoaga he tau tagata holifono i loto he tau faituga ke hagahaga kelea ti ko e tonu he Mena Tapu kua fakakaupa ai ke gahoa ni he tau maga (he tau 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Volume II, lau tohi 256) He magaaho fakamui, kua eke e tau fale tapu he tau Kerisitenitome mo fale he mena tapu, ka e kua hagahaga e mena nei ke fakaholo e malolo mai he tau pule malolo he tau tagata ke he matakau ekepoa mo e totoko atu ke he puhala tonu he kau leveki. Kua fakahiku ai ke hoko ke he moumouaga he fakatokaaga nei.
5. Ko e heigoa ne kitia moli ai kua nakai fakaata he Matafakatufono e mahani fakahanoa ke eke ke moua aki e fakaalofa hofihofi noa he magaaho ka tamate taha tagata?
5 Ke he tau Isaraela, ko e tau tagata keli tagata pauaki kua nakai fakaata ke o atu ke he mena tapu. Kua pihia foki e ekepoa Levi ne fekafekau ke he fatapoa he Atua, kua tamate ai ha kua kelipopo e tagata. (Esoto 21:12-14) Kua nakai fakaata foki he Matafakatufono e mahani fakahanoa ke eke ke moua e fakaalofa hofihofi noa ka mate e taha tagata. Ke fakatai ki ai, kua lata e tagata ke taute e kaupa tokoluga ma e tuafale lapalapa he hana a fale fou. Neke hoko e fakamaligi toto ki luga he tagata he fale ka to e taha tagata he tuafale ti mate. (Teutaronome 22:8) Ke lafi ki ai, kaeke ke hataki ke he pule he povi tane favale tumau ka e kua nakai leveki e manu ti kua keli ai e taha tagata, kua fakamaligi toto ai e pule he povi tane mo e lata ke tamate. (Esoto 21:28-32) Ko e fakamoliaga foki he fakalilifuaga he Atua ma e moui kua kitia moli ka kelipopo he taha tagata a ia ne kaiha, ti fakamaligi toto ai kaeke kua tupu e mena nei he aho-tea, ne maeke ke kitia ko hai a ia ne kunumena. (Esoto 22:2, 3) Kua maali ai, he mogoia, kua nakai fakaata he matafakatufono lagotatai mitaki katoatoa he Atua a lautolu ne keli tagata pauaki ke hao mai he fakahala ke mate.
6. Kua fakamakona fefe e matafakatufono he “moui ke he moui” i Isaraela i tuai?
6 Kaeke kua hoko ai e kelipopo i Isaraela i tuai, kua lata e toto hana ne mate ke fai taui. Ko e matafakatufono he “moui ke he moui” kua fakamakona he magaaho ka tamate he “tagata kua eke ke lukutoto” a ia ne keli tagata. (Numera 35:19) Ko e tagata kua eke ke lukutoto ko e tagata tane ne faoa tata lahi mo ia ne mate. Ka e kua ka keli totamaki ha tagata?
Foakiaga Fakaalofa Hofihofi Noa ha Iehova
7. Ko e heigoa e foakiaga ne taute he Atua ma lautolu ne kua keli totamaki ha tagata?
7 Ma lautolu ne keli totamaki ha tagata, kua foaki mo e fakaalofa hofihofi noa he Atua e tau maga kua eke mo huaga. Hagaao ke he mena nei, kua talahau ki a Mose: “Kia vagahau atu a koe ke he fanau a Isaraela ti pehe atu a koe kia lautolu, Kia o atu a lautolu ke he fahi atu a Ioritana, ke he motu ko Ka[n]ana, Ti kotofa ai e mutolu e tau maga he huaga ma mutolu; kia hola ki ai a ia kua keli tagata, ko ia kua keli totamaki ha tagata. To eke foki ia mo tau maga ke fehola ki ai a mutolu ia ia kua eke ke taui, kia aua neke mate a ia kua keli tagata; ato tu a ia ki mua e fakapotopotoaga ke fakafili ai a ia. Ko e tau māga foki ke tuku atu ai e mutolu, ko e ono ni ke eke mo tau huaga ma mutolu. Tolu ni e māga ke tuku atu e mutolu ke he fahi nai a Ioritana, ti tolu foki e māga ke tuku atu ai e mutolu ke he motu ko Kanana, ko e tau māga ke eke mo tau huaga. . . . kia takitaha mo e fehola ki ai a lautolu kua keli totamaki ha tagata.”—Numera 35:9-15.
8. Kua fakamatakavi i fe e tau maga kua eke huaga, mo e kua lagomatai fefe a lautolu ne keli totamaki ha tagata, ke hohoko atu ke he tau mena ia?
8 He magaaho ne huhu atu e tau Isaraela ke he Motu he Maveheaga, ne omaoma mo e fakatutu e lautolu e tau maga ne ono kua eke mo huaga. Tolu mai he tau maga nei—ko Katesa, Sikema, mo Heperona—kua ha ha ai ke he fahi lalo he Vailele a Ioritana. He fahi uta ha Ioritana ko e tau maga he huaga i Kolani, Ramota, mo Peseri. Ko e tau maga he huaga ne ono kua fakamatakavi fakamitaki ai he tau puhala tu mo e kua leveki mitaki ai. Ke he tau kavi kua lata tonu he tau puhala tu nei, kua ha ha i ai e tau lapa fakamailoga ne tohi ai e kupu “huaga.” Kua tuhi atu e tau lapa fakamailoga nei ke he maga kua eke mo huaga, mo e kua hola ki ai a ia ne keli totamaki ha tagata ke moua e moui ke he maga tata. I ai ka moua e ia e puipuiaga mai he tagata kua eke ke lukutoto.—Iosua 20:2-9.
9. Ko e ha kua foaki e Iehova e tau maga kua eke mo huaga, mo e ma e ha hai e aoga ne kua foaki ai e tau mena ia?
9 Ko e ha ne foaki he Atua e tau maga kua eke mo huaga? Kua foaki mai e tau mena ia ke nakai takiva e motu aki e toto tagata nakai hala mo e nakai hoko e fakamaligi toto ke he tau tagata. (Teutaronome 19:10) Ma e aoga ha hai ne foaki mai e tau maga he huaga? Kua tohi mai he Matafakatufono: “Ko e tau māga ia ne ono ke eke mo tau huaga ma e fanau a Isaraela, ma e tagata kehe foki katoa mo ia kua nofo ia lautolu, kia takitaha mo e fehola ki ai a lautolu kua keli totamaki ha tagata.” (Numera 35:15) Ti, ke taute mena tonu mo e ke taute e manatu he fakafiliaga tonu he fakaata e fakaalofa hofihofi noa, ne tala age a Iehova ke he tau Isaraela ke tuku kehe e tau maga kua eke mo huaga ma lautolu ne keli totamaki ha tagata ko e tau (1) fanau a Isaraela, (2) tau tagata kehe i Isaraela, po ko (3) lautolu he tau motu kehe ne nonofo i ai.
10. Ko e ha kua pehe ai ko e tau maga he huaga ko e tau foakiaga fakaalofa hofihofi noa ne taute he Atua?
10 Kua mailoga mitaki foki ko e pete ni ko e keli totamaki e taha, kua lata ni a ia ke tamate ha ko e fakatufono he Atua: “Ko ia ne fakamaligi e toto he tagata, to fakamaligi he tagata hana ni a toto.” Ti, ko e fakaalofa hofihofi noa ne foaki ni he Atua ko Iehova ka maeke a ia ne keli totamaki e tagata ke hola atu ke he taha he tau maga kua eke mo huaga. Ka e pete ni a ia, kua fakaalofa e laulahi he tau tagata ki a ia ne hola mai he tagata kua eke ke lukutoto, ha kua iloa oti e lautolu to liga taute fakatotamaki foki e lautolu e holifono pihia mo e lata ai ma e huaga mo e fakaalofa hofihofi noa.
Hola Ma e Huaga
11. I Isaraela i tuai, ko e heigoa kua maeke he tagata ke taute kaeke kua keli totamaki e ia e katofia ne gahua tokoua?
11 Liga to fakatolomaki he fakataiaga e loto fakaaue hau ke he fakatokaaga fakaalofa hofihofi noa he Atua ma e huaga. Manamanatu la ko koe ko e tagata tane ne fa e hio patu akau i Isaraela i tuai. Liga kua amanaki e ulu he toki ti oga kehe mai he kakau mo e lavea e katofia ne gahua tokoua ti mate. Ko e heigoa hau ka taute? E moli, kua ufitia he Matafakatufono e tuaga nei. Nakai fai fakauaua, kua manako ai a koe ke fakaaoga e foakiaga nei ne mai he Atua: “Ko e kupu foki hanai ke he keli tagata, kua hola [ke he maga kua eke mo huaga], ke moui ai a ia, ko ia ke keli e tagata ne katofia mo ia mo e nakai kitia, ti nakai fai fi tuai kia ia; Ka o a laua mo e tagata ne katofia mo ia ke tu akau ke he kavei, ti ta hifo ai e ia hana lima ke hio aki e akau ke he toki, ti oga atu e toki mai he kakau toki, ti lavea ai e tagata ne katofia mo ia, ti mate a ia; ko ia ni ke hola ke he taha he tau maga ia, ke moui ai.” (Teutaronome 19:4, 5) Ka e, pete ni kua hoko atu a koe ke he maga he huaga, kua nakai tokanoa katoa mai a koe he fakalagoaga ha ko e mena ne tupu.
12. Ko e heigoa e fakaholoaga ka muitua he magaaho ka hoko atu a ia ne keli totamaki e ha tagata, ke he maga he huaga?
12 Pete ni kua fakafeleveia a koe mo e fakaalofa, kua lata ia koe ke talahau e tuaga hau ke he tau patu he gutupa he maga he huaga. He hu atu ke he maga, to fekau a koe ke liu ke he mena ne hau ai a koe ke tu ki mua he fakafili he tau patu ne hukui e fakapotopotoaga ha Isaraela ke he tau gutupa he maga mo e kua pule ai ke he matakavi ne tupu ai e keliaga. Haia ka tuku atu ki a koe e magaaho ke talahau fakamoli e nakai hala hau.
Magaaho ka Fakafili a Lautolu ne Keli Tagata
13, 14. Ko e heigoa e falu mena kua manako e tau patu ke iloa he magahala he fakafiliaga hana ne keli tagata?
13 He magahala ne fakafili ai a koe ki mua he tau patu he gutupa he maga ne pule, to nakai fakauaua ke mailoga e koe mo e fakaaue atu ke he tutalaaga kua fakahagaao lahi ke he hau a mahani tuai. To fuafua fakaeneene he tau patu e fakafetuiaga hau mo ia ne mate. Kua vihiatia ka e koe e tagata, takahao a ia, ati keli pauaki a ia? Kaeke ke pihia, to uta he tau patu a koe ki a ia kua eke ke lukutoto, mo e mate ai a koe. Ko e tau tagata tane kotofa nei kua iloa e Matafakatufono ke ‘uta kehe e hala ha ko e toto he tagata nakai hala mai i Isaraela.’ (Teutaronome 19:11-13) Ke fakatatai, ke he tuaga fakafili he vaha nei, kua lata he tau motua Kerisiano ke iloa mitaki e tau Tohiaga Tapu, fakatatai atu ki ai ka kitekite ke he aga mo e mahani fakamua hana ne taute mena hepe.
14 He kumikumi fakamitaki, to manako e tau patu ke iloa ko e takahao nakai e koe a ia ne mate. (Esoto 21:12, 13) Kua keli fufu ka e koe a ia? (Teutaronome 27:24) Kua ita lahi ka koe ke he tagata ti tauteute e falu fakatokatokaaga kelea ke tamate aki a ia? Kaeke ke pihia, kua lata a koe ke mate. (Esoto 21:14) Mua atu e lata ke iloa he tau motua kaeke kua ha ha e faitaua, po ke fakavihia, he vahaloto hau mo ia ne mate. (Teutaronome 19:4, 6, 7; Iosua 20:5) O mai la tautolu ke pehe kua kitia he tau motua a koe ke nakai fai hala mo e liuaki a koe ke he maga kua eke mo huaga. Kua fakaaue lahi ha a koe ma e fakaalofa hofihofi noa kua fakakite!
Moui I Loto he Maga Eke mo Huaga
15. Ko e heigoa e tau poakiaga kua tuku age ki a ia ne keli totamaki ha tagata?
15 Kua lata a ia ne keli totamaki ha tagata ke nofo mau i loto he maga he huaga po ke i fafo he tau kaupa kua nakai mamao mai he 1,000 kupita (kavi ke 1,450 e futu) he tau kaupa. (Numera 35:2-4) Kaeke kua molea mai a ia he mena ia, liga to fehagai a ia mo ia ne kua eke ke lukutoto. Ke he tau tuaga pihia ni, ka fakaata mo e maeke ai e tagata ne kua eke ke lukutoto ke tamate a ia ne keli tagata. Ka e kua nakai lili po ke tuku fale pouli a ia ne keli tagata. Ha ko e tagata he maga he huaga, kua lata ia ia ke ako taha mena, ke eke mo tagata gahua, mo e taute mo tagata aoga he kaufakalatahaaga.
16. (a) Fiha e loa hana ne keli totamaki ha tagata ka nofo he maga he huaga? (e) Ko e ha kua maeke ai a ia ne keli tagata ke toka e maga he huaga ka mate ai e ekepoa ne mua?
16 Ko e fiha e loa hana ne keli totamaki ha tagata ka nofo he maga kua eke mo huaga? Liga ke he moui hana ne toe. Ke he ha mena ni, kua tohi mai e Matafakatufono: “Ko e mena lata ke nofo a ia ke he māga kua eke mo huaga hana, ato mate e ekepoa ne mua; ka kua mate e ekepoa ne mua, ti liu atu ai a ia kua keli tagata ke he hana ni a fonua.” (Numera 35:26-28) Ko e ha ne fakaata ai he mate he ekepoa ne mua a ia ne keli totamaki ha tagata ke toka e maga kua eke mo huaga? Moli, ko e ekepoa ko e taha mai he tau tagata talahaua he motu. To taute ai e mate hana mo mena talahaua lahi ti eke ai ke mailoga atu ke he tau faoa oti a Isaraela. Kua maeke oti ai a lautolu ne fehola, i loto he tau maga he huaga ke liliu ke he tau kaina ha lautolu mo e tokanoa mai he hagahaga kelea he tau lima he tau tagata eke ke lukutoto? Ko e ha? Ha kua poaki mai e Matafakatufono he Atua to fakaoti e magaaho hana ne eke ke lukutoto ke kelipopo e tagata ne keli totamaki e ha tagata ka mate e ekepoa ne mua, mo e iloa he tau tagata oti e mena nei. Kaeke ke fakahoko e ia ne faoa tata e mate he mole e magaaho ia, to eke ai a ia mo tagata keli tagata mo e to hoko ni e totogi fakahala ke mate.
Tau Hufiaaga Tumau
17. Ko e heigoa e tau hufiaaga ka liga tupu he fakakaupaaga ne tuku atu ki a ia ne keli totamaki ha tagata?
17 Ko e heigoa e tau hufiaaga ka liga tupu he fakakaupaaga ne tuku atu ki a ia ne keli totamaki ha tagata? Kua taute e tau mena ia ke fakamanatu ko e fakahoko e ia e mate he taha tagata. Liga, to mailoga e ia he magaaho fakamui e moui he tagata ko e mena tapu. Ke mua atu, to nakai fakaai a ia ke nimo e levekiaga fakaalofa hofihofi noa ki a ia. Ha kua fakakite ki ai e fakaalofa hofihofi noa, to manako moli a ia ke fakakite foki e fakaalofa hofihofi noa ke he falu. Ko e tau fakatokaaga mena he tau maga he huaga mo e ha lautolu a tau fakakaupaaga kua aoga lahi foki ke he laulahi he tau tagata. He fefe a ia? Kua liga pehi moli ki a lautolu ke nakai lata ia lautolu ke mahani fakahanoa po ke fakateaga ke he moui he tagata. Kua lata ke fakamanatu ke he tau Kerisiano ke lata ke kalo mai he mahani fakahanoa ka liga fakatupu mai e mate totamaki. Ti he mogoia, foki, ko e fakatokaaga fakaalofa hofihofi noa he Atua ma e tau maga kua eke mo huaga kua lata ke omoi aki a tautolu ke fakakite foki e fakaalofa hofihofi noa he magaaho ka lata tonu ai.—Iakopo 2:13.
18. Ke he puhala fe kua aoga lahi ai e fakatokaaga mena he Atua ma e tau maga he huaga?
18 Ko e foakiaga mai he Atua ko Iehova ma e tau maga kua eke mo huaga kua aoga lahi ke he falu a puhala foki. Kua nakai fakatu he tau tagata e tau matakau puipui ke tutuli a ia ne keli tagata ha ko e tau manatu ke he hala hana ato hoko e fakafiliaga. Ka e, kua kitia e lautolu a ia ke nakai hala he keli tagata pauaki, mo e lagomatai foki a ia ke moua e puipuiaga. Kua mua atu, kua kehe lahi mai e tau maga kua eke mo huaga ke he tau fakatokaaga mena he vaha nei he tuku a lautolu ne keli tagata i loto he tau fale pouli, ko e mena ne lagomatai fakatupe he tau tagata ti kua fa mahani ke eke mo tau tagata holifono ne muitui e kelea ha ko e ha lautolu a fakafetuiaga tata mo e falu tagata taute mena kelea foki. Ko e fakatokaaga mena i loto he maga he huaga, kua nakai lata ke ta, leveki mo e puipui tumau e tau kaupa tau uka, mo e tau pa lapatoa he tau fale pouli ne fa mahani a lautolu i loto ke lali ke fehola. Ke he moliaga, ko ia ne keli tagata kua kumi e “fale pouli” mo e nofo i ai he magahala he magaaho kotofa. Kua lata foki ia ia ke eke mo tagata gahua, ke taute taha mena ma e aoga he tau tagata he katofia.
19. Ko e heigoa e tau huhu kua mafuta hake ne hagaao ke he tau maga kua eke mo huaga?
19 Moli, ko e fakaalofa hofihofi noa, ko e fakatokaaga mena ha Iehova he tau maga kua eke mo huaga ma e puipuiaga ha lautolu ne keli totamaki ha tagata. Kua omoi moli he foakiaga nei e fakalilifu ma e moui. Ka e, kua fai kakano nakai e tau maga he huaga ke he tau tagata ne nonofo he senetenari 20 aki? Kua eke nakai a tautolu ke fakamaligi toto ki mua he Atua ko Iehova mo e nakai mailoga ko e lata a tautolu mo e hana a fakaalofa hofihofi noa? Kua ha ha ai nakai ha kakano ma tautolu he tau maga kua eke mo huaga i Isaraela, he vaha nei?
To Tali Fefe e Koe?
◻ Fefe e onoonoaga ha Iehova ke he moui he tagata?
◻ Ko e heigoa e foakiaga fakaalofa hofihofi noa ne taute he Atua ma hana ne keli totamaki ha tagata?
◻ Kua hoko fefe a ia ne keli tagata ke hu atu ke he maga kua eke mo huaga, mo e fiha e loa ka nofo a ia i ai?
◻ Ko e heigoa e tau hufiaaga ka liga tupu he fakakaupaaga ne tuku atu ki a ia ne keli totamaki ha tagata?
[Mepe he lau 11]
Kua fakamatakavi fakamitaki e tau maga kua eke mo huaga i Isaraela
(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)
KATESA Vailele ko Ioritana KOLANI
SIKEMA RAMOTA
HEPERONA PESERI