Lata Nakai a Koe ke Falanaki ke he Haau a Tau Kitiaaga Fakamua?
HE NOFO fakahagahaga mitaki he loto fale haana, ne kitekite e ekekafo ke he fakaholoaga fetutalaaki he televisoni ne taute he ikipule he fakatufono Irish. He mole e onoono fakatonutonu ke he fofoga he ikipule, ne mailoga he ekekafo kua fai mena ne manatu a ia ko e fakakiteaga he tuma. Ne tala age a ia ke he ikipule ke uta fakamafiti ke fakakia.
Ne iloa ai kua pihia mooli. Kua moua he ekekafo ia e mena ne fa fakahigoa ko e mata pauaki, kakano kua maeke ke talahau fakatonu e lekua he onoono noa ni ke he tagata gagao. Ka e manatu e falu kua moua e lautolu e “mata pauaki” ka hoko ke he fakafili he aga, mahani, mo e falanakiaga he tagata.
Ke he tau senetenari kua mole, ne lali e tau tagata kumikumi ke moua e puhala fakasaiene ke maeke ke iloa e aga he tagata he onoono ke he foliga haana. Ne fakahigoa e lautolu e mena ia ko e maeke ke iloa e aga he tagata he onoono ke he tino haana (physiognomy) ne fakamaama he Encyclopædia Britannica “ko e fakataitai fakasaiene (pseudoscience) hagaao ke he tau aga he tagata ne liga fakakite he tau vala he fofoga he tau mata po ke talaga mo e tau alaga he tino.” He senetenari ke 19 aki, ko e tau tagata kumikumi ke he tau tagata, tuga a Francis Galton, ko e kasini ha Charles Darwin, mo e tau tagata kumikumi fakasaiene ke he mahani kolokolovao, tuga a Cesare Lombroso i Italia, ne talahau e tau fakaakoaga mo e tau puhala ne fakatokatoka ne kua laulahi ke teitei galo.
Ka e tokologa agaia e tau tagata ne talitonu na maeke ke mauokafua e fifiliaga hagaao ke he tagata he onoono noa ni ke he foliga haana. Lata nakai e tau kitiaaga fakamua pihia ke falanaki ki ai?
Fakafili ke he Foliga
Ko e fakatai fa mahani ke he fakafili—po ke hepe e fakafili—he tau kitiaaga fakamua kua haia he Tohi Tapu he tohi Fakamua a Samuela. Ne poaki a Iehova ko e Atua ke he perofeta ko Samuela ke fakauku e taha he magafaoa a Iese ke eke mo patuiki ha Isaraela he vahā i mua. Totou e tautolu: “Kua o mai a lautolu [tau tama taane ha Iese], ti kitekite a ia kia Eliapo, ti pehe age a ia, Ko e moli ni, ha ha i mua a Iehova a ia ke fakauku ai e ia. Ka e pehe mai a Iehova kia Samuela, Aua neke kitekite a koe ke he hana tino, po ke tokoluga he hana tino ha kua tiaki e au a ia; ha ko e mena nakai kitekite a Iehova tuga ne kitekite e tagata, ha kua kitekite e tagata ke he tino, ka e kitekite a Iehova ke he loto.” Ne taute pihia foki ke he tau tama taane tokoono ha Iese ne toe. Fakahiku ai, he nakai felauaki mo e manatu he perofeta mo Iese, ne fifili he Atua e tama taane ke valu aki ke eke mo patuiki he vahā i mua—ko Tavita—ko e tama fuata ne nakai fai tagata ne manatu ke ui atu ki ai.—1 Samuela 16:6-12.
Nakai kehekehe lahi foki mo e tau mena he vahā nei. Fai tau gahoa kua mole ki tua i Sihamani, ko e porofesa he kumikumi fakasaiene ke he kolokolovao ne taute e kumikumiaga ne putoia e toko 500 e tagata fakaako loea. Toko 12 e “tagata ahiahi” ne nakai fakailoa ko hai a lautolu. Ko lautolu nei kua putoia e takitaki leoleo he matakavi mo e loea he matakavi, ko e tagata leveki tupe he univesiti mo e ofisa fakafetui ma e tau tagata, falu loea mo e tau takitaki he hopoaga, mo e tokotolu e tagata kolokolovao ne kua fakahala. Ko e tau tagata fakaako mogoia ne fifili e tau matagahua he tau tagata ahiahi takitaha, ti pihia mo e tau tagata ne kua tuku he fale puipui mo e ko e heigoa e agahala ha lautolu. Ko e tau mena oti nei ne fakavē ni ke he tau foliga ha lautolu mo e tau mena ne fiafia a lautolu ke taute ka talahau e lautolu.
Ko e fua? Kavi ke he 75 e pasene he tau tagata fakaako ia ne hako e fifiliaga ke he tokotolu e tagata kolokolovao mooli. Ka e 60 e pasene he tau tagata fakaako ne fifili ko e tau tagata moumou matafakatufono foki e tau tagata ahiahi tokohiva ne toe, ka e nakai fai fakamauaga matahavala a lautolu. Ne manatu e 1 mai he 7 e tagata fakaako ko e loea he matakavi kua liga ko e tagata uta fufū he tau tulaki, ti kua manatu e 1 mai he 3 ia lautolu nā ko e takitaki leoleo ko e tagata kaihā! Ko e tau fuafuaaga ne fakavē ke he tau kitiaaga he mata ka hepe lahi mahaki. Ko e ha?
Maeke e Tau Foliga ke Fakavaia
Ka feleveia fakamua laia a tautolu mo e taha tagata, kua fa hihiga a tautolu ke fitā e mau e manatu hagaao ke he tagata he kitiaaga ha tautolu ke he mena kua tutupu ki a tautolu fakamua atu. Kua hihiga a tautolu ke ta tatai ai mo e ke fakafili a ia he fakavē ke he fifiliaga na pihia oti ni. Lafi ke he foliga he tino, kua liga fuafua po ke fakafili e tagata ha ko e haana a motu, lanu, tuaga, po ke lotu.
Ka hako e manatu ha tautolu ne taute hagaao ke he tagata ia, to nava a tautolu ki a tautolu ni he mitaki e fakafiliaga ha tautolu, ti kua au atu e fakamalolō na maeke ia tautolu ke falanaki ke he tau kitiaaga fakamua ha tautolu. Ka e, ka mailoga e tautolu kua hepe mamao e manatu ha tautolu, fēfē e logonaaga ha tautolu? Ka fakamooli a tautolu, kua lata ia tautolu ke tuku kehe e tau manatu toka tuai ha tautolu mo e kumi e tau mena mooli. Neke liga fakakelea lahi po ke hehē lahi e mena ha tautolu ka taute ke he falu, kakano ni ha ko e fakatokoluga ha tautolu he taute e mena kua manatu a tautolu kua lotomatala lahi a tautolu he fakafili.
Maeke e fakafili ke he foliga ke hagahaga kelea, nakai ni ke he tagata ne lauia teao ka e pihia foki ki a ia ne taute e fakafiliaga. Ma e fakatai, he senetenari fakamua, tokologa e tau Iutaia ne fakaheu ke manamanatu ko Iesu ko e Mesia ne mavehe mai. Ko e ha? He fakavē ke he tau manatu ha lautolu ke he foliga, kua kitia hokoia ni e lautolu e tama he tagata kamuta he maaga. Pete kua nava a lautolu he tau kupu pulotu mo e tau gahua fakamana ha Iesu, ne fakaheu e lautolu ke talia na fai mena mitaki foki a ia ha kua fitā he fifili e lautolu, he fakavē ke he tau manatu iloa tuai ha lautolu. Ne fakatupu he aga ha lautolu a Iesu ke fuluhi e hagaaoaga ke he taha mena foki, he pehē: “Nakai noa ha perofeta mo e lilifu, ko e hana māga mo e hana magafaoa hokoia nakai lilifu ai.”—Mataio 13:54-58.
Ko e tau Iutaia ia ko e tau tagata he motu ne totou senetenari he fakatali ke he Mesia. Ke fakaatā e tau kitiaaga fakamua ha lautolu ke taofi a lautolu mai he mailoga e Mesia he magaaho ne hoko mai a ia ne kua takitaki atu ai ke he galo e taliaaga fakaagaaga. (Mataio 23:37-39) Ko e onoono hifo pihia kua hagaaki ke he tau tutaki ha Iesu. Tokologa e tagata ne nakai fakaai ke talitonu ko e matakau tote he tau tagata takafaga ika ne tutū tokolalo, ne fakavihia he vahega ne moua e tau fakaakoaga mo e tau takitaki he lotu lahi he magahala ia, na fai mena aoga a lautolu ke talahau. Ko lautolu ne matutaki ke falanaki ke he tau kitiaaga fakamua ha lautolu ne galo ai e tuaga mitaki lahi ke eke mo tau tutaki he Tama he Atua.—Ioane 1:10-12.
Falu ne Hiki e Tau Manatu ha Lautolu
Ha ha i ai e falu tagata he magahala ha Iesu ne fakatokolalo lahi ti hiki e tau loto ha lautolu he fehagai mo e tala mooli. (Ioane 7:45-52) Putoia ke he tau tagata nei e tokologa he tau tagata he magafaoa ha Iesu, he mogo fakamua ne fakateaga to fai he magafaoa ha lautolu ne liga ko e Mesia. (Ioane 7:5) Nava ai, fai magaaho he mole ti hiki e tau manatu ha lautolu mo e tua ki a ia. (Gahua 1:14; 1 Korinito 9:5; Kalatia 1:19) Pihia foki, he loga e tau he mole i Roma, ko e falu hukui he tau Iutaia ne makai ke fanogonogo fakahako ke he aposetolo ko Paulo ka e nakai talia e tau tala gō ne fakaholofa he tau fī he lotu Kerisiano. He oti e fanogonogo, falu ia lautolu ne talitonu.—Gahua 28:22-24.
He vahā nei, tokologa ne nakai mitaki e tau manatu ke he Tau Fakamoli a Iehova. Ko e ha? Ke he laulahi, nakai ha ko e kumikumi ha lautolu ke he tau tala mooli po ke fakamooli ko e tau taofiaga mo e tau gahua he Tau Fakamoli kua nakai mai he Tohi Tapu. Ka kua nakai maeke a lautolu ke talitonu ko e Tau Fakamoli a Iehova kua moua e kupu mooli ke he faahi fakalotu. Manatu e koe e mena nei, na pihia tonu e onoonoaga he tokologa he senetenari fakamua ke he tau Kerisiano fakamua atu.
Kua nakai ofo ai ha kua kelea po ke fakateaga e tau talahauaga ki a lautolu kua eketaha ke mumuitua ke he fakafifitakiaga ha Iesu. Nakai pihia he ha? Ha kua hataki e Iesu e tau tutaki mooli haana: “To fakavihia foki a mutolu he tau tagata oti ha ko e haku a higoa.” Ka e fakamalolō e ia a lautolu ke he tau kupu: “Ka ko ia ka tumau ato hoko ke he fakahikuaga, to fakamoui na ia.”—Mataio 10:22.
He omaoma ke he poakiaga ha Iesu, ko e Tau Fakamoli a Iehova he vahā nei kua gahua fakamalolō ke ta atu e tala mitaki he Kautu he Atua ke he tau tagata he lalolagi katoa. (Mataio 28:19, 20) Ko lautolu ne fakaheu katoatoa ke fanogonogo kua fakahagahaga kelea a lautolu ke nakai hohoko ke he puhala he moui tukulagi. (Ioane 17:3) Ka e kua a koe? To takitaki ni kia a koe he tau kitiaaga fakamua mo e tau manatu toka tuai, po ke to makai a koe ke kumikumi e tau tala mooli mo e loto atāina? Manatu: Na maeke e tau kitiaaga he foliga ke fakavaia, mo e tau manatu ke hepe; ka ko e kumikumi fakahokulo ke he tau tala mooli to maeke ke moua mai e tau fua mitaki lahi.—Gahua 17:10-12.
[Fakatino he lau 29]
Ko e kitiaaga fakamua he tau Iutaia ne takitaki atu a lautolu ke fakatikai ko Iesu ko e Mesia
[Fakatino he lau 30]
Kua fakavē nakai e manatu haau hagaao ke he Tau Fakamoli a Iehova ke he tau manatu noa po ke tau tala mooli?