Hormonen als geneesmiddel

„VROUW in Denver schenkt leven aan zesling”, luidde op 18 september 1973 een kop op de voorpagina van de New York Times. In het begeleidende artikel stonden foto’s van de gelukkig lachende vader en moeder. Hoe kwamen zij aan een zesling? Hormooninjecties!

De moeder was na de geboorte van een zoon vier jaar geleden, niet meer in staat geweest zwanger te worden. Haar dokter had met diverse hormonen geëxperimenteerd en haar ten slotte injecties gegeven met hormonen onttrokken aan de urine van vrouwen in de menopauze; de vrouw werd opnieuw vruchtbaar. Als neveneffect van de injecties ging echter haar gewicht vlak voor de te vroege geboorte van haar zesling met een sprong van 59 naar 90 kilo omhoog.

Zwangerschap teweegbrengen bij onvruchtbare vrouwen is slechts een van de vele doeleinden waarvoor doktoren thans hormonen gebruiken. En dit hoeft ons niet te verbazen als we vernemen dat alle biologische processen van het lichaam op zijn minst ten dele onder hormonale invloed staan. Het is goed iets over de toepassing van hormonen te weten, want ook u, dan wel een familielid of goede vriend van u, kan te zijner tijd het advies krijgen onder medisch toezicht hormonen te gaan gebruiken. U zult dan beter de factoren die erbij betrokken zijn, kunnen overwegen en een verstandige beslissing nemen.

Wat zijn het?

Menselijke hormonen zijn chemicaliën die door het lichaam worden afgescheiden. In juist evenwicht oefenen ze een belangrijke invloed uit op het fijnafgestemde menselijke organisme. De hormonen spelen bijvoorbeeld een bijzonder belangrijke rol bij de aanpassing van het lichaam aan zijn omgeving, welke aanpassing vaak een absolute noodzaak is, wil het lichaam blijven voortbestaan. Neem slechts de lichaamstemperatuur; deze is 37 °C en mag daar slechts in geringe mate van afwijken, niettegenstaande het feit dat de temperatuur buiten wel kan variëren van 30° onder nul tot 55° daarboven. En dat is nog niet alles. Bij ingespannen werk, produceert het lichaam zoveel warmte dat onze spieren letterlijk zouden koken als het lichaam niet over een koelingsmechanisme beschikte. Deze instandhouding van de inwendige lichaamstemperatuur ondanks de temperatuurschommelingen van de omgeving, duidt men aan met de term „homeostasis”.

Tot de diverse activiteiten van het lichaam die homeostasis mogelijk maken, behoort de aanmaak van hormonen, letterlijk: „aandrijvers” of „opwekkers”. Het zijn buitengewoon krachtige kleine eenheden van eenvoudige of ingewikkelde samenstelling die hun taak in hoeveelheden verrichten, zó klein dat ze alle voorstelling te boven gaan. Hoe klein? Sommige hormoondeeltjes zijn zo klein dat er een miljard (1.000.000.000) nodig zouden zijn om een hoeveelheid van 9 gram te vormen!

Dat hormonen worden geproduceerd door acht soorten van klieren met inwendige secretie is algemeen bekend. Volledigheidshalve zijn ze hier nog eens vermeld: de hypofyse, de schildklier, de bijschildklieren, de bijnieren, de thymus, de pijnappelklier, de eilandjes van Langerhans en de geslachtsklieren. Niet zo algemeen bekend is echter het feit dat veel andere organen en delen van het lichaam ook hormonen produceren. De hypothalamus bijvoorbeeld, een onderdeel van de hersenen, scheidt diverse hormonen af die onder meer de hypofyse en andere klieren tot afgifte van hormonen aanzetten, en bovendien invloed uitoefenen op een grote verscheidenheid van stofwisselingsprocessen. De dunne darm, de nieren en met name de baarmoeder van zwangere vrouwen vervaardigen eveneens hormonen.

Willen de diverse organen van het lichaam in harmonie met elkaar kunnen functioneren, dan zullen ze onderling contact moeten onderhouden. Een belangrijk systeem voor het overbrengen van boodschappen van het ene orgaan naar het andere, bezit het lichaam in het zenuwstelsel. Het hormonale systeem vervult een zelfde functie. De werking van het zenuwstelsel zou men kunnen vergelijken met een telefoonnet. Aan beide kanten van een telefoonlijn waarlangs een boodschap of impuls reist, is een aansluiting nodig, en hetzelfde kan gezegd worden van de zenuwvezels. In de huid bevinden zich bijvoorbeeld kleine receptoren (ontvangers) die gevoelig zijn voor o.a. warmte-, koude- of pijnprikkels en deze doorzenden naar de hersenen.

Het hormonale systeem is daarentegen wel eens vergeleken met een radio-omroep. Een radiostation zendt zijn boodschap in alle richtingen uit, maar slechts een ontvanger die is afgestemd op de golflengte van het radiostation, kan deze opvangen. Een zelfde principe neemt men waar bij de hormonale invloed op het lichaam. De producerende klieren of organen zenden hun hormonen langs de bloedbaan naar alle lichaamscellen uit, maar slechts de cellen die specifieke receptoren hebben voor bepaalde hormonen, reageren. Recente onderzoekresultaten schijnen erop te duiden dat de genen een belangrijke rol bij deze ontvangst spelen.

Nog een ander interessant kenmerk van de werking van het hormonale systeem is het terugkoppel-principe. Een klier gaat net zolang voort met het inbrengen van hormonen in de bloedbaan tot zijn verklikker-orgaan, dat de receptoren bezit voor het hormoon in kwestie, een voldoende hoeveelheid heeft ontvangen. Daarop zal het verklikker-orgaan een signaal sturen naar de klier om voorlopig de afgifte van hormoon te staken.

Het gebruik van hormonen in de geneeskunde

Het onderzoek en de toepassing van hormonen wordt „endocrinologie” genoemd, omdat het namelijk gaat om de produkten van de endocriene klieren ofwel de klieren met inwendige afscheiding. Vooral thans bestaat er grote belangstelling voor het geneeskundig gebruik van hormonen. Deze hormonen kunnen van natuurlijke of synthetische oorsprong zijn. De klieren van runderen, varkens en schapen zijn de voornaamste bron van natuurlijke hormonen. Andere natuurlijke bronnen van bepaalde hormonen zijn de urine van drachtige merries en de bataat of zoete aardappel (sweet potato). Synthetische hormonen worden vervaardigd van synthetische aminozuren, van natrium en zout en andere anorganische stoffen.

Weet u welk hormoonmiddel waarschijnlijk het meest wordt gebruikt? De „pil”, de anticonceptiepil die twee soorten geslachtshormonen bevat: progesteron en oestrogeen hormoon. Het meest algemeen gebruikte orale contraceptivum, de ’klassieke’ pil met twee hormonale bestanddelen en de zgn. sequentiepil, worden geacht bevruchting te voorkomen door het remmen van de ovulatie (d.i.: het uitstoten van de gerijpte eicel uit de eierstok). Een vrouw die ze aanhoudend inneemt wordt niet zwanger omdat er bij haar geen eicellen voor bevruchting vrijkomen.a Maar zelfs hierover lopen de meningen van autoriteiten uiteen. Natural History wees daarop in haar uitgave van augustus-september 1972: „Momenteel is er meer bekend over het voortplantingsmechanisme van, om maar een voorbeeld te noemen, een zeug, dan van de vrouw.”

De hormonen in deze pillen oefenen, hoewel gering in hoeveelheid, een krachtige werking uit. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat ze bij een beperkt aantal gebruiksters onplezierige nevenverschijnselen veroorzaken, zoals tijdelijke misselijkheid of het achterwege blijven van bloedingen. En soms laten zich nog ernstiger bijverschijnselen gelden, bloedklonteringsproblemen onder andere en hoge bloeddruk. Veel verbazing hoeft dit echter niet te wekken, immers het gebruik van elk geneesmiddel brengt een bepaald risico met zich, zelfs al betreft het maar zo iets eenvoudigs als aspirine of penicilline. Of de betrokken risico’s gerechtvaardigd zijn, moet ieder voor zichzelf uitmaken.

En wat is hoogstwaarschijnlijk het daaropvolgend meest gebruikte hormoonmiddel? Insuline. Insuline, dat door tal van artsen wordt voorgeschreven aan suikerzieken. Men bereidt het uit de alvleesklier van ossen, schapen en varkens. De alvleesklier bevat de kleine „eilandjes van Langerhans” die insuline produceren. Een tijdlang is men van mening geweest dat met insuline alle suikerziekteproblemen waren op te lossen. Thans beseft men echter dat een juiste voeding en voldoende lichaamsbeweging even belangrijk, zo niet belangrijker zijn.

Bent u een vrouw die wordt geplaagd door menstruale spanningen of bevindt u zich in die moeilijke fase van het vrouw-zijn die men de menopauze noemt? Het is mogelijk dat uw arts u hormonen zal voorschrijven. Vooral oestrogene of vrouwelijke hormonen vinden veel toepassing. En de laatste jaren heeft men ontdekt dat ook kleine hoeveelheden mannelijk of androgeen hormoon een heilzame werking hebben. Vele medici zijn er echter van overtuigd dat hormonen humeurigheid kunnen veroorzaken bij vrouwen die voor bepaalde hormoonstoffen gevoelig zijn. Om die reden dient iedere persoon voor wie een hormoonbehandeling noodzakelijk lijkt, tijdens de gehele behandeling onder zorgvuldige medische controle te blijven staan.

We hebben reeds gesproken over hormonen die worden gebruikt om zwangerschap tegen te gaan. Er zijn er ook die voor het tegenovergestelde doel zijn aan te wenden, om vrouwen te helpen die ontijdig bevallen, of bij wie zelfs geen bevruchting mogelijk is. In het laatste geval dient men menselijke hormonen toe. Bij de vrouw in Denver was dit ook gebeurd. Ook hier bieden hormonen dus mogelijkheden, hoewel bepaalde vrouwen er wellicht principiële bezwaren tegen hebben hormonen te aanvaarden die afkomstig zijn van een ander mens.

Tot de wat bekendere hormonen hoort ook DES. Het vond eens op uitgebreide schaal toepassing als fokmiddel, omdat het de groei bevorderde. Maar toen men tot de ontdekking kwam dat de resten van dit hormoon die men in vlees aantrof, kanker veroorzaakten bij proefdieren, werd het in Amerika door het Amerikaanse ministerie van landbouw verboden.

Nu heeft het Amerikaanse bureau voor voedings- en geneesmiddelen het gebruik ervan echter weer vrijgegeven voor toepassing als „morning after”-pil bij slachtoffers van een verkrachting. Tot tweeënzeventig uur na de gemeenschap kan het de innesteling van een eventueel bevruchte eicel verhinderen. In de National Observer werd evenwel de aandacht gevestigd op een belangrijk ethisch aspect van dit gebruik, en wel het volgende: „DES voorkomt geen zwangerschap. De populaire voorstelling dat het hier om een contraceptivum gaat, is misleidend. DES veroorzaakt abortus.” Een andere factor is dat wanneer vrouwen dit geneesmiddel gebruiken en hun een dochter geboren wordt, deze bij het bereiken van de volwassenheid, naar verluidt een grotere dan gemiddelde kans loopt kanker aan de geslachtsorganen te krijgen. Om deze reden zijn er met betrekking tot het gebruik ervan waarschuwingen geuit.

Hebt u last van hooikoorts of een verwante aandoening? Zo ja, dan is het heel goed mogelijk dat uw arts u cortison zal voorschrijven, een hormoon dat in zijn natuurlijke vorm wordt vervaardigd door de bijnieren. Enige jaren terug werd het aangekondigd als een „wonder”- of „tover”-geneesmiddel. Vooral in verband met de behandeling van reuma waren de verwachtingen hooggespannen. Thans ziet men echter de toediening ervan slechts als een onderdeel van de totale behandeling van reuma, terwijl er zelfs sommigen zijn die aspirine even doeltreffend achten, een middel dat minder bijverschijnselen vertoont en een stuk goedkoper is.

Een bepaald hormoon met de naam oxytocine veroorzaakt samentrekking van de baarmoeder en is derhalve een belangrijk hormoon bij het baringsproces terwijl het tevens het toeschieten van de melk in de borsten veroorzaakt. Het wordt nu synthetisch vervaardigd en sommige verloskundigen gebruiken het om weeën op te wekken, zodat moeders kunnen bevallen wanneer zij dat wensen, in plaats van te moeten wachten tot het lichaam zelf de geboorte inzet. Maar is dat verstandig? Er zijn medische autoriteiten zoals Dr. E. De Costa van de medische faculteit van de North-Western University, die het kunstmatig opwekken van weeën, louter uit oogpunt van gemak, ten stelligste afkeuren; zij betogen dat de toepassing ervan alleen dient te geschieden als het leven van moeder of kind gevaar loopt.

Ook andere ziekten en kwalen behandelt men met hormonen. Bij diabetes insipidus bijvoorbeeld onttrekken de nieren grote hoeveelheden vocht aan het lichaam, zodat de patiënt doorlopend last heeft van intense dorst. De behandeling bestaat meestal in het toedienen van een hormoon. Myxoedeem gepaard met struma berust op een tekort aan schildklierhormonen; de behandeling kan derhalve bestaan in het toedienen van schildklierhormoon, bereid uit varkensschildklier. Het spreekt natuurlijk vanzelf dat men, gezien de krachtige uitwerking die deze en andere hormonen op het lichaam kunnen hebben, het gebruik ervan graag onder deskundig medisch toezicht ziet geschieden.

Uit het voorgaande moge duidelijk zijn dat hormonen meer en meer worden aangewend als blijkt dat er in het lichaam van de patiënt een tekort aan natuurlijk hormoon bestaat. Bovendien passen meer en meer doktoren de hormoontherapie toe als middel ter bestrijding van bepaalde ziekten of voor het teweegbrengen van een bepaald effect. Maar aangezien hormonen zo’n krachtige werking bezitten en tal van effecten kunnen teweegbrengen, dient men er geen geregeld gebruik van te maken en een open oog te houden voor mogelijke alternatieve behandelingsmethoden. En vooral christenen zullen aandacht moeten schenken aan de morele kanten die aan bepaalde behandelingsmethoden zitten. Zo’n verstandelijke en bedachtzame benadering van hormonen als geneesmiddel zal u in staat stellen een evenwichtig standpunt in te nemen ten aanzien van hun gebruik.

[Voetnoten]