Werd Maria onbevlekt ontvangen?

TIJD: 8 december 1854. Plaats: de Sint-Pieterskerk in Rome. Met een van aandoening trillende stem leest paus Pius IX de Latijnse tekst van het volgende decreet voor: „Wij verklaren, spreken uit en bepalen, dat de leer, welke inhoudt dat de allerzaligste Maagd Maria op het eerste ogenblik van haar ontvangenis door een weergaloze genade en privilege van de almachtige God, met het oog op de verdiensten van Christus Jezus, de Zaligmaker van het menselijke geslacht, door vrijwaring van alle smet der erfzonde zuiver was, door God is geopenbaard en daarom door alle gelovigen vast en voortdurend moet worden geloofd.”

Sedertdien is dit dogma bindend voor alle katholieken en wordt in de gehele katholieke wereld elk jaar op 8 december het Feest van de Onbevlekte Ontvangenis gevierd.

Deze leerstelling dient niet te worden verward met wat de maagdelijke geboorte heet. De zogeheten onbevlekte ontvangenis heeft betrekking op de ontvangenis en geboorte van Maria, terwijl de maagdelijke geboorte de wonderbare geboorte van Jezus betreft. Dat Maria maagd was toen zij Jezus ontving en baarde, wordt in de Schrift duidelijk te kennen gegeven (Matthéüs 1:18-23; Lukas 1:34, 35). Maar toont de Schrift aan dat Maria zelf volmaakt en vrij van erfzonde werd geboren?

Onbekend in de vroege geschiedenis van de Kerk

Onder het artikel „Onbevlekte Ontvangenis” erkent The Catholic Encyclopedia: „Uit de Schrift kan geen rechtstreeks of categorisch en doorslaggevend bewijs voor het dogma worden aangevoerd.” Hoe komt het dan dat de Rooms-Katholieke Kerk dit idee aan zijn leerstellingen heeft toegevoegd? Waarom heeft een kerk die beweert al bijna 2000 jaar te hebben bestaan tot 1854 gewacht voordat ze de onbevlekte ontvangenis tot een verplicht geloofspunt voor alle katholieken uitriep?

De Catholic Encyclopedia verklaart: „Met betrekking tot de zondeloosheid van Maria zijn de oudere Vaders zeer voorzichtig. . . . De Griekse Vaders hebben de kwestie van de Onbevlekte Ontvangenis nooit formeel of in zoveel woorden besproken.” De feiten zijn dat verscheidenen van de eerste Griekse kerkvaders, zoals Orígenes (185-254 G.T.), Basilius de Grote (330-379 G.T.) en Chrysostomus (345-407 G.T.), zienswijzen tot uitdrukking brachten die strijdig waren met het geloof dat Maria onbevlekt ontvangen was, dat wil zeggen, vrij was van de smet van de oorspronkelijke zonde. En Augustinus (354-430 G.T.), van wie gezegd wordt dat hij de grootste van de oude Latijnse „Vaders” was, bracht soortgelijke ideeën onder woorden.

In zijn boek Christelijke aanbidding: Oorsprong en ontwikkeling schrijft de Franse katholieke historicus Louis Duchesne: „De Kerk van Rome schijnt vóór de zevende eeuw geen feest van de Maagd te hebben gevierd.” Het is waar dat de Grieks-sprekende kerk in de loop van de vijfde eeuw G.T. een Feest van de Ontvangenis van Johannes de Doper begon te vieren en enige tijd later een Feest van de Ontvangenis van Maria. Maar The Catholic Encyclopedia geeft toe: „De [„christelijke”] Grieken die eertijds het feest van Maria’s Ontvangenis vierden . . . vonden het niet absurd een ontvangenis te vieren die niet onbevlekt was, zoals wij zien aan het Feest van de Ontvangenis van St. Johannes . . . De orthodoxe Grieken in onze tijd zegt dit feest echter heel weinig; zij blijven het ’Ontvangenis van St. Anna’ [Anna, die volgens de overlevering de moeder van Maria zou zijn] noemen, waardoor zij, misschien onbedoeld, de actieve [seksuele] ontvangenis aanduiden, die beslist niet onbevlekt was.”

Wij merken dus op dat de Mariafeesten hun oorsprong vonden in de Oosterse of Griekse Kerk, en dat ze pas in de zevende eeuw G.T. door de Roomse of Latijnse Kerk werden overgenomen. En hoewel de Grieks-Orthodoxe Kerk een feest van Maria’s ontvangenis viert, is ze niet van mening dat deze ontvangenis onbevlekt is geweest.

„De grote controverse”

De Catholic Encyclopedia erkent dat de geboorte van het leerstuk van de Onbevlekte Ontvangenis een allesbehalve pijnloze bevalling is geweest. Er staat: „Oorspronkelijk vierde de Kerk alleen het Feest van de Ontvangenis van Maria, zoals ze het Feest van de Ontvangenis van St. Johannes vierde, maar was de zondeloosheid niet aan de orde. Dit feest heeft zich in de loop der eeuwen ontwikkeld tot het Feest van de Onbevlekte Ontvangenis, toen uit dogmatische argumentatie nauwkeurige en juiste ideeën te voorschijn kwamen, en toen de stelling van de theologische scholen met betrekking tot de vrijwaring van Maria voor iedere smet van erfzonde terrein begon te winnen.”

Ja, het leerstuk van de onbevlekte ontvangenis van Maria werd pas na eeuwenlange „dogmatische argumentatie” geformuleerd. Het heeft honderden jaren geduurd voordat de „stelling van de theologische scholen” „terrein begon te winnen” en ten slotte werd aangenomen. Goedgekeurde katholieke naslagwerken bevatten hele kolommen met materiaal onder het kopje „De controverse” of „De grote controverse”. Ze spreken over het „schuchtere begin” van het „nieuwe feest” in de elfde eeuw G.T. in Engeland. Nadat de Noormannen Engeland in 1066 veroverd hadden, schaften zij het feest af, omdat zij het beschouwden als „een produkt van de onnozelheid en onwetendheid van eilandbewoners”. In Frankrijk stelde de katholieke „Sint” Bernard van Clairvaux (1091-1153) zich er in het openbaar tegen te weer. In de dertiende eeuw nam „Sint” Thomas van Aquino, van wie men zegt dat hij de „voornaamste filosoof en theoloog” van de Katholieke Kerk is, stelling tegen het leerstuk van de onbevlekte ontvangenis van Maria, op grond van het feit dat Maria net als de rest van de zondige mensheid door Jezus was verlost.

Maar een andere katholieke theoloog en filosoof (Johannes Duns Scotus 1265-1308) verklaarde zich voorstander van het dogma. Scotus was een franciscaan, Aquino daarentegen een dominicaan. Door de eeuwen heen is de leerstelling van de onbevlekte ontvangenis dan ook een twistappel voor deze twee ordes van de Rooms-Katholieke Kerk geweest.

Deze controverse samenvattend verklaart The Catholic Encyclopedia: „De pogingen om het [feest van de Onbevlekte Ontvangenis] officieel in te voeren, stuitten op tegenstand en theoretische disputen over de rechtmatigheid en de betekenis ervan, die eeuwenlang aanhielden en waaraan pas in 1854 voorgoed een einde kwam.” In dat jaar verklaarde paus Pius IX plechtig dat de leer van de onbevlekte ontvangenis van Maria „door God is geopenbaard en daarom door alle gelovigen vast en voortdurend moet worden geloofd”.

Maar volgens de gezaghebbende Dictionnaire de Théologie Catholique waren meer dan vijftig katholieke bisschoppen, onder wie de aartsbisschop van Parijs, ertegen dat het dogma tot verplicht geloofspunt voor alle katholieken werd gemaakt. Johann Döllinger, de belangrijkste negentiende-eeuwse katholieke theoloog van Duitsland, verklaarde onomwonden: „Wij verwerpen de nieuwe Roomse leerstelling van de Onbevlekte Ontvangenis van de Gezegende Maagd Maria, omdat zij in strijd is met de traditie van de eerste dertien eeuwen, welke verklaart dat alleen Christus zonder zonde ontvangen werd.” Döllinger werd later geëxcommuniceerd.

Uitvloeisel van het leerstuk der Drieëenheid

Waarom stond de katholieke hiërarchie erop alle katholieken dit omstreden leerstuk op te leggen? Het dogma van de onbevlekte ontvangenis is een typisch voorbeeld van de dilemma’s die een kerk voor zichzelf schept wanneer ze afwijkt van de duidelijke waarheden die in de bijbel staan beschreven. De ene onbijbelse leerstelling leidt tot de andere.

Onderzoek toont aan dat de Mariaverering haar oorsprong vindt in het dogma van de Drieëenheid. Hoe dat zo? Daarvoor moeten wij terug naar de vierde eeuw G.T. In 325 G.T. organiseerde keizer Constantijn, die op dat moment niet eens een gedoopte „christen” was, het Concilie van Nicea om een eind te maken aan het theologische dispuut over de Drieëenheid. Meer om politieke dan om religieuze redenen koos Constantijn de kant van de trinitariërs. De Niceaanse Geloofsbelijdenis verklaarde dat Jezus God was. Dat zette de theologen aan het denken over de positie van Maria. Als Jezus God is, moet Maria de moeder van God zijn. Sommigen waren geschokt over deze gedachte, en de theologische discussies bleven nog een eeuw in volle gang. Ten slotte verklaarde het Concilie van Efeze in 431 G.T. Maria tot „Theotokos”, letterlijk „God-barend” of „Moeder van God”.

Het is interessant dat Maria deze titel kreeg in Efeze in Klein-Azië, een gebied dat het centrum van de heidense aanbidding van de Moedergodin was. Aangezien Constantijn van de afvallige christenheid een universele of katholieke religie had gemaakt die voor de heidense volksmassa’s aanvaardbaar was, nam de Mariaverering de plaats in van de verering van verschillende heidense moedergodinnen. Toen de verering van Maria, geënt op het dogma van de Drieëenheid, zich onder het volk verbreidde, leek het velen logisch Maria volstrekt zondeloos te verklaren.

Andere redenen voor de leerstelling

De leerstelling van de onbevlekte ontvangenis is ook een gevolg van de rol die de katholieke theologie Maria toekent met betrekking tot de verlossing. In het katholieke spraakgebruik heet Maria afwisselend „Middelares”, „Medeverlosseres”, „Medeverzoenster” en zelfs „Maagd-Priesteres”. Waarom?

Sedert zeer vroege tijden hebben de katholieke theologen Maria de „Nieuwe Eva” genoemd. Zij baseren zich op 1 Korinthiërs 15:22, 45 en trekken dan niet alleen een parallel tussen „de eerste mens, Adam” en „de laatste Adam [Christus]”, maar ook tussen Eva en Maria. De Encyclopædia Britannica (1976) verklaart dat deze parallel „aan Maria en haar gehoorzaamheid een actief aandeel in de verlossing van het mensengeslacht toeschrijft”. — Wij cursiveren.

Toegegeven, de Katholieke Kerk erkent dat Christus de voornaamste rol speelt in de verlossing. Ze leert zelfs dat Maria „door een weergaloze genade en privilege van de almachtige God” de eerste was die voordeel trok van „de verdiensten” van het offer van Christus en dat deze „op het eerste ogenblik van haar ontvangenis” op haar werden toegepast ten einde haar voor „alle smet der erfzonde” te vrijwaren.

Hoe verklaren de katholieke theologen dan het ’actieve aandeel in de verlossing van het mensengeslacht’ dat Maria wordt toebedacht? Zij zeggen dat zij „Medeverlosseres” is omdat, zo zegt The Catholic Encyclopedia „Maria’s instemming onontbeerlijk was voor de verlossing”. Zij verlenen haar de titel „Middelares” omdat zij beweren dat zij bemiddelt ten behoeve van de gevallen mensheid. Ook zeggen zij dat Maria in die hoedanigheid „terecht Virgo sacerdos of Maagd-Priesteres kan worden genoemd” omdat zij met Christus heeft samengewerkt in zijn offer en nu samen met hem „alle genaden” verleent.

Bovendien stempelt de traditionele katholieke theologie op grond van de onjuiste Latijnse vertaling van Genesis 3:15 Maria tot de „vrouw” die, zoals de katholieken beweren, de kop van de „slang”, Satan, zal verbrijzelen (Genesis 3:14, 15). (Zie de voetnoten bij Genesis 3:15 in de Douay Version en in de Jerusalem Bible.) Beweerd wordt dat Maria om Satan te kunnen overwinnen, absoluut zondeloos moet zijn. Maar wat zegt de bijbel?

De zienswijze van de bijbel

Slechts drie jaar nadat paus Pius IX de katholieke wereld dit dogma had opgelegd, schreef monseigneur Malou, de bisschop van Brugge in België: „Er moet ronduit gezegd worden dat van alle argumenten die door de verdedigers van het privilege [van de Onbevlekte Ontvangenis], die welke aan de Schrift zijn ontleend, het minst krachtig en nauwkeurig zijn. Maar al te dikwijls worden zonder onderscheid en bijna willekeurig allerlei niet ter zake doende schriftplaatsen aangehaald.”

Maar de katholieke theologen beweren dat zowel de bijbel als de traditie Gods openbaring aan de mensheid bevatten. En toch verklaren de hoogste katholieke autoriteiten dat een traditie niet in strijd mag zijn met de Schrift en dat er uitgesproken of onuitgesproken bewijzen moeten zijn dat ze „apostolisch” is. In hoeverre voldoet het dogma van de onbevlekte ontvangenis aan deze vereisten?

Zoals wij gezien hebben, wordt de leerstelling niet ondersteund door de oudste tradities van de Rooms-Katholieke Kerk. Bovendien is ze in strijd met de Schrift. De bewering dat Maria voor erfzonde gevrijwaard werd op dat eerste ogenblik van haar ontvangenis, ontkent de universaliteit van de overgeërfde zonde. De apostel Paulus verklaart duidelijk: „Door één mens is de zonde in de wereld gekomen en met de zonde de dood en zo is de dood over alle mensen gekomen, aangezien allen gezondigd hebben” (Romeinen 5:12, Willibrordvertaling). De Schrift verklaart ook dat de verlossing van „allen” uitsluitend door middel van de dood van Christus is bewerkstelligd (Hebreeën 2:9, WV). Als het dogma van de onbevlekte ontvangenis van Maria waar was, zou Maria verlost zijn voordat Christus stierf, ja zelfs jaren voordat hij naar de aarde kwam.

Dit dogma is dus, gemeten met de maat van de Katholieke Kerk zelf, noch „apostolisch”, noch schriftuurlijk, en is derhalve geen aanvaardbare „traditie”. Dient dit oprechte katholieken er niet toe te bewegen andere „geloofsartikelen” waarin zij verplicht zijn geloof te stellen, in het licht van de bijbel te onderzoeken?

[Inzet op blz. 26]

„De Griekse Vaders hebben de kwestie van de Onbevlekte Ontvangenis nooit formeel of in zoveel woorden besproken.” — The Catholic Encyclopedia.

[Inzet op blz. 27]

„Door één mens is de zonde in de wereld gekomen en met de zonde de dood en zo is de dood over alle mensen gekomen, aangezien allen gezondigd hebben.” — Romeinen 5:12, Willibrordvertaling.