Boeiende bouwkunst — in de oudheid en thans
Door Ontwaakt!-correspondent in Brazilië
WANNEER is het eigenlijk allemaal begonnen? In het oorspronkelijke paradijs van de volmaakte mens scheen er niet de geringste behoefte te bestaan aan enige vorm van bouwkundige bekwaamheid. Uitersten in weersomstandigheden, en zelfs regen, waren onbekend. In plaats daarvan „steeg [een nevel] geregeld op uit de aarde en drenkte de gehele oppervlakte van de aardbodem” (Gen. 2:6). Men behoefde zich niet tegen enig gevaarlijk wild gedierte te beschermen. Stelt u zich eens voor, rustig buitenshuis te kunnen verblijven en onbevreesd in het bos te kunnen slapen!
Uitgaande van het feit dat er thans nog steeds primitieve stammen zijn die in holen en gebrekkige schuilplaatsen leven, hebben sommigen de conclusie getrokken dat het de mens vele duizenden jaren heeft gekost om gevoel voor bouwkunst te ontwikkelen. Volgens deze theorie moesten de voorouders van de hedendaagse mens tastende hun weg zoeken door vele eeuwen van gedachteloze ontwikkeling heen alvorens de dageraad van het verstand aanbrak. Wat zijn echter de feiten?
Een vroeg begin
Laat niemand u ertoe misleiden in de aap-tot-menstheorie te geloven, want ons betrouwbaarste verslag over de vroegste menselijke geschiedenis vertelt ons dat de eerstgeboren zoon van de eerste mens zich, toen hij de mannelijke leeftijd had bereikt, bezighield met het bouwen van een stad. Dat was Kaïn. De stad die hij bouwde is wellicht niet veel meer geweest dan een versterkt dorp, maar ze had ongetwijfeld poorten, huizen, deuren en andere bouwkundige kenmerken. Ja, Kaïns directe nakomelingen bouwden en bespeelden zelfs al muziekinstrumenten en smeedden reeds metalen gereedschappen. — Gen. 4:17-24.
Meer dan 1500 jaar ging voorbij. Men hield zich al bezig met reusachtige ondernemingen. Dit was in de dagen van de opstandeling Nimrod, een man die de Schepper uitdaagde, zich op de voorgrond stelde door zich als leider van de mensen op te werpen en de ene stad na de andere bouwde, te beginnen met Babel. De mensen waren de kunst van het bouwen met baksteen en mortel meester geworden. Zeer opvallend en er geheel op gericht het oog te boeien en het landschap te beheersen, was de hemelhoge tempeltoren in Babel, waarschijnlijk gebouwd als een ziggurat, met de verdiepingen terrasvormig boven elkaar. — Gen. 10:10-12; 11:3, 4.
De God van de hemel oordeelde het nodig het groots opgezette plan — waarvan men niet onder stoelen of banken stak dat het doel was, mensen te eren en te gedenken die zichzelf belangrijk vonden — te verijdelen. Hij verwarde hun spraak, zodat zij elkaar niet meer konden verstaan (Gen. 11:7-9). Vanuit dat dichtbezette bevolkingscentrum in het land Sinear in Mesopotamië verspreidden de volken zich in alle richtingen en namen daarbij de herinnering aan het hoge, indrukwekkende bouwwerk met zich mee.
Nog altijd kunnen wij de langdurige invloed van die bouwmeesters uit de oudheid opmerken in de piramiden van Egypte, de ruïnes van de Mayarijken van Midden-Amerika, de overblijfselen van kolossale graftombes en andere heiligdommen in Cambodja en India, en de terrasvormige gebouwen van New York en andere grote steden.
Bedoeld om indruk te maken
Door alle eeuwen heen hebben trotse regeerders er behagen in geschept duurzame monumenten tot roem van zichzelf te bouwen. De piramide van Cheops bijvoorbeeld had oorspronkelijk een hoogte van maar liefst 146 meter. Ze bestaat uit 2,3 miljoen stukken steen van elk een kubieke meter; het grondvlak ervan beslaat ruim vijf hectare; de kalksteenblokken wegen gemiddeld twee en een kwart ton. „Men heeft berekend”, aldus de historicus J. Baikie, „dat van de materialen van de piramide genoeg huizen gebouwd zouden kunnen worden om een hele stad van 120.000 mensen te huisvesten. . . . De oppervlakte van het grondvlak van de Grote Piramide is twee en een half maal zo groot als die van de Sint-Pieter . . . meer dan negen maal zo groot als die van de Westminster Abbey.”
Vervolgens is er de grootste tempel waarvan men weet dat ze ooit door mensen is gebouwd, de Egyptische tempel van Amon in Karnak. De grote zaal, met inwendige afmetingen van 103 bij 52 meter, heeft 134 zuilen. De zuilen van de middelste rijen hebben een hoogte van vierentwintig meter. Door de muren van deze zaal boven de omringende daken op te trekken en door een fantastisch stelsel van doorboorde stenen tralies hebben de bouwmeesters van deze tempel een zogenoemde lichtbeuk gemaakt. Hierdoor werd voor voldoende verlichting gezorgd, en zo werd de bouwstijl bepaald voor latere Romeinse basilieken en middeleeuwse kathedralen.
Eerzuchtige en rijke machthebbers zijn in staat geweest zich van de hulp van mannen met smaak en verbeeldingskracht te verzekeren. Denk eens aan al die uiteenlopende soorten van sierlijke zuilen en fraaie kroonlijsten waarmee de meesterwerken van hun bouwkunst zijn getooid! Zo kan bijvoorbeeld de Sad-Sutun of Zaal van Honderd Zuilen te Persépolis worden genoemd. Sierlijker zelfs nog dan Ionische zuilen, hadden deze een verhouding van hoogte tot diameter van 12 tot 1, vergeleken bij 8 tot 1 van de Dorische zuil, 9 tot 1 van de Ionische en 10 tot 1 van de Korinthische zuil.
En het doel van al die monumentenbouwers? „Men zou geneigd zijn te veronderstellen”, aldus één autoriteit, „dat de geest waardoor Egyptische architecten [en andere bouwmeesters uit de oudheid] werden bewogen, er steeds op gericht was het volk te doordringen van de overweldigende, haast bovennatuurlijke overheersing van hun regeerders en godheden opdat het nooit zelfstandig zou gaan denken of de gedachte zou koesteren aan de mogelijkheid hun maatschappelijke status te veranderen.” — The Encyclopædia Britannica, uitg. 1946, Deel II, blz. 280.
Dat al deze machtige bouwwerken, zowel uit de oudheid als uit onze dagen, tot gevolg hebben dat de ijdelheid van de rijken en machtigen erdoor wordt gestreeld terwijl tegelijkertijd de lagere klassen door ontzag tot zwijgen en gehoorzaamheid worden gebracht, is iets dat de opmerkzame toeschouwer spoedig duidelijk wordt. Kunt u zich indenken hoe de houding van iemand als Nebukadnezar van Babylon tegenover zijn medemensen zal zijn geweest, een man die pochend kon zeggen: „Is dit niet het grote Babylon dat ikzelf gebouwd heb voor het koninklijke huis met de sterkte van mijn macht en voor de waardigheid van mijn majesteit?” — Dan. 4:30.
Geef eer aan de Schenker van de kunstzinnigheid
Terwijl wij ons oog op de boeiende voortbrengselen van de bouwmeesters uit het heden en het verleden richten, doen wij er goed aan de kleinzielige ijdelheid van mensen uit onze geest te bannen. Beschouw in plaats daarvan eens op welk een wonderbare wijze de Grote Bouwmeester van het heelal zo’n grote verscheidenheid van bekwaamheden in de mens heeft gelegd! Het is niet louter een kwestie van de ene steen op de andere stapelen. Neen, er gelden nog andere overwegingen — schoonheid, symmetrie en het volmaakte evenwicht waar het voltooide bouwwerk blijk van moet geven.
Over het Parthenon in Griekenland verklaart een autoriteit: „Zijn weloverwogen, verfijnde lijnen — zoals de lichte buiging van lijnen die recht moeten lijken, het lichtjes binnenwaarts hellen van hoekzuilen om het schijnbaar buitenwaarts hellen van zulke rechtstandige zuilen te corrigeren, een zodanige verdeling van de ruimte tussen de zuilen dat de overspanning in het midden iets groter is dan aan de uiteinden — deze dingen, te zamen met de van alle kanten bezien even volmaakte symmetrie en de gebruikmaking van slechts één bouwprincipe, dat van zijposten en bovendorpels, dit alles te zamen geeft dit gebouw een eenvoudige en indrukwekkende waardigheid.” — The Encyclopædia Britannica, Deel II, blz. 281.
Begiftigd met het unieke vermogen kennis te verzamelen, heeft de mens met grote schreden het terrein van de bouwkunst bewandeld. Met de komst van de industriële revolutie kwamen nieuwe materialen beschikbaar. De ontwikkeling van de bereidingswijze van portlandcement in 1824 en vervolgens de uitvinding van procédés voor de produktie van betrouwbaar zacht staal hebben de verbeeldingskracht van de architect extra ruimte gegeven. De stedelijke beschaving, met haar vraag naar steeds meer woonruimte op een kleinere oppervlakte, heeft er nog een uitdaging aan toegevoegd.
Moderne blikvangers
Gebouwen die hemelwaarts reiken zijn weer in trek. De eerste wolkenkrabber van tien verdiepingen in totaal werd in 1885 in Chicago voltooid. De architect had een nieuwe ontwikkeling op gang gebracht die bekendstaat als skeletbouw, dat wil zeggen dat muren en vloeren door een raamwerk van stijlen en balken, het skelet, worden gedragen. De muren waren echter nog te zwaar. Toen kwam het gedurfde plan, het stalen skelet van het gebouw met nieuwe functionele en lichtere materialen zoals vaste glasruiten te bekleden.
In 1931 werd het hoogste gebouw ter wereld voltooid — het 102 verdiepingen tellende Empire State Building in de stad New York. Het kostte ongeveer $41.000.000. Binnen twee jaar werd het gebouwd, en met zijn radio- en TV-toren reikt het 449 meter hoog. Van boven af kan men honderd dertig kilometer ver kijken. Toch zal het weldra in hoogte overtroffen worden door het nieuwe Wereldhandelscentrum in het Newyorkse Lower Manhattan, dat twee met aluminium beklede torens van 110 verdiepingen zal krijgen.
Niet langer denkt de architect slechts in termen van vierkante of rechthoekige gebouwen. Uit de reusachtige tuin der technologie kan hij de bloem plukken die hem het meest aanstaat — vooraf gestorte betonnen balken van 30 meter lengte; grote glazen bouwstenen; daken van schuimplastic of van ander materiaal dat als een harmonika gevouwen kan worden; hangende daken met een middellijn van 125 meter. En het eind is nog niet in zicht. Architect M. Breuer zegt dienaangaande: „Je kunt beeldhouwwerk vervaardigen van beton, je kunt beton in elke vorm gieten, je kunt het ciseleren; je kunt de woordenschat van bouwkundige uitdrukkingen naar believen uitbreiden.” Een architect kan aan zijn gebouw dus vrijwel elke vorm geven die hij zich maar kan voorstellen.
Het Alcoa-gebouw in San Francisco vertoont bijvoorbeeld een nieuwe stijl, met zijn kriskras lopende spanten die het tegen mogelijke aardbevingen verankeren. Enigszins daarop gelijkend, doch opvallend taps toelopend, ziet het 100 verdiepingen tellende John-Hancock-gebouw in Chicago eruit met zijn reusachtige steunbalken, om de gierende winterse stormvlagen te trotseren.
Het grote ovale Itália-gebouw in het centrum van São Paulo, dat als het grootste van gewapend beton vervaardigde gebouw ter wereld wordt beschouwd, biedt met zijn vijfenveertig verdiepingen voldoende werkruimte voor 8000 tot 10.000 mensen. Het kan bovendien zo’n extra 25.000 bezoekers verwerken.
Het gebouw van het ministerie van onderwijs in Rio de Janeiro, dat in 1943 werd voltooid, betekende voor die tijd een ongehoorde combinatie van beton en glas. Het voornaamste torengebouw wordt aan één kant geflankeerd door een lage gehoorzaal, aan de andere zijde door een tentoonstellingshal. De tropische tuin verhoogt nog de aantrekkelijkheid van dit gebouw. Het vertoont, evenals het latere V.N.-gebouw in New York, de invloed van Le Corbusier, de bekende Zwitserse architect.
Brasília — stad in moderne stijl
De diep in het binnenland gelegen hoofdstad van Brazilië heeft nieuwe perspectieven op het gebied van architectonische schoonheid geopend. Toen de architect Sir William Holford zijn mening uitsprak over het door Lucio Costa getekende stadsplan, dat het van alle ingediende stadsplannen had gewonnen, zei hij optimistisch dat het resultaat „een stad met ingebouwde oplossingen en geen problemen” zou zijn. De stad heeft geen enkele gelijkvloerse kruising. De hoge gebouwen, door vlak land omgeven, leveren net als de piramiden een harmonieus contrast. Er komen superwoonblokken, compleet met scholen, warenhuizen en een recreatiecentrum.
De voornaamste regeringsgebouwen combineren slanke lijnen en een spaarzaam gebruik van beton met overvloedig veel glas. De zuilen van deze gebouwen zijn het symbool van de stad geworden. De Franse minister van cultuur, A. Malraux, noemde de zuilen van het Paleis van de Morgenstond „het belangrijkste architectonische element sedert de Griekse zuilen”. Deze unieke zuilen zijn in elk paleis verschillend gerangschikt. In het Paleis van de Morgenstond wekken ze de indruk van bolle zeilen in de wind. In het drie verdiepingen hoge gebouw van de Hoge Raad reiken ze aan de zijkanten tot het dak, terwijl ze in het vier verdiepingen tellende Planaltopaleis aan de voorkant zijn geplaatst, waardoor ze op pilaren gelijken.
In het opvallend mooie Arcospaleis (populair genoemd: Itamaraty) maken de gewelfde zuilen een diepe duik in een omringend bassin, waarin zwanen sierlijk dartelen. In tegenstelling met de doosvormige paleizen heeft het gebouw van de wetgevende macht een rechthoekige structuur, gedeeltelijk ondergronds. Wat aan de bovenkant van het gebouw direct opvalt, is het koepelvormige senaatsgebouw en het schaalvormige parlementsgebouw, met de daartoe behorende tweeling-wolkenkrabber van achtentwintig verdiepingen, die is opgetrokken van glas en beton en waarin de kantoren van deze regeringsgebouwen zijn gevestigd. Het hele complex heeft men de naam Plein van de Drie Machten gegeven.
Mooi en nuttig
Het terrein van de bouwkunst begint werkelijk op een tuin met veel variëteiten van bloemen en struiken te gelijken. Fantasie, gepaard aan de toenemende verscheidenheid van bouwstijlen en materialen, geeft de architect meer vrijheid en armslag. Daar hij zich niet langer tot de eenvoudigste elementen behoeft te bepalen, kan hij ontwerpen maken en projecten en werken uitvoeren zoals ze hem voor ogen staan: werken in beton, glas en staal die opvallen door sierlijke lijnen, slanke zuilen, gewelfde daken en andere kenmerkende bijzonderheden die een aangename indruk op het oog maken.
De menselijke kunstzin is uniek onder de schepselen van vlees en bloed. Door deze gave van zijn Schepper wordt de mens in staat gesteld zowel grote als kleine dingen te maken die mooi en nuttig zijn. Wanneer de mens om zich heen ziet naar de myriaden meesterwerken van de Schepper, beschikt hij inderdaad over een onuitputtelijke bron van inspiratie. Hoe nauwkeuriger zijn reproduktie van scheppingswerken het origineel benaderen, des te aangenamer en boeiender voor het oog zullen zijn werken zijn.