De paus — Waarom zo populair?
„HET bezoek van paus Johannes Paulus II aan Spaanse bodem is als een orkaan van emoties, geestdrift en vervoering bij het volk over het land geraasd . . . Om het in de taal der getallen uit te drukken . . . het bezoek van Johannes Paulus II heeft alle records van het land gebroken.” — ABC, Madrileens dagblad.
Natuurlijk is de populariteit van de paus in eenvoudige termen te verklaren — hij is de geestelijke leider van meer dan 600 miljoen katholieken over de gehele wereld, zodat hij in vrijwel ieder land waar katholieken zijn, verzekerd is van een gunstig gezind publiek. Maar daarmee zou het verschijnsel al te eenvoudig worden voorgesteld. Wat zijn dan wel de factoren die de populariteit van de paus op dit tijdstip in de geschiedenis verklaren?
„Hij kent alle kneepjes”
Het antwoord is wellicht voor een deel te vinden in zijn vroege ervaringen als acteur. Lord Longford zegt in zijn geautoriseerde biografie over paus Johannes Paulus II: „Zijn schoolkameraden herinneren zich hem echter nog het best als acteur. Een regisseur die op bezoek kwam, zei tegen hem: ’Jij wordt nog eens een groot acteur.’” De biografie vervolgt: „Het lijdt geen twijfel of deze kunst van het levende woord . . . heeft Karol Wojtyla [de ware naam van de paus] van zijn jeugd af in haar greep gehad en geïnspireerd.”
Hoe is dit echter van invloed op zijn verstandhouding met het publiek? De biograaf Lord Longford voegt eraan toe: „Dit werd uiteindelijk weerspiegeld in de verbazingwekkend diepe indruk die de toekomstige paus in vele verschillende talen op talloze miljoenen mensen in de gehele wereld zou maken.” De katholieke priester en schrijver Andrew M. Greeley schreef: „Hij heeft zich door de eerste zes weken van zijn baan heen geslagen met de vakbekwame vaardigheid van een beroepsacteur en een beroepspoliticus. Men kan niet anders dan bewondering hebben voor zijn vlekkeloze optreden.”
Deze paus weet beslist een goed gebruik te maken van het emotionele en dramatische gebaar om de harten van de massa te veroveren. Toen bijvoorbeeld in Rome, voor de ogen van een menigte van 200.000 mensen, „een jongetje met bloemen op hem af holde, probeerde een bedillerige monseigneur hem weg te jagen. Maar de paus ving de kleine bambino op en omarmde hem”. Greeley voegt eraan toe: „Je kunt wel zien, zei iemand tegen mij, dat hij voor het toneel heeft geleerd. Hij kent alle kneepjes.”
„De meest grandioze show, de grootste fiësta aller tijden”
Massapsychologie is een ander aspect van het succes van deze paus. Een schrijver voor Newsweek omschreef de paus als „een begaafd artiest, die een enorme menigte weet te bespelen als een acteur die zijn publiek in zijn ban brengt”. Een voorbeeld van dit vermogen speelde zich af in 1979 bij zijn aankomst in Mexico. Zoals wordt opgemerkt in het boek The Man Who Leads the Church, werd hij op het vliegveld opgewacht door „een complete mariachis-band — traditionele plaatselijke muzikanten”, die „losbarstten met het grote Mexicaanse succesnummer ’Cielito Lindo’ . . . Het was een cliché, maar dat kon niemand iets schelen. Deze pauselijke tournee zou de meest grandioze show, de grootste fiësta aller tijden worden. Het gevoel van Johannes Paulus II voor het theatrale bleek voor dat van zijn gastheren niet onder te doen. Hij schreed de trap af en viel op zijn handen en knieën om de Mexicaanse grond te kussen. (Dat gebaar was een traditie geworden. . . . Maar het miste zijn uitwerking nooit.)”
De uitwerking van dit alles op de menigten overal ter wereld wordt treffend beschreven door de katholieke auteur Peter Hebblethwaite: „Welke boodschappen vingen zij op van deze opwindende nieuwe paus? . . . In de algemene geestdrift van het volk die werd opgewekt door de reizen van Johannes Paulus II vergaten of verzuimden de mensen eenvoudig erop te letten wat hij nu eigenlijk zei. . . . De reden waarom hij zich vrijwel alles kon permitteren was dat het nieuwtje van zijn pontificaat en het charisma van zijn verschijning de aandacht afleidden van wat hij in feite zei.” Ja, terwijl de mensenmassa’s van de show genieten, schijnt de betekenis van de ongezouten toespraken van de paus hun te ontgaan. Maar veel liberale katholieken vinden zijn preken zeer moeilijk te verteren, te rechtlijnig en conservatief.
’Een partner van staatslieden en politici’
Nog een oorzaak van de populariteit van de paus is dat wij in een generatie leven die erop ingesteld is om idolenverering te beoefenen en te aanvaarden. Overal ter wereld hebben de mensen hun televisie- en filmsterren, sportidolen en politieke redders. Dus waarom dan ook geen religieuze idolen? Als de protestanten hun Billy Graham en „Eerwaarde” Moon hebben, waarom zouden de katholieken dan niet hun Johannes Paulus II mogen hebben? Mocht iemand vinden dat dit overdreven is, laat hij dan opmerken wat Hebblethwaite in zijn boek The Year of the Three Popes verklaart: „Wanneer een man paus wordt, begint er een proces van mythologisering . . . . Zijn leven vóór die tijd wordt op zo’n manier in de publiciteit gebracht dat hij duidelijk reeds lang bestemd was voor het ambt dat hij uiteindelijk zou bekleden [het pausschap]. Van de ene dag op de andere wordt hij een figuur van wereldomvattende betekenis, een gesprekspartner van staatslieden en politici en van allerlei kerkelijke leiders.” — Wij cursiveren.
In de structuur van de moderne samenleving treedt de paus dus voor het voetlicht ten gevolge van zijn voortdurende contact en communicatie met „staatslieden en politici”. Hij wordt een nieuwe wereldvermaarde televisiepersoonlijkheid. Aangezien hij tevens hoofd is van een wereldlijke staat, Vaticaanstad, wordt hij door staatshoofden en politieke heersers — zelfs door de communisten — met alle eer ontvangen!
Maar er zijn nog andere factoren die eveneens een zeer grote invloed hebben op het beeld dat in de publiciteit van de huidige paus wordt gegeven. De katholieke uitgever Rowanne Pascoe zet ons op het spoor door te zeggen: „Ondanks, of misschien dank zij, het feit dat hij niet over strijdkrachten beschikt, is de paus de enige die een wereldleider kan worden genoemd. In een tijdperk van politieke dwergen heeft hij het morele leiderschap over de wereld overgenomen.” Dit suggereert dat het morele kaliber van de politieke figuren in de wereld zo laag is, dat de paus in vergelijking met hen een reus is!
De paus, de politiek en Polen
Nog een element waardoor de massa van deze paus gecharmeerd is geraakt, is de manier waarop hij openlijk inspeelt op het nationalisme en zijn betrokkenheid toont in politieke en maatschappelijke kwesties. Hij heeft met verschillende regeringen en politieke leiders de degens gekruist. Hier is sprake van een duidelijke tegenstrijdigheid tussen zijn bevelen aan de geestelijkheid om zich niet in de politiek te mengen en zijn eigen toespraken, waardoor hij in politieke kwesties verstrikt is geraakt.
Lord Longford bijvoorbeeld merkte op dat de paus tijdens zijn bezoek aan de Filippijnen „de anti-regeringsgezinde vleugel van de Kerk aldaar waarschuwde zich niet met de politiek te bemoeien en hen herinnerde aan hun rol in de maatschappij: ’U bent priesters en religieuze mensen. U bent geen sociale of politieke leiders of functionarissen van een wereldlijke macht.’” Toch wordt uit zijn rede tot de Braziliaanse bisschoppenconferentie de uitspraak aangehaald dat ’hoewel de Kerk in verband kon worden gebracht met revolutionaire sociale hervormingen, politiek geweld niet mocht worden vergoelijkt’. Longford zei dat de paus er tijdens de dertien dagen die hij in Brazilië doorbracht, „bij de armen op aandrong alles te doen wat in hun vermogen lag om te bewerkstelligen dat de regering hun de rechten geeft die hun toekomen”.
Een goed voorbeeld van de politieke macht van de paus is zijn recente bezoek aan Polen, dat volgens persberichten zeer zorgvuldig was voorbereid met het oogmerk de kritieke politieke en economische problemen van Polen tot een oplossing te brengen. William Safire van The New York Times schreef: „Kerk en staat zijn tot een of andere geheime overeenkomst gekomen, en de politieke zegen die de door Moskou gekozen Poolse leider zo gretig zocht, werd gegeven. . . . Soms is de kerk, om zich te kunnen handhaven, genoodzaakt een overeenkomst te sluiten met een totalitair bewind.”
Er is nog meer ondersteuning voor het feit dat het bezoek van de paus aan Polen ook een politieke achtergrond had. President Reagan had een onderhoud met kardinaal Krol van Philadelphia, die de paus op zijn bezoek aan Polen had vergezeld. Waarom? Omdat „de heer Reagan de indrukken van de kardinaal wilde horen over de situatie in Polen na het pauselijk bezoek met al die politieke missies”. (Wij cursiveren.) Wie kan ontkennen dat de politiek een flink partijtje meeblaast in de reizen van de paus, een feit dat hem eveneens populair maakt bij de massa, zij het niet altijd bij de heersers?
Wij begrijpen nu de redenen voor zijn huidige populariteit, maar veel belangrijker is de vraag waarom zijn wereldreizen op dit moment nodig waren. Welke boodschap heeft hij gebracht? Hoe diepgaand is de uitwerking ervan? In de volgende artikelen zullen die kwesties worden besproken.
[Illustratie op blz. 5]
’De paus wordt een gesprekspartner van staatslieden en politici’