„Mij treft geen schuld”

HOE vaak hoort u tegenwoordig iemand zeggen: ’Het spijt me. Het was mijn schuld. De verantwoordelijkheid ligt helemaal bij mij’? Zo’n simpele eerlijke uitspraak wordt nog zelden gehoord. In veel gevallen wordt zelfs wanneer een fout wordt toegegeven, al het mogelijke gedaan om de schuld op iemand anders te schuiven of verzachtende omstandigheden aan te voeren waaraan de schuldige naar zijn zeggen niets kon doen.

Sommigen schuiven de schuld zelfs op hun genen! Maar is dat plausibel? In het boek Exploding the Gene Myth worden vraagtekens geplaatst bij de doelstellingen en de effectiviteit van enkele aspecten van het genetisch onderzoek. De Australische journalist Bill Deane trekt in zijn bespreking van het boek deze voorzichtige conclusie: „Het is alsof aanhangers van het sociaal determinisme onlangs zijn gaan geloven dat zij bijna onfeilbare bewijzen hebben gevonden voor hun filosofie dat niemand aansprakelijk gesteld mag worden voor zijn daden: ’Hij kon het niet helpen dat hij haar de keel heeft afgesneden, Edelachtbare — het zit in zijn genen.’”

In feite geen nieuwe tendens

Nu deze generatie zich snel ontwikkelt tot wat een schrijver de „ik niet”-generatie noemt, lijkt deze tendens misschien toe te nemen. De opgetekende geschiedenis laat echter zien dat het doorschuiven van de schuld, met het excuus „De schuld ligt eigenlijk niet bij mij”, al voorkomt sinds het begin van de mensheid. De reactie van Adam en Eva na hun eerste zonde, het eten van de door God verboden vrucht, was er een klassiek voorbeeld van. In het Genesisverslag staat het gesprek dat bij die gelegenheid plaatsvond, waarbij God als eerste sprak: „’Hebt gij soms van de boom gegeten waarvan ik u geboden heb niet te eten?’ Vervolgens zei de mens: ’De vrouw die gij hebt gegeven om bij mij te zijn, zij heeft mij van de vrucht van de boom gegeven en dus heb ik gegeten.’ Daarop zei Jehovah God tot de vrouw: ’Wat hebt gij nu gedaan?’ Waarop de vrouw antwoordde: ’De slang — die heeft mij bedrogen en dus heb ik gegeten.’” — Genesis 3:11-13.

Sinds die tijd hebben mensen verscheidene godsdienstige leerstellingen bedacht en naar exotische excuses gezocht waardoor zij gevrijwaard zouden zijn tegen elke feitelijke aansprakelijkheid voor hun daden. Opmerkelijk daaronder was het oude geloof in het noodlot. Een boeddhistische vrouw die oprecht in het karman geloofde, zei: „Ik vond het niet logisch dat ik moest lijden voor iets waarmee ik was geboren, maar waarvan ik niets wist. Ik moest het als mijn lot aanvaarden.” Gevoed door de predestinatieleer die Johannes Calvijn onderwees, is het geloof in het noodlot ook in de christenheid algemeen. Geestelijken vertellen bedroefde familieleden vaak dat een bepaald ongeluk de wil van God was. Er zijn ook welmenende christenen die Satan de schuld geven van alles wat er misgaat in hun leven.

Nu beginnen wij getuige te worden van gedrag waarvoor geen aansprakelijkheid geldt en dat wettelijk en maatschappelijk gesanctioneerd wordt. Wij leven in een tijdperk waarin het individu steeds meer rechten krijgt en voor steeds minder verantwoordelijk is.

Onderzoek naar het menselijk gedrag heeft vermeende wetenschappelijke bewijzen opgeleverd waardoor volgens sommigen de vrije teugel gelaten zou kunnen worden aan gedragingen variërend van immoraliteit tot moord. Dat is een weerspiegeling van de gretigheid van de samenleving om de schuld op alles of iedereen behalve het individu te schuiven.

Wij hebben behoefte aan het antwoord op vragen als: Wat heeft de wetenschap nu feitelijk ontdekt? Wordt het menselijk gedrag uitsluitend door onze genen bepaald? Of wordt ons gedrag door zowel inwendige als uitwendige krachten beheerst? Wat geven de feiten werkelijk te kennen?