Schistosomiasis — Is het einde ervan in zicht?

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN NIGERIA

ONDANKS verbluffende ontwikkelingen op het terrein van de geneeskunde en de natuurwetenschappen slaagt de mensheid er voor een groot aantal van haar eeuwenoude problemen niet in, tot een oplossing te komen. Dat geldt ook voor het bedwingen van schistosomiasis.

Ogenschijnlijk is alles voorhanden om het karwei te klaren. Artsen zijn op de hoogte van de levenscyclus van de parasiet die erbij betrokken is. De diagnose is gemakkelijk te stellen. Er zijn effectieve geneesmiddelen beschikbaar om de ziekte te genezen. Regeringsleiders zijn erop gebrand inspanningen ter voorkoming ervan te bevorderen. Toch is het einde niet in zicht voor deze ziekte, die miljoenen mensen in Afrika, Azië, het Caribisch gebied, het Midden-Oosten en Zuid-Amerika teistert.

Schistosomiasis (ook wel bilharzia genoemd) plaagt de mensheid al duizenden jaren. Versteende eitjes die gevonden zijn in Egyptische mummies leveren het bewijs dat er in de tijd van de farao’s Egyptenaren waren die aan de ziekte leden. Dertig eeuwen later teistert deze ziekte Egypte nog steeds en ondermijnt de gezondheid van miljoenen inwoners van dat land. In sommige dorpen in de Nijldelta zijn negen van de tien mensen besmet.

Egypte is slechts een van de 74 of meer landen waar schistosomiasis endemisch is. Volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zijn wereldwijd 200 miljoen mensen met de ziekte besmet. Jaarlijks overlijden er van de 20 miljoen chronisch zieken ongeveer 200.000. Van de tropische parasitaire ziekten doet schistosomiasis naar verluidt slechts onder voor malaria in termen van slachtoffers en aangerichte sociale en economische schade.

De levenscyclus van de parasiet

Verstand hebben van schistosomiasis, en weten dus hoe de ziekte te voorkomen en te genezen, betekent verstand hebben van de parasiet die de ziekte veroorzaakt. Een belangrijk gegeven is het volgende: Om van geslacht op geslacht in leven te blijven en te gedijen heeft deze parasiet twee gastheren nodig, twee levende schepselen waarin hij zich kan voeden en ontwikkelen. Het ene is een zoogdier en kan een mens zijn; het andere is een zoetwaterslak.

Wat er gebeurt, is dit: Wanneer iemand die met de parasiet besmet is, urine of ontlasting loost in het water van een poel, meer, beek of rivier, worden er parasieteneitjes uitgescheiden — mogelijk wel een miljoen per dag. Deze eitjes zijn te klein om zonder microscoop gezien te worden. Wanneer de eitjes in aanraking komen met water, komen ze uit. De vrijgekomen parasieten gebruiken minuscule haartjes op hun lichaam om naar een zoetwaterslak te zwemmen, waarin ze binnendringen. In de slak vermenigvuldigen ze zich de daaropvolgende vier tot zeven weken.

Wanneer ze de slak verlaten, hebben ze maar 48 uur om een mens of een zoogdier te vinden en erin binnen te dringen. Anders sterven ze. Is zo’n gastheer, die het water is ingestapt, bereikt, dan boort de parasiet zich door de huid en komt in de bloedbaan terecht. Dit kan de persoon in kwestie wat jeuk bezorgen, hoewel er vaak geen aanwijzingen zijn dat er iets is binnengedrongen. In de bloedbaan begeeft de parasiet zich naar de bloedvaten van de blaas of de darmen, afhankelijk van de soort parasiet. Binnen enkele weken ontwikkelen de parasieten zich tot volwassen mannelijke en vrouwelijke zuigwormen van wel 2,5 centimeter lang. Na het paren begint het vrouwtje eitjes te deponeren in de bloedbaan van de gastheer, waarmee de cyclus gesloten is.

Ongeveer de helft van de eitjes verlaat het lichaam van de gastheer in de ontlasting (bij darmschistosomiasis) of met de urine (bij blaasschistosomiasis). De overige eitjes blijven in het lichaam en brengen schade toe aan vitale organen. Bij het voortschrijden van de ziekte kan het slachtoffer koorts, een opgezwollen buik en inwendige bloedingen krijgen. Uiteindelijk kan de ziekte leiden tot blaaskanker of een functiestoornis van de lever of de nieren. Sommige slachtoffers worden onvruchtbaar of raken verlamd. Anderen sterven.

Oplossingen en problemen

Er kunnen minstens vier dingen gedaan worden om verspreiding van de ziekte te voorkomen. Indien een van deze maatregelen wereldwijd werd toegepast, zou de ziekte uitgeroeid worden.

Een eerste maatregel is het verdelgen van de slakken. Slakken zijn onontbeerlijk voor de ontwikkeling van de parasiet. Geen slakken, geen schistosomiasis.

Men is er voornamelijk op uit geweest een gif te produceren dat sterk genoeg is om slakken te doden maar dat niet het milieu verontreinigt. In de jaren ’60 en ’70 is bij pogingen om slakken te verdelgen, in uitgestrekte wateren al het leven gedood. In het Egyptische Theodor Bilharz Research Institute heeft men ernaar gestreefd een molluskicide (een slakkenverdelgend middel) te vinden dat niet schadelijk is voor andere levensvormen. Dr. Aly Zein El Abdeen, de directeur van het instituut, merkt over zo’n middel op: „Het zal in het water gegooid worden, water dat gebruikt wordt voor gewassen, dat door mensen en dieren gedronken wordt en waar vissen in leven, dus wij moeten er absoluut zeker van zijn dat geen daarvan er schade van ondervindt.”

Een tweede maatregel is het doden van de parasieten in mensen. Tot halverwege de jaren ’70 werden er bij de behandeling middelen gebruikt die veel bijwerkingen hadden en complicaties veroorzaakten. Vaak vereiste de behandeling een serie pijnlijke injecties. Sommigen klaagden dat het middel erger was dan de kwaal! Sindsdien zijn er nieuwe middelen ontwikkeld die werkzaam zijn tegen schistosomiasis, praziquantel bijvoorbeeld, en die kunnen oraal gebruikt worden.

Hoewel deze middelen succesvol zijn gebleken bij veldprojecten in Afrika en Zuid-Amerika, zijn voor veel landen de kosten een groot probleem geweest. De WHO klaagde in 1991: „De endemische landen kunnen geen grootschalige bestrijdingsprogramma’s opzetten wegens de hoge kosten van de behandeling; de prijs in harde valuta van het geneesmiddel op zich is gewoonlijk hoger dan het totale budget dat de meeste Afrikaanse Ministeries van Gezondheid per hoofd van de bevolking ter beschikking staat.”

Zelfs daar waar de geneesmiddelen de patiënt kosteloos ter beschikking worden gesteld, melden veel mensen zich niet voor een behandeling. Waarom niet? Eén reden is dat het sterftecijfer bij de ziekte betrekkelijk laag is, zodat sommige mensen het geen ernstig probleem vinden. Een andere reden is dat mensen niet altijd de symptomen van de ziekte herkennen. In sommige delen van Afrika komt bloed in de urine (een belangrijk symptoom van de ziekte) zo vaak voor dat men het als een normaal onderdeel van het volwassen worden beschouwt.

Een derde maatregel is de eitjes uit de watervoorziening te houden. Indien er latrines gebouwd zouden worden om verontreiniging van plaatselijke stromen en poelen te voorkomen en als iedereen die zou gebruiken, zou het gevaar schistosomiasis op te lopen verminderd kunnen worden.

Mondiale studies laten een opmerkelijke daling van het aantal ziektegevallen zien na het installeren van een waterleiding en de bouw van latrines, maar deze voorzieningen zijn geen garantie voor preventie. „Er hoeft maar één persoon zijn behoefte in het kanaal te doen om de cyclus in stand te houden”, aldus de wetenschapper Alan Fenwick, die ruim twintig jaar onderzoek naar schistosomiasis heeft gedaan. Ook is er het risico van kapotte rioolbuizen, waardoor er besmette ontlasting in het water zou lekken.

Een vierde maatregel is mensen uit water te houden dat met de parasiet besmet is. Ook dat is niet zo gemakkelijk als het misschien lijkt. In veel landen worden meren, beken en rivieren die drinkwater leveren ook gebruikt om te baden, akkers te bevloeien en kleren te wassen. Vissers komen dagelijks met het water in contact. En in de intense hitte van de tropen kan een water een onweerstaanbaar zwembad zijn voor kinderen.

Welke hoop is er voor de toekomst?

Het lijdt geen twijfel dat oprechte mensen en organisaties zich ijverig inzetten om schistosomiasis te bestrijden en dat er geweldige vooruitgang is geboekt. Onderzoekers werken zelfs aan een vaccin tegen de ziekte.

Niettemin lijken de vooruitzichten op het uitroeien van de ziekte heel gering. Dr. M. Larivière zegt daarover in het Franse medische tijdschrift La Revue du Praticien: „Ondanks de successen . . . is de ziekte nog lang niet aan het verdwijnen.” Hoewel preventie en genezing voor afzonderlijke personen werkelijkheid kunnen zijn, zal een algehele oplossing voor het schistosomiasisprobleem misschien pas gevonden worden als Gods nieuwe wereld er is. De bijbel belooft dat daar „geen inwoner zal zeggen: ’Ik ben ziek.’” — Jesaja 33:24.

[Illustratie op blz. 15]

Wanneer mensen zich in verontreinigd water begeven, kunnen zij besmet raken met parasieten die schistosomiasis veroorzaken