Het nut van het regenwoud

IN 1844 ontdekte Konstantin von Tischendorf, kenner van het oude Grieks, 129 vellen van een oud manuscript in een afvalmand in een klooster. Tischendorf vertrok met de kostbare bladen en ze maken nu deel uit van de Codex Sinaiticus — een van de beroemdste bijbelmanuscripten ter wereld.

Die schat werd nog op tijd gered. De regenwouden — waarvan de werkelijke waarde ook vaak miskend wordt — valt dat geluk zelden ten deel. Elk jaar in het droge seizoen verlichten duizenden door veehouders en nomadische boeren aangestoken branden de tropische hemel. Al Gore, nu vice-president van de Verenigde Staten, die getuige was van zo’n vuurzee in het Amazonegebied, zei: „De verwoesting is gewoon ongelofelijk. Het is een van de grootste tragedies aller tijden.”

Zelden verbranden wij iets waarvan wij weten dat het kostbaar is. De tragedie van de regenwouden is, dat ze vernietigd worden voordat wij ten volle beseffen wat ze waard zijn, voordat wij begrijpen hoe ze functioneren en nog voordat wij weten wat ze herbergen. Een regenwoud in brand steken is als het verbranden van een bibliotheek om een huis te verwarmen — zonder na te gaan wat er in de boeken staat.

De afgelopen jaren zijn wetenschappers begonnen met het bestuderen van deze „boeken”, de ontzaglijke hoeveelheid informatie die in de regenwouden opgesloten ligt. Het is boeiend „leesmateriaal”.

Een woud zoals geen ander

„De bomen van deze Indiën zijn iets onverklaarbaars, zo veel zijn het er”, riep de Spaanse kroniekschrijver Gonzalo Fernández de Oviedo in 1526 uit. Vijf eeuwen later is zijn evaluatie nog steeds zeer correct. „Het regenwoud”, schrijft Cynthia Russ Ramsay, is „het meest gevarieerde, het meest complexe en het minst begrepen ecosysteem op aarde”.

Tropisch bioloog Seymour Sohmer verklaart: „Wij mogen nooit uit het oog verliezen dat wij weinig of niets weten van de manier waarop de meeste vochtige tropische wouden opgebouwd zijn en hoe ze functioneren, om nog maar niet te spreken van de soorten die er leven.” De grote aantallen soorten en de complexiteit van hun onderlinge relatie stellen de onderzoekers voor een geduchte taak.

Een woud in een gematigde luchtstreek bevat soms slechts een handjevol boomsoorten per hectare. Een halve hectare regenwoud daarentegen kan ruim tachtig verschillende soorten herbergen, hoewel het totale aantal bomen per hectare gemiddeld slechts zo’n 700 bedraagt. Daar het classificeren van een dergelijke diversiteit uitputtend en nauwgezet werk is, zijn slechts weinig stukken regenwoud groter dan een hectare ooit geanalyseerd. Maar waar dat wel gebeurd is, was de uitkomst verrassend.

De grote verscheidenheid aan bomen voorziet in ontelbare geschikte plekjes voor een reusachtig aantal bosbewoners — veel meer dan iemand had kunnen denken. Volgens de Nationale Academie van Wetenschappen in de Verenigde Staten kan een gemiddeld ongerept regenwoudgebied ter grootte van tien vierkante kilometer wel 125 verschillende soorten zoogdieren, 100 soorten reptielen, 400 soorten vogels en 150 soorten vlinders herbergen. Ter vergelijking: Heel Noord-Amerika telt of wordt aangedaan door nog geen 1000 vogelsoorten.

Hoewel enkele van de ontelbare plante- en diersoorten in een heel uitgestrekt regenwoudgebied voorkomen, zijn andere tot slechts één bergketen beperkt. Dat maakt ze zo kwetsbaar. Tegen de tijd dat houthakkers enkele jaren geleden een bergrug in Ecuador hadden kaalgekapt, waren negentig van de endemische plantesoorten uitgestorven.

Met het oog op zulke tragedies waarschuwt de Intermediaire Werkgroep voor Tropische Wouden van de Verenigde Staten: „De internationale gemeenschap moet het probleem ogenblikkelijk in versneld tempo en gecoördineerd aanpakken willen deze aanzienlijk ondergewaardeerde en waarschijnlijk onvervangbare hulpbronnen behoed worden voor feitelijke vernietiging in het begin van de volgende eeuw.”

Men zou zich echter kunnen afvragen: Zijn deze natuurlijke hulpbronnen zo waardevol? Zou de ondergang van het regenwoud van grote invloed zijn op ons leven?

Voedsel, frisse lucht en medicijnen

Begint u de dag met een bord cornflakes ofte wel maïsvlokken, misschien een gekookt eitje en een kop koffie? Zo ja, dan profiteert u indirect van de tropische wouden. De maïs, de koffiebonen, de kip die het ei heeft gelegd en zelfs de koe die de melk heeft geleverd — ze vonden allemaal hun oorsprong in de fauna en flora van het tropisch woud. Maïs komt uit Zuid-Amerika, koffie stamt uit Ethiopië, huishoenders zijn gefokte nazaten van het Aziatische bankivahoen en melkvee stamt af van de bedreigde banteng uit Zuidoost-Azië. „Zeker tachtig procent van wat wij eten, vindt zijn oorsprong in de tropen”, verklaart het boek Tropical Rainforest.

De mens kan het zich niet veroorloven de oorsprong van zijn voedselaanbod de rug toe te keren. Zowel gewassen als levende have kunnen verzwakt raken door te veel inteelt. Het regenwoud met zijn reusachtige verzameling soorten kan in de genetische variatie voorzien die nodig is om deze planten of dieren sterker te maken. De Mexicaanse plantkundige Rafael Guzmán bijvoorbeeld ontdekte een nieuwe grassoort die verwant is aan de hedendaagse maïs. Boeren waren enthousiast over zijn ontdekking omdat dit gras (Zea diploperennis) resistent is tegen vijf van de zeven voornaamste ziekten die de door hen verbouwde maïs teisteren. Wetenschappers hopen de nieuwe soort te gebruiken om een ziekteresistente maïsvariëteit te ontwikkelen.

In 1987 verklaarde de Mexicaanse overheid de bergketen waar deze wilde maïs werd gevonden tot beschermd gebied. Maar nu er zo veel woud wordt vernietigd, gaan er ongetwijfeld waardevolle soorten zoals deze verloren, nog voordat ze ontdekt worden. In de wouden van Zuidoost-Azië leven verscheidene soorten wild rundvee die de tamme rassen sterker zouden kunnen maken. Maar al deze soorten staan op het randje van uitsterven door de vernietiging van hun woongebied.

Frisse lucht is net zo belangrijk als het voedsel dat wij eten. Zoals iedereen die van een verkwikkende boswandeling houdt, heeft gemerkt, verzetten bomen uiterst waardevol werk door de zuurstof in de atmosfeer aan te vullen. Maar als ze verbrand worden, komt er koolstof in de vorm van kooldioxide en koolmonoxide vrij. Beide gassen veroorzaken problemen.

Sommigen schatten dat door menselijke activiteiten de hoeveelheid kooldioxide in de aardatmosfeer al verdubbeld is. Hoewel men de industriële vervuiling als de hoofdschuldige beschouwt, is het platbranden van de wouden naar verluidt verantwoordelijk voor ruim 35 procent van alle kooldioxide-emissies. Eenmaal in de atmosfeer creëert kooldioxide het zogenoemde broeikaseffect, dat volgens de voorspellingen van veel geleerden een ernstige mondiale opwarming teweeg zal brengen.

Koolmonoxide is nog erger. Het is een belangrijk dodelijk bestanddeel van de smog die de voorsteden vergiftigt. Maar de onderzoeker James Greenberg was verbaasd „evenveel koolmonoxide boven het oerwoud van de Amazone [aan te treffen] als boven voorsteden in de Verenigde Staten”. Door het gedachteloos platbranden van de Amazonewouden was de atmosfeer die de bomen geacht werden te zuiveren, juist vervuild!

Het regenwoud is niet alleen een bron van voedsel en schone lucht, maar kan ook een ware medicijnkast zijn. Een kwart van alle geneesmiddelen die artsen voorschrijven, wordt gewonnen uit planten die in tropische wouden groeien. Uit de nevelwouden van de Andes komt kinine, om malaria tegen te gaan; uit het Amazonegebied curare, dat bij operaties als spierverslapper wordt gebruikt; en van Madagaskar de roze maagdenpalm, waarvan de alkaloïden de overlevingskansen van veel leukemiepatiënten aanzienlijk vergroten. Ondanks zulke indrukwekkende resultaten is slechts zo’n zeven procent van alle tropische planten onderzocht op mogelijke medicinale eigenschappen. En de tijd loopt ten einde. Het Nationale Kankerinstituut van de Verenigde Staten waarschuwt dat „de wijdverbreide vernietiging van het tropisch regenwoud wel eens een ernstige tegenslag in de strijd tegen kanker zou kunnen betekenen”.

Er zijn nog meer essentiële taken die regenwouden vervullen — hoewel het belang ervan meestal pas wordt beseft wanneer de wouden verdwenen zijn. Daartoe behoren regulering van de regenval en de temperatuur en bescherming tegen bodemerosie. „Het veelomvattende nut van de tropische wouden van de wereld gaat ons hedendaagse begrip ervan aanzienlijk te boven”, bericht het boek The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests. „Maar ook nu weten wij al dat de waarde ervan onmetelijk is.”

’Wij zullen slechts sparen waar wij van houden’

Het vernietigen van de hulpbronnen die ons zo veel te bieden hebben, is beslist het toppunt van dwaasheid. Ruim 3000 jaar geleden gaf God de Israëlieten opdracht de fruitbomen te sparen als zij tegen een vijandige stad streden. De reden die hij hun daarvoor gaf, was simpel: „Je kunt van de vruchten leven.” Bovendien, „bomen zijn toch geen vijanden, die je belegeren moet!” (Deuteronomium 20:19, 20, Groot Nieuws Bijbel) Hetzelfde kan gezegd worden van het zwaarbestookte regenwoud.

Het is duidelijk dat regenwouden, net als fruitbomen, veel meer waard zijn wanneer ze blijven staan dan wanneer ze worden omgehakt. Maar in de huidige wereld laat men de korte-termijnvoordelen vaak zwaarder wegen dan de lange-termijnwaarde. Voorlichting kan echter verandering brengen in de houding van mensen. De Senegalese ecoloog Baba Dioum beklemtoont: „Tenslotte zullen wij slechts sparen waar wij van houden; wij zullen slechts houden van wat wij begrijpen; en wij zullen slechts begrijpen wat ons geleerd wordt.”

Tischendorf stal die oude bladen in de Sinaï-woestijn omdat hij hield van antieke manuscripten en hij ze in veiligheid wilde stellen. Zullen voldoende mensen nog op tijd van het regenwoud leren houden om het te redden?

[Inzet op blz. 11]

Een regenwoud in brand steken is als het verbranden van een bibliotheek om een huis te verwarmen — zonder na te gaan wat er in de boeken staat

[Kader/Illustraties op blz. 8, 9]

Het behoud van de dieren van het woud

JESÚS ELÁ heeft zo’n vijftien jaar op gorilla’s en andere dieren van het Afrikaanse regenwoud gejaagd. Maar nu jaagt hij niet meer. Hij is parkwachter geworden in een natuurreservaat in Equatoriaal Guinee waar 750 laaglandgorilla’s worden beschermd.

„Ik geniet meer van het regenwoud als ik niet jaag”, vertelt Jesús. „Voor mij is het woud als het ware mijn dorp omdat ik me hier thuis voel en het me van alles voorziet wat ik nodig heb. Wij moeten alles doen wat in ons vermogen ligt om deze wouden voor onze kinderen te behouden.”

Jesús, die anderen graag deelgenoot maakt van zijn liefde voor het woud, boft. Hij verdient nu meer met het beschermen van gorilla’s dan toen hij jacht op ze maakte. Daar toeristen graag betalen voor het voorrecht zulke dieren in het wild te zien, kunnen parken de plaatselijke bevolking inkomsten verschaffen en bezoekers een gedenkwaardige glimp bieden van een overvloed aan dieren. Maar het behoud van dit fascinerende „web des levens”, legt het boek Tropical Rainforest uit, vergt „uitgebreide wildparken, die idealiter ook hele stroomgebieden omvatten”.a

Waarom moeten parken zo groot zijn om voldoende bescherming te bieden? John Terborgh rekent in zijn boek Diversity and the Tropical Rain Forest uit dat een levensvatbare jaguarpopulatie (ongeveer 300 tot de voortplanting bijdragende volwassen dieren) zo’n 7500 vierkante kilometer nodig heeft. „Volgens dit criterium zijn er slechts een paar parken op aarde die voldoende ruimte bieden voor jaguars”, concludeert hij. Tijgers kunnen nog meer ruimte nodig hebben. Een voortplantingspopulatie van tijgers (400 dieren) kan een gebied van wel 40.000 vierkante kilometer nodig hebben.

Door grote wildparken voor dergelijke roofdieren te reserveren, kunnen eveneens hele stukken regenwoud beschermd worden. Daar komt nog als voordeel bij dat deze dieren een essentiële rol spelen in de handhaving van de algehele gezondheid van de dierengemeenschap.

[Voetnoten]

[Kader/Illustraties op blz. 8, 9]

Scheppingen groot en klein

1. Veel sprinkhanen van het regenwoud gaan getooid in bonte kleuren. Andere insekten hebben zo’n doeltreffende camouflage dat ze moeilijk te onderscheiden zijn

2. Vlinders zijn de opvallendste en teerste dieren van het regenwoud

3. Een troep apen die zich van tak naar tak reppen, is een van de amusantste aanblikken van het woud

4. Hoewel de jaguar de onbetwiste koning van de Amerikaanse regenwouden is, zien weinig natuurkenners er ooit een in het wild

[Verantwoording]

Foto: Zoo de Baños

5. Tere orchideeëbloemen sieren de vochtige nevelwouden waarmee tropische bergen bekleed zijn

6. Er zijn nog geen 5000 tijgers in het wild over

[Verantwoording]

Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

7. De terecht zo genoemde neushoornkever uit tropisch Amerika heeft angstwekkende horens maar is volkomen ongevaarlijk

8. Hoewel gorilla’s een beschermde soort zijn, is hun vlees nog steeds op Afrikaanse markten te vinden. Deze zachtaardige reus is vegetariër en trekt door het woud in familiegroepen

9. Wegens zijn schitterende pels wordt er zo meedogenloos op de ocelot gejaagd dat hij nagenoeg uitgeroeid is

[Verantwoording]

Foto: Zoo de Baños

10. Papegaaien behoren tot de luidruchtigste en gezelligste vogels van het woud

11. Zoals zijn grote ogen doen vermoeden, foerageert de galago ’s nachts

[Illustraties op blz. 7]

Regenwouden leveren (1) cacao, (2) de roze maagdenpalm, nuttig bij de behandeling van leukemie, en (3) palmolie. (4) Ontbossing leidt tot verwoestende aardverschuivingen