Hiëronymus — Een controversieel bijbelvertaler

OP 8 april 1546 verklaarde het Concilie van Trente dat de Latijnse Vulgaat „goedgekeurd is door de [Katholieke] Kerk . . . en dat niemand zich moet verstouten of vermeten haar onder welk voorwendsel dan ook te verwerpen”. Hoewel meer dan duizend jaar daarvoor voltooid, waren de Vulgaat en haar vertaler, Hiëronymus, lang het voorwerp van een controverse geweest. Wie was Hiëronymus? Waarom waren hij en zijn bijbelvertaling controversieel? Hoe beïnvloedt zijn werk het vertalen van de bijbel in deze tijd?

Hoe hij een geleerde werd

Hiëronymus (Eusebius Hiëronymus) werd geboren omstreeks 346 G.T. in Stridon, in de Romeinse provincie Dalmatië, vlak bij de huidige grens tussen Italië en Slovenië.a Zijn ouders waren tamelijk welgesteld en hij ondervond al op jonge leeftijd de voordelen van geld toen hij in Rome bij de vermaarde grammaticus Donatus ging studeren. Hiëronymus bleek een getalenteerd student te zijn in grammatica, retorica en filosofie. Gedurende deze periode begon hij ook Grieks te studeren.

Nadat hij Rome in 366 G.T. had verlaten, zwierf Hiëronymus rond en kwam ten slotte terecht in Aquileia (Italië), waar hij het ascetisme leerde kennen. Aangetrokken tot deze opvattingen van extreme zelfverloochening, besteedden hij en een groep vrienden de volgende paar jaar aan het ontwikkelen van een ascetische levenswijze.

In 373 G.T. ging de groep vanwege een onopgehelderde onenigheid uit elkaar. Gedesillusioneerd trok Hiëronymus naar het oosten over Bithynië, Galatië en Cilicië en kwam uiteindelijk aan in Antiochië (Syrië).

De lange reis eiste haar tol van hem. Koortsen werden een uitgeputte en zieke Hiëronymus bijna fataal. „O, indien de Heer Jezus Christus mij maar ineens naar u toe zou brengen”, schreef hij aan een vriend. „Mijn arme lichaam, zwak zelfs wanneer het mij goed gaat, is gesloopt.”

En alsof de ziekte, eenzaamheid en innerlijke strijd niet genoeg waren, werd Hiëronymus spoedig geconfronteerd met nog een crisis — een geestelijke. In een droom zag hij zichzelf, „voor de oordeelstroon [van God] gesleept”. Toen hem werd gevraagd te zeggen wie hij was, antwoordde Hiëronymus: „Ik ben een christen.” Maar degene die de leiding had, kaatste terug: „Gij liegt, gij zijt een volgeling van Cicero en niet van Christus.”

Tot op dat moment had Hiëronymus’ leergierigheid zich hoofdzakelijk gericht op de studie van heidense klassieken in plaats van op Gods Woord. „Ik werd gepijnigd”, zei hij, „door het vuur van het geweten.” In de hoop dingen recht te zetten, beloofde Hiëronymus plechtig in zijn droom: „Heer, indien ik ooit weer wereldse boeken mocht bezitten of indien ik deze ooit weer mocht lezen, heb ik U verloochend.”

Later voerde Hiëronymus aan dat hij niet verantwoordelijk gesteld kon worden voor een gelofte die hij in een droom had afgelegd. Toch was hij vastbesloten zich aan zijn gelofte te houden — tenminste in beginsel. Dus verliet hij Antiochië en zonderde zich af in Chalcis in de Syrische Woestijn. Terwijl hij als kluizenaar leefde, stortte hij zich op een studie van de bijbel en theologische literatuur. Hiëronymus zei: „De boeken van God lees ik met een grotere ijver dan waarmee ik mij voorheen aan de boeken der mensen wijdde.” Ook leerde hij de plaatselijke Syrische taal en begon Hebreeuws te studeren met de hulp van een jood die zich tot het christendom bekeerd had.

De opdracht van de paus

Na ongeveer vijf jaar kloosterleven keerde Hiëronymus terug naar Antiochië om zijn studies voort te zetten. Daar aangekomen bemerkte hij echter dat de kerk ernstig verdeeld was. Hiëronymus had trouwens al tijdens zijn verblijf in de woestijn paus Damasus om raad gevraagd, met de toelichting: „De kerk is in drie partijen verdeeld, en elk daarvan is erop gebrand mij in te lijven.”

Na verloop van tijd besloot Hiëronymus zich aan te sluiten bij Paulinus, een van de drie mannen die aanspraak hadden gemaakt op de titel van bisschop van Antiochië. Hiëronymus stemde er onder twee voorwaarden in toe door Paulinus te worden geordineerd. Ten eerste wilde hij vrij zijn om zijn kloosterambities te kunnen voortzetten. En ten tweede stond hij erop vrijgesteld te blijven van priesterlijke verplichtingen om een bepaalde kerk te bedienen.

In 381 G.T. vergezelde Hiëronymus Paulinus naar het Concilie van Constantinopel en daarna reisde hij met hem mee naar Rome. Paus Damasus merkte al snel Hiëronymus’ geleerdheid en taalkundige vaardigheden op. Binnen een jaar werd Hiëronymus bevorderd tot de prestigieuze positie van privé-secretaris van Damasus.

Als secretaris ging Hiëronymus controversen niet uit de weg. Sterker nog, hij scheen ze aan te trekken. Hij bleef bijvoorbeeld als asceet leven te midden van het luxueuze pauselijke hof. Door zijn strenge levensstijl te propageren en door zich fel uit te spreken tegen de wereldse uitspattingen van de geestelijken, maakte hij bovendien heel wat vijanden.

In weerwil van alle scherpe kritiek op hem kreeg Hiëronymus echter de volledige steun van paus Damasus. De paus had goede reden om Hiëronymus aan te moedigen door te gaan met zijn onderzoek van de bijbel. Er waren destijds talrijke Latijnse vertalingen van de bijbel in gebruik. Vele hiervan waren onzorgvuldig vertaald en bevatten grove fouten. Nog een reden tot bezorgdheid voor Damasus was dat taal de kerk in een oostelijk en een westelijk rijk verdeelde. Weinig mensen in het oosten kenden Latijn en in het westen kenden er nog minder Grieks.

Paus Damasus wilde daarom heel graag een herziene Latijnse vertaling van de Evangeliën; een vertaling die het oorspronkelijke Grieks nauwkeurig zou weergeven en toch welsprekend en duidelijk zou zijn in haar Latijn. Hiëronymus was een van de weinige geleerden die een dergelijke vertaling konden verschaffen. Omdat hij vloeiend Grieks, Latijn en Syrisch sprak en het Hebreeuws voldoende beheerste, was hij zeer geschikt voor de taak. Met de opdracht van Damasus begon Hiëronymus dus aan een project dat meer dan de volgende twintig jaar van zijn leven in beslag zou nemen.

De controverse wordt heviger

Hoewel Hiëronymus in hoog tempo de Evangeliën vertaalde, gaf hij blijk van een duidelijke, wetenschappelijke aanpak. Terwijl hij alle Griekse handschriften die toen beschikbaar waren met elkaar vergeleek, bracht hij correcties aan in de Latijnse tekst, zowel in de stijl als in de inhoud, om deze meer in overeenstemming te brengen met de Griekse tekst.

Hiëronymus’ vertaling van de vier evangeliën werd over het algemeen gunstig ontvangen, evenals zijn Latijnse herziening van de Psalmen die gebaseerd was op de tekst van de Griekse Septuaginta. Niettemin waren er nog steeds personen die hem bekritiseerden. „Bepaalde verachtelijke schepselen”, schreef Hiëronymus, „vielen mij doelbewust aan met de aanklacht dat ik had getracht passages in de evangeliën te corrigeren, tegen de autoriteit van de ouden en de opinie van de hele wereld in.” Deze beschuldigingen werden heviger na de dood van paus Damasus in 384 G.T. Omdat Hiëronymus niet zo’n goede verhouding met de nieuwe paus had, besloot hij Rome te verlaten. Opnieuw was Hiëronymus op weg naar het oosten.

Hoe hij een Hebreeuws geleerde werd

In 386 G.T. vestigde Hiëronymus zich in Bethlehem, waar hij de rest van zijn leven zou blijven. Hij werd vergezeld door een kleine groep loyale volgelingen, met inbegrip van Paula, een welgestelde adellijke vrouw uit Rome. Paula had de ascetische levenswijze aangenomen als gevolg van de prediking van Hiëronymus. Met haar financiële ondersteuning werd er onder zijn leiding een klooster gesticht. Daar zette hij zijn wetenschappelijke arbeid voort en voltooide hij het grootste werk van zijn leven.

Omdat hij in Palestina woonde, had Hiëronymus de gelegenheid zijn begrip van het Hebreeuws te verbeteren. Hij betaalde verscheidene joodse privé-leraren om hem te helpen sommige van de moeilijker aspecten van de taal te begrijpen. Maar zelfs met een privé-leraar was het niet makkelijk. Over één leraar, Baraninas van Tiberias, zei Hiëronymus: „Wat een moeite en geld kostte het mij om Baraninas zover te krijgen mij onder dekking van de nacht les te geven.” Waarom studeerden zij ’s nachts? Omdat Baraninas bevreesd was voor de mening van de joodse gemeenschap betreffende zijn omgang met een „christen”!

In de tijd van Hiëronymus bespotten de joden de Hebreeuwssprekende heidenen vaak omdat zij de keelklanken niet goed konden uitspreken. Toch was Hiëronymus na veel inspanningen in staat deze klanken onder de knie te krijgen. Ook transcribeerde hij heel veel Hebreeuwse woorden in het Latijn. Deze stap hielp hem niet alleen de woorden te onthouden maar zorgde er ook voor dat de Hebreeuwse uitspraak van die tijd bewaard bleef.

Hiëronymus’ grootste controverse

Het is niet duidelijk hoeveel van de bijbel paus Damasus door Hiëronymus wilde laten vertalen. Maar er bestaat weinig twijfel over hoe Hiëronymus erover dacht. Hij was zeer doelgericht en vastbesloten. Het was zijn vurige wens iets te vervaardigen wat ’nuttig was voor de Kerk en waardevol voor het nageslacht’. Hij nam zich daarom voor een herziene Latijnse vertaling te verschaffen van de gehele bijbel.

Hiëronymus was van plan zijn werk wat de Hebreeuwse Geschriften betrof op de Septuaginta te baseren. Deze Griekse vertaling van de Hebreeuwse Geschriften, oorspronkelijk vertaald in de derde eeuw v.G.T., werd door velen beschouwd als rechtstreeks door God geïnspireerd. De Septuaginta was daarom wijdverbreid onder de Griekssprekende christenen van die tijd.

Terwijl Hiëronymus vorderde met zijn werk vond hij in de Griekse handschriften echter belangrijke onderlinge verschillen, zoals hij die ook in het Latijn had aangetroffen. Zijn frustratie nam toe. Ten slotte kwam hij tot de conclusie dat hij, om een betrouwbare vertaling te produceren, de Griekse handschriften ter zijde moest schuiven, met inbegrip van de zeer gerespecteerde Septuaginta, en rechtstreeks de originele Hebreeuwse tekst moest raadplegen.

Deze beslissing veroorzaakte geen gering protest. Hiëronymus werd door sommigen bestempeld als een vervalser van de tekst, een godslasteraar, iemand die de tradities van de kerk liet varen ten gunste van de joden. Zelfs Augustinus — in die tijd de meest vooraanstaande theoloog van de kerk — deed hem het dringende verzoek terug te gaan naar de tekst van de Septuaginta, door te zeggen: „Als uw vertaling in veel kerken meer gelezen gaat worden, zal het bedroevend zijn dat er bij het lezen van de Schrift verschillen gaan rijzen tussen de Latijnse Kerken en de Griekse Kerken.”

Augustinus was inderdaad bang dat er een scheuring in de kerk zou ontstaan wanneer de westerse kerken Hiëronymus’ Latijnse tekst — gebaseerd op de Hebreeuwse tekst — zouden gebruiken, terwijl de Griekse kerken van het oosten nog steeds de versie van de Septuaginta gebruikten.b Bovendien uitte Augustinus zijn twijfels over het ter zijde schuiven van de Septuaginta ten gunste van een vertaling die alleen Hiëronymus kon verdedigen.

Hoe reageerde Hiëronymus op al deze tegenstanders? Zoals in zijn karakter lag, schonk hij geen aandacht aan degenen die kritiek op hem hadden. Hij bleef rechtstreeks uit het Hebreeuws vertalen en tegen het jaar 405 G.T. had hij zijn Latijnse bijbel voltooid. Jaren later werd zijn vertaling de Vulgaat genoemd, waarmee een algemeen aanvaarde vertaling bedoeld wordt (het Latijnse woord vulgatus betekent „gewoon, algemeen bekend, algemeen verbreid”).

Prestaties van duurzame aard

Hiëronymus’ vertaling van de Hebreeuwse Geschriften was veel meer dan een herziening van een bestaande tekst. Generaties lang bepaalde ze de richting van studie en vertaling van de bijbel. „De Vulgaat”, zei de historicus Will Durant, „blijft een van de grootste en invloedrijkste literaire prestaties van de vierde eeuw.”

Hoewel Hiëronymus een scherpe tong had en een tegendraadse persoonlijkheid, richtte hij zonder de steun van anderen het onderzoek van de bijbel opnieuw op de geïnspireerde Hebreeuwse tekst. Met een helder inzicht bestudeerde en vergeleek hij oude Hebreeuwse en Griekse bijbelhandschriften die ons thans niet meer ter beschikking staan. Zijn werk ging ook vooraf aan dat van de joodse masoreten. De Vulgaat is dus een waardevolle verwijsbron voor het vergelijken van alternatieve weergaven van bijbelteksten.

Zonder in te stemmen met zijn extreme gedrag of religieuze zienswijzen, kunnen degenen die Gods Woord liefhebben, waardering hebben voor de ijverige inspanningen van deze controversiële bijbelvertaler. Hiëronymus verwezenlijkte inderdaad zijn doel — hij vervaardigde iets wat „waardevol voor het nageslacht” was.

[Voetnoten]

[Illustratie op blz. 28]

Standbeeld van Hiëronymus in Bethlehem

[Verantwoording]

Garo Nalbandian

[Illustratieverantwoording op blz. 26]

Top left, Hebrew manuscript: Courtesy of the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Bottom left, Syriac manuscript: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Top center, Greek manuscript: Courtesy of Israel Antiquities Authority