Kan muziek een bedreiging vormen?
’HOE zou muziek nu een bedreiging kunnen vormen?’ vraagt u zich misschien af. ’Per slot van rekening is muziek slechts geluid.’ Dat is waar, maar geluiden kunnen een krachtige invloed op ons uitoefenen. Wie schrikt er niet op bij een schreeuw in het holst van de nacht? En wat denkt u van aanstekelijk gelach? Als één persoon in een zaal schatert, barst vaak de hele menigte in een bulderend gelach los.
De macht van muziek
Vervang die geluiden nu eens door muziek. Afhankelijk van het soort van lied of muziek zullen er al gauw voeten tikken, lichamen meedeinen, vingers knippen en stemmen neuriën. Een heel publiek kan aangestoken worden! Waardoor? Door de klank van muziek.
Als illustratie: Eens diende de al eerder genoemde David als musicus aan het hof van koning Saul. De jongeman was ’geoefend in het spelen’ op de harp en zijn muziek kalmeerde de gekwelde Saul. — 1 Sam. 16:18-23.
Muziek wekt de emoties op. Een hele zaal komt soms overeind als een jazzband een vertrouwde melodie inzet. Liefhebbers van klassieke muziek kunnen in vervoering geraken als zij naar de Ouverture 1812 van Tsjaikovski luisteren. De strijd woedt fel, kanonnen bulderen en overwinningsklokken luiden: zij beelden zich bijna in dat zij erbij aanwezig zijn. Ja, muziek bezit macht.
Eeuwenlang hebben politici en heersers van die macht gebruik gemaakt om het hart van mensen te bespelen. Hoe dan wel? Door middel van volksliederen en patriottische gezangen. Denk eens aan de wijze waarop Hitler en de nazi-partij het volkslied Deutschland, Deutschland über alles hebben gebruikt om de massa’s het pad van dood en verderf op te sturen! Merkwaardig genoeg was dit volkslied gebaseerd op klassieke muziek, gecomponeerd door Haydn. In antwoord daarop zongen de Engelsen vurig hun God Save the King. Hitler was trouwens ook verzot op de muziek van Wagner.
De overredingskracht van muziek trad ook in bijbelse tijden duidelijk aan het licht. Het verslag in Exodus vertelt ons dat toen Mozes op de berg Horeb was om van Jehovah de tafelen der Wet in ontvangst te nemen, de Israëlieten ongeduldig werden en Mozes’ broer Aäron opdroegen een andere god voor hen te maken — een gegoten beeld van een kalf. Vervolgens brachten zij in een religieus feest offers aan deze afgod. En toen? „Daarna ging het volk zitten om te eten en te drinken. Voorts stonden zij op om zich te vermaken.” — Ex. 32:1-6.
Toen Mozes en Jozua van de berg afdaalden, hoorden zij geschreeuw in de Israëlitische legerplaats. Jozua dacht dat het strijdrumoer was. Maar Mozes interpreteerde het geluid correct. Het was gezang, maar niet het gezang dat men hoort na een machtige krijgsverrichting of een nederlaag. Het was „het geluid van ander gezang”. Mozes kon aan het ongewone geluid horen dat de muziek iets sinisters had. Wat was het dan? Het volk zong en danste om het gouden kalf. Zij waren bezig met teugelloze afgoderij, vergezeld van zang en dans. De muziek nam een belangrijke plaats in bij hun valse, immorele aanbidding. — Ex. 32:7-25.
Die gebeurtenis bevat een paar lessen voor christenen in deze tijd: in de eerste plaats dat u door muziek beïnvloed kunt worden. De hedendaagse wereld is sterk op muziek ingesteld. Maar mogen rauwe klanken en andere populaire muziek, met een seksueel tintje dat tot een losse moraal aanmoedigt, op gezellige bijeenkomsten van Jehovah’s Getuigen ten gehore worden gebracht? Laat dat nooit het geval zijn! De afgelopen jaren is er echter een tendens geweest wat laks te zijn in dit opzicht; er zijn zelfs ouderlingen en ouders die het vergoelijken. In sommige vormen van deze muziek wordt immoraliteit, opstandigheid, drugmisbruik en zelfs spiritisme verheerlijkt.
Wil dit zeggen dat er van muziek altijd een negatieve invloed uitgaat? Zeker niet. Zoals reeds gezegd, werd muziek gebruikt bij de heilige aanbidding van Jehovah. En toen Jezus zijn illustratie van de terugkeer van de verloren zoon vertelde, zei hij dat de vader dit vierde met „concertklanken en gedans”. — Luk. 15:25.
Kan muziek een filosofie overbrengen?
In onze hedendaagse tijd speelt muziek een veel indringender rol in het dagelijks leven. De laatste tientallen jaren is er een enorme wereldomvattende industrie uit de grond geschoten die elk jaar honderden miljoenen platen en cassettes aflevert. Terwijl men zo’n honderd jaar geleden zo af en toe eens muziek hoorde als men naar een rechtstreekse uitvoering luisterde of zelf musiceerde, kan men thans dagelijks muziek beluisteren. En dus is de vraag op z’n plaats: Kan muziek een filosofie overbrengen? Kan muziek iemands denkwijze of levensstijl beïnvloeden?
De sleutel tot het antwoord ligt voor de hand als wij denken aan de reclame op radio en televisie. Veel commerciële reclame gaat vergezeld van muziek. Zo wordt met behulp van muziek de naam van het produkt in de geest gegrift — zelfs bij kinderen en kleuters.
In het oude Israël werd muziek op soortgelijke wijze gebruikt, maar met een veel nobeler doel. De psalmen werden met muzikale begeleiding gezongen, wat de mensen ongetwijfeld hielp de tekst te onthouden. Zo vertelt het bijbelse verslag ons bijvoorbeeld dat bij de inwijding van de tempel van Salomo de levitische zangers, en ook anderen, werden bijeengebracht, „met cimbalen en met snaarinstrumenten en harpen . . . en samen met hen priesters ten getale van honderd twintig die op de trompetten bliezen — . . . de trompetters en de zangers [lieten] als één man één geluid . . . horen om Jehovah te loven en te danken”. Hier was muziek bezielend en opbouwend. Ze diende tot lof van Jehovah. — 2 Kron. 5:12, 13.
Waarschijnlijk zongen en speelden zij bij die gelegenheid Psalm 136, en de muziek zal hen beslist geholpen hebben zich de woorden te herinneren. Dit ter illustratie van het punt dat muziek een boodschap kan overbrengen. Ze kan ook het middel zijn om een produkt of een filosofie aan te prijzen of om een levensstijl aan te bevelen, en dan speelt het geen rol of de muziek al dan niet van woorden vergezeld gaat. Dit geldt thans niet alleen voor moderne maar ook voor klassieke muziek.
De Encyclopaedia Britannica vermeldt bijvoorbeeld in de biografie van Ludwig van Beethoven, „alom beschouwd als de grootste componist die ooit heeft geleefd”: „Hij onthulde sterker dan een van zijn voorgangers hoezeer de muziek bij machte is om ook zonder de hulp van een gesproken tekst een levensfilosofie over te brengen.” Zijn overbekende Zesde symfonie, de Pastorale, is hier een voorbeeld van. Duidelijk brengt ze Beethovens liefde voor de natuur over. Ja, muziek kan ons ontroeren en invloed uitoefenen op onze emoties.
Een ander voorbeeld vormen de werken van de Oostenrijkse componist Gustav Mahler, nu zeer in trek onder de liefhebbers van klassieke muziek. Een musicoloog verklaart dat deze componist ’geobsedeerd werd door de dood’ en beschrijft „de onverdroten speurtocht naar enige zin in het leven waarvan Mahlers leven en muziek doortrokken zouden zijn”. Sprekend over zijn Eerste symfonie kenschetst de schrijver de inhoud ervan met de woorden: „De vreugde van het leven wordt overschaduwd door een geobsedeerd zijn door de dood.” Hij vervolgt: „De Tweede symfonie begint met de doodsobsessie . . . en bereikt haar hoogtepunt in een belijdenis van het christelijke geloof in onsterfelijkheid. . . . Het religieuze element in deze werken is zeer betekenisvol.” Nu rijst dus de vraag: Zouden Mahlers religieuze verwarring, obsessies en neurose van invloed kunnen zijn op de luisteraar?
Een ander geval hebben wij in Stravinsky’s Le sacre du printemps. In deze balletmuziek wordt een heidens ritueel uitgebeeld waarbij een jonge maagd zich dooddanst om de god van de lente gunstig te stemmen. Dit ritueel wordt hier, zoals een commentator schreef, „weergegeven in muziek waarvan als kenmerk onmiddellijk de krachtige ritmiek opvalt — de hypnotische, dwingende kracht van ritmische patronen”. Het effect is opzienbarend en misschien wel verontrustend. In feite „was het erop berekend de Europese zekerheden der muziektraditie omver te werpen”.
Dus zelfs bij klassieke muziek zou u even moeten stilstaan en u moeten afvragen: Zal ik, als ik me al te zeer blootstel aan een bepaalde soort van muziek, de kans lopen gedeprimeerd of overprikkeld te raken? Zal de filosofie van de componist zo duidelijk tot uiting komen dat mijn denken er misschien negatief door beïnvloed wordt? Als zijn muziek het geloof in de Schepper en in Zijn grote werken niet ondermijnt, kan de invloed van de componist natuurlijk neutraal blijken te zijn of zelfs heel positief. Daarnaast is het mogelijk naar muziek te luisteren zonder ooit te weten wat de componist heeft bedoeld. In dat geval zal de eventuele betekenis volkomen afhankelijk zijn van de verbeeldingskracht van de luisteraar.
Kan men deze criteria nu ook aanleggen voor moderne muziek? Is moderne muziek opbouwend of verlagend? Zou ze een bedreiging voor de christelijke moraal en de geestelijke gezindheid kunnen vormen? In ons volgende artikel zullen deze en andere punten onder de loep worden genomen.
[Illustratie op blz. 5]
Muziek kan sinistere doeleinden dienen
[Illustraties op blz. 6]
Is al hun muziek opbouwend?
MAHLER
WAGNER
STRAVINSKY