EBYO ABALWANA N’ABAMBESA BAKAYIBULAYA

Erikumayira oko enternete kiri na ndundi yahi?

Omumbesa oyukahulawa mo Elaine akabugha ati: “Omughulu nalangira ngoko abira baghe bawite oko bira bangyi oko enternete, Monayibwira liti, ‘Inga monzo—bakumayire kundu!’ Eribugha ekwenene, monabatsura hake.”

Une watayowa utya? Byamabya iko biri bitya, omwatsi ono anganakuwatikya eriyihighula oko kitegho ky’eryanza eriminywa kutsibu oko enternete.

Kyangaluiramo hatari syahi?

Omo Emisyo 22:1, eBiblia ikabugha yiti “lyowene eriyisoga erina lyowene kwilaba ebindu bingi.” Neryo, kwesi si kibi eryanza eribya n’erina libuya—nibya n’eryanza eriliwa n’abandi.

Aliwe hakanabya omughulu eryanza eriliwa n’abandi iryabinduka mo eryanza erikumayira. Ekyo kyanganasiramo ehatari? Onya, ow’emyaka 16, akabugha ati ko bine bitya:

“Oko kalasi ketu, nabirilangira abandu bakakola emyatsi y’obukiru—ng’eritwa ekika oko nyumba y’esyo etage ibiri—banamatakumayira.”

Busana n’eriyikangania, abandi bakahamba esyovideo bakakola emyatsi y’obukiru neryo ibahirasyo oko enternete. Ng’eky’erileberyako, abalwana balebe mobahira oko enternete kw’esyovideo esikabakanganaya ibanemulya esabuni eyirimo esumu—ekindu ekyo omundu ate angakola!

EBiblia ikabugha yiti: “Simukole omwatsi. . .busana n’eriyipipa.”—Abanya Filipi 2:3

Eky’erilengekaniako:

Erikumayira oko enternete nina ky’omughaso munene okw’iwe?
Wanganahira engebe yaghu y’omo hatari busana n’erisonda erilangirwa n’eriliwa n’abira baghu?

Ebyo abandi balwana nga we bakabugha

“Eryanza eriminywa lyanganabya hatari omughulu abandu bakayisogha erikola ekyosi-kyosi banamatakumayira. Ng’eky’erileberyako bakalengekanaya bati eribugha, eryambala kutse eriyiwata omo nzira nyilebe, lyanganaleka ibaminywa kutsibu oko enternete. Omundu amabikola eby’anasi ngoko sibyowene busana n’erisonda eriminywa kutsibu, ekyo ikyanganasyaleka inyayikubya b’omo.”—Leianna.

“Erikumayira ly’amabehi”

Si bughambu abosi abakasonda erikumayira bakakola emyatsi eyikabahira omo hatari. Erica, ow’emyaka 22, akakanaya oko yindi nzira eyo abandu bakakolesaya:

“Abandi bandu bakahira oko enternete kw’esyopitsa esikakanganaya emyatsi eyo bakakola. Bakabya ng’abawite abira bangyi kutsibu abo bakalabaya nabo endambi. Ekyo kikaleka abandu ibalengekania bati bakumayire.”

Cara, ow’emyaka 15, ati abandi bandu bakahira oko enternete kw’emyatsi y’amabehi batoke erilangirika ng’abasibwe kutsibu. Akabugha ati:

“Nabirilangira abandu bakahira oko enternete kw’esyofoto esikakanganaya nga bali oko fete kwesi nibya ibane eka.”

Matthew, ow’emyaka 22, ati naye abirikola ekiri ng’ekyo. Akabugha ati:

“Monahira efoto y’oko enternete namayikangania nga nyiri oko Kitwa kye Everest, nomo nanabya isindinatahika e Asia!”

EBiblia ikabugha yiti: “Twanzire erikola ebibuya [eribya b’ekwenene] omo myatsi yosi.”—Abaebrania 13:18.

Eky’erilengekaniako:

Wamabya ighukakolesaya esyo site sye enternete esy’erikaniraniako n’abandi, wanabirihirako emyatsi y’amabehi busana n’erisonda eriminywa kutsibu?
Esyofoto n’emyatsi eyo ukahira oko enternete bikanakanganaya ndeke-ndeke ngoko uli kutse binahambene n’emyatsi eyo wikirirye?

Ebyo abandi balwana nga we bakabugha

“Abandi banganayikasa erikola emyatsi milebe bakasondekania eribana ebiminyikalo bingyi ebikakanganaya ngoko abandu bakatsemera ebyo bakahira oko enternete. Wanzire eriminywa mo mundu oyukabugha n’eryambala kitya-kitya, kutse mo mundu oyo wanzire eriyikangania? Kutse wangananza eriminywa mo mundu oyuwite emibere eyowene, oyo wanzire abandi n’eribatsomana? Tukayowa ndeke omughulu abandi bakakanganaya ngoko batwanzire, aliwe litolere itwalangira ng’abanatwanzire busana n’emyatsi eyuwene.”—Hannah.

Emighanzo y’abakakwama ebyo ukahira oko enternete n’ehiminyikalo ehikakanganaya abakanzabyo kiri na mughaso wahi?

Abandu bangyi bakalengekanaya bati omundu eriminywa kutsibu oko enternete atolere eribya n’abira bangyi n’ebiminyikalo ebikakanganaya ngoko bakanza ebyo akahirako. Matthew, oyo twabirikaniako kw’abya akalengekania atya:

“Inibeghere eribulya abandi niti: ‘Uwite abira bangahi oko enternete?’ kutse, ‘Wabiribana ebiminyikalo bingahi ebikakanganaya ngoko abandu bakatsemera ebyo ukahirako?’ Busana n’eryanza eribya n’abira bangyi, ingasaba eritwa obwira n’abandu bangyi nibya n’abo nyitasi ngalengekania nyiti bakendiligha. Monakulya engumbu y’eryanza eriminywa kutsibu, n’esyosite sye enternete sy’erikaniraniako n’abandi mosyakanyirirya engumbu eyo y’omw’ingye.”

Esyopitsa: 1. Omumbesa anemulebya ng’amwakabana ehiminyikalo hingahi ehikakanganaya abandu abalyatsemera ebyo alyahira oko enternete neryo amakangania obusu obutsemire. 2. Omumbesa mughumerera oyo anemulya esyobombo n’ebindi. 3. Omumbesa oyo anahirire ebyala by’oko nda yiwe kandi atulumene. — Eryanza eriminywa kutsibu liri ng’erirya akalyo aketihimba omubiri, kanganakutsemesya aliwe isikalikuwatikaya ku kindu

Maria, ow’emyaka 25, akabugha ati abandu balebe bakalengekanaya bati eriyikangania mo mundu w’omughaso, litolere inyabya n’abira bangyi n’ehiminyikalo hingyi ehikakanganaya ngoko abandu bakatsemera ebyo akahira oko enternete. Akabugha ati:

“Omumbesa amabihira epitsa y’oko enternete neryo inyabula abandu bangyi abakahirako akaminyikalo k’eryanzayo, akalw’inyalengekania ati syali l’oko. Amalengekania ng’ayo syatolere, aliwe abandu bangyi ko bakalengekanaya batya. Omo nzira eyo bakayaghalaya ibobene-bene.”

EBiblia ikabugha yiti: “Situyitendere buyira, kutse erisondana kw’omwaga, n’eritsurana.”—Abanya Galatia 5:26.

Eky’erilengekaniako:

Wamabya ighukakolesaya esyosite sye enternete esy’erikaniraniako n’abandi, sikanaleka iwabya ukayilingirirania n’abandi?
Ebyo utsomene kutsibu ry’eribya n’abira bangyi oko enternete kutse eribya n’abira b’ekwenene abakutsomene?

Ebyo abandi balwana nga we bakabugha

“Eriminywa ndeke oko enternete, litolere iwabya mundu oyo abandu bakatsemera, kandi kangyi-kangyi kikasaba iwabya ng’abandu abo. Ekyo kyanganaleka iwahira amalengekania waghu wosi okw’iminya abandi ng’abakakulangira bati kandi nga wangakolaki batoke erikwanza kutsibu. Eryanza eritsemerwa n’abandi si kibi, aliwe eryanza erikumayira lyo kutsibu kyanganabya kitegho okw’iwe.”—Joshua.

Uyiteghaye okw’iyikehya ery’amabehi

Wanabirisunga omundu oyukabya ng’asyatsemere emyatsi ey’alyakola kwesi inyakayipipa?

“Aho nabirighulira omutoka muhya-muhya, obuli mundu anzire inamuheka mugho!”
“Ngayowa muhanda omughulu abandu bakambwira bati nyowene!”

Oyukakanaya akabya ng’akayikehaya omw’iyilungumula, kwesi inyali okw’iyihalamba.

Erihano: Eriyihalamba ng’eryo kangyi-kangyi likaluiramo ehatari kundi abandu banganalangira ekiri enyuma w’eriyihalamba eryo. Kandi kangyi-kangyi abandu bakapona eriyihalamba ly’obubiso-biso kulenga eriyihalamba ly’oburora-rora.

Ukendibya wasyahira esyofoto kutse eyindi myatsi y’oko enternete, uyiteghaye okw’iyikehya ly’amabehi. Ukwame erihano lino ly’eBiblia ely’amenge: “Ogundi mundu akupipe butsira obuno bwawe.”—Emisyo 27:2.