Okuti Ankho Utyiyale?
Omokonda yatyi tyina onomphuki vaipawa tupu ankho vatyokwa ovikalo?
Etyi Jesus apapelwa momuti kumwe nonomphuki vevali, o Evandyeliu yapopia okuti: “Pilatu watuma vatyokwe ovikalo nokupola omalutu avo momiti.”—João 19:31.
Otyitumino tyapelwe ova Judeu ankho tyipopia okuti tyina omphuki yamaipawa aipapelwa momuti “olutu luayo kalupondola okukala momuti otyinthiki atyiho.” (Deuteronômio 21:22, 23) Ova Judeu navo ankho valandula ovitumino ovio tyina vaipaa onongangala mo Roma. Ankho vatyoka ovikalo vio nomphuki opo mbunkhie liwa nambuihilwe tainkholo o Tyasapalo tyihenembike tyina ekumbi linyingila.
Ovanthu ovanyingi ankho vahinganwa opo vaipawe, ankho vapapelwa momuti no nopeleko komaoko no konomphai. Tyina omuti omu apapelwa upindulwapo omunthu ayendyelela ankho wihamenua unene mokonda yolutu lualema lukahi mo nopeleko. Tyina ankho ahanda okufuima, ulinga ononkhono mbokulinana monopeleko konomphai mbae. Mahi inkha omankhipa ovikalo atyokwa ketyivili vali okulinga ngotyo. Inkha waseta okunkhia ankho ukuatwa omphupu.
Oñgeni onthuala yomamanya kohale ankho yundapesua movilwa?
David waundapesile onthuala etyi aipaa Goliya. Tyafuile David welilongesile okuundapesa onthuala yomamanya etyi omunthita pouna.—1 Samuel 17:40-50.
Omalutalatu alekesa ova Asiria vena ononthuala vekahi nokulwisa ova judeu mepundaumbo liapama
Kohale onthuala ankho yundapeswa no va Egitu no va Asiria. Ankho omuvia wahikwa nawa ine otyinyanga tyina ondyepelo atyikala no nomavava kononthele ine omapanda. Onthuala yokuyumba omamanya ankho ina ono sentimetulu 5 ine 8 tyafuile ankho ilema ono grama 250. Pokuyumba, omunthu ankho upakamo emanya elisetesa ayeke epanda nthele imwe emanya alilupukamo nononkhono okuviuka oku ahanda.
Ovanthu vokuheya omatunthu kovilongo viokoutundilo vavasa ononthuala ononyingi mbovita viokohale. Ovanongo vovita ankho vetyivila okuyumba omamanya avasa ponometulu 100 alo 150, ahateka onokilometu 160 alo 240 movola ike. Ovanongo vamwe hono pamwe vapatana inkha tyili onthuala ina ononkhono ngoombo, mahi tyilityili onthuala yomamanya ankho outa omunene.—Juízes 20:16.