Okuti Ankho Utyiyale?

Ovitateka patyi Herode akalele navio pokupindula-po ondyuo ya Huku mo Jelusalei?

Potete, Solomau watungile ondyuo ya Huku kombanda yokamphunda mo Jelusalei, eilisetesa ovimato koutundilo no koutakelo wokamphunda, opo ohi aiho yeliseta nayo, ikale onene nokuaviuka nawa. Herode wahandele ondyuo ya Huku ikale vali ongwa unene tyipona ei Salomau atungile. Ngotyo, ahimbika okuipilaulula nokuyawisa-ko vali.

Ovanongo Herode atumine okutunga ondyuo ya Huku, vahandyulile otyimato ankho tyeliseta nondyuo oyo. Kokumbili kuayo akuyawisa onometulu 32. Avatungu ovimato ovinene unene vina omivanda iya otyimato tyo keulu avevitungu nomamanya. Kononthele mbumwe ovimato ovio ankho vina onometulu 50 okuenda no peulu.

Herode kahandele okunumanesa ova Judeu, ine okutalameka ovilinga ankho vilingilwa mondyuo ya Huku novilikutila. Josefu omuhipululi umwe omu Judeu, wati Herode alo umwe walongesile ova Judeu ovanakwa ounongo wokuhonga omamanya, no vioukalupindelu, opo pononthele mbukola mbondyuo ya Huku, pahanyingile ovanthu vahatokalele-po.

Herode wanyima liwa, kamuene vali ombitukilo yovilinga viae. Menima 30 P.K., ovilinga ovio ankho vikahi-le nokulingwa omanima 46. (João 2:20) Ovilinga ovio viamanuhulwa nomutekula wa Herode, Agripa II, pokati kotyita tyotete P.K.

Omokonda yatyi ovanthu vo po Malta vasokelele okuti apostolu Paulu omuipai?

Ovanthu vamwe po Malta tyipondola ankho vahongiliyua nomalusoke ongeleya yo va Gregu. Tutalei etyi tyamonekele-po etyi apostolu Paulu ahandele okuenda nomaande po Malta, ngetyi tyipopia omukanda wa Atos. Etyi apostolu Paulu ayumba okapandi kononkhuii potupia, opo pateme, opo vakuavo ahupa navo mowato vaunguluke, amutundu onyoka aimukakatela kokuvoko. Moluotyo, ovanthu vo pokalongo oko avati: “Tyotyili omulume ou omuipai, namphila ahupa melunga, mahi Ouviuki kaumuyeke atualeko nomuenyo.”​—⁠Atos 28:⁠4.

Ondaka yo Gregu yapitiyua apa “Ouviuki” o “di’ke.” Ondaka oyo ilekesa ouviuki monkhalelo yokusoka. Monoñgano mbo va Gregu, Dike ankho enyina lio huku youviuki. Ankho vasoka okuti o huku oyo, ilava ovipuka ovanthu valinga, iya tyina yamamono ou walinga ovivi, aiketyipopia ku Zeus, opo ahitiswe. Ngotyo, ngetyi tyipopia omukanda tuapola onondaka ombu, ovanthu vo po Malta ankho vasoka okuti: “Namphila Paulu ankho ahupa melunga, ankho wanyingilikua-le, pahe ankho ukahi nokuhitiswa no huku Dike, . . . yaundapesa onyoka.” Etyi vamona okuti onyoka kayalingile Paulu omapita, ovanthu avapilulula olusoke luavo.